O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Eneolit - Mis-Toshdavri deb ataldi. 
Bu davrda dehqonchilik va chorvachilikda ham  birmuncha malaka hosil qilingan; yashash uchun 
zarur  bo’lgan  o'simliklarni  suntiy  o'stirishga  o'ta  boshlanganlar.  Batzi  ov  qilingan  hayvonlarni 
qo'lda boqish o’tdi tusiga kira borgan. 
Sekin-asta  mehnat  qurollari  takomillashtirilib,  rudali  metallar,  mis,  qalay,  kumush,  oltinni  ixtiro 
qilganlar va ularni eritish, quyish, ulardan foydalanish yo’llarini o’rganganlar. 
Bronza mis va qalay aralashmasidan iborat bo’lib, u misga qaraganda katta afzalliklarga ega. 
Ishlab  chiqarishda  bronzaning  ishlatila  boshlanishi  bilan  jamiyat  taraqqiyotida  Bronza 
davruboshlangan. Insoniyat  jamiyat  taraqqiyotida xalq xo'jaliri,  texnika va madaniyat  sohasidagi 
erishilgan yutuqlar ana shu davr bilan bog'liqdir. Zarafshonning quyi oqimidagi Zamonbobo ko'lida 
va  Sarazmda  o'tkazilgan  arxeologiyaga  oid  tadqiqot  natijalari  yuqoridagi  fikrlar  haq  ekanligiga 
guvoh lik beradi. Zamonbobo ko'li atrofidagi qabrlar ochib, qo'rilgan. Ularda bittadan, ikkitadan va 
hatto  uchtadan  ko'milgan  mayit  qoldiqlari  naqshli  sopol  idishlar  va  har  xil  buyumlar  topilgan. 
Erkaklarning  qabrlarida  chaqmoqtoshdan  ishlangan  qurollar,  pichoqsimon  yapasqi  buyumlar 
topilgan. Ayollarning qabrlarida esa qizil va sariq oxra, surma uvoqlari, misdan ishlangan kichik-
kichik  kurakchalar  ham  da  lojuvarddan,  aqiqdan,  firuzadan  ishlangan  bezaklar;  tosh  bezaklari  va 
hatto oltindan yasalgan marjonlar bo’lgan. 
Kuzatish  natijasida  Zamonbobo  manzilgohidagi  aholi  dehqonchilik_bilan,  chorvachilik  bilan 
ham    shug'ullangan,  degan  xulosaga  kelingan.  Bunday  madaniyat  yodgorliklari  O'zbekistonning 
Surxondaryo (Sopollitepa, Jarqo'ton), Xorazm (Tozabog'yob), Toshkent (Achikul, Yangier tumani, 
Toshkent  kanali  atrofi,  Burg'yluq),  Namangan  (Buvana  mozor),  Andijon  (Dalvarzin  tepa), 
Qashqadaryo (Yerqo'rg'on, To'rtko'ltepa) va boshqa viloyatlarida ham  kuplab topilgan. 
So'nggi bronza davri yodgorliklari Farg'ona va Surxondaryo viloyatlari hududida devorlar bilan 
o'ralgan  qishloqlar  paydo  -bo’lganligiga  guvoxlik  beradi.  Bu  Markaziy  Osiyoda  qadimgi  shahar 
larning  vujudga  kela  boshlash  jarayoni  edi.  Bu  qadimgi  xo'jaliklarning  taraqqiy  etganlimi,  Ko’p 
oilaviy  jamoalarning  boyliklari  oshib  borganligi,  jamiyatda  sinfiy  tabaqalanish  jarayoni 
boshlanganligini ko'rsatadi. 
Rivojlanib borayotgan dehqonchilik va chorvachilik madaniyati va iqtisodi zaminida katta ilali 
jamoalarda  erkaklarning  mavqeyi  Osha  borgan  va  matriarxat  yemirilib,  ota-huquqi,  patriarxat 
qaror topgan. Endi qarindoshchilik otaga qarab olib boriladigan bo’lgan. Bolalar ham  ota mulki 
xisoblanib merosni otadan ola boshlagan. Jamoalarning mol-mulklarini qo'riqlash extiyoji harbiy 
qabila ittifoqlarini qujudga keltirgan. 
       Ibtidoiy  jamoa  tuzumi  yillar  va  asrlar  osha  rivojlana  borib,  o'z  o'rnini  sinflardan  tashkil 
topgan  davlat  hokimiyati  hukmron  bo’lgan  jamiyatga  bo'shatib  berdi.  Bu  taraqqiyot  davomida 
urug'chilik jamoasi ikki bosqichni bosib o’tdi. Birinchi bosqichda urug' ijtimoiy ishlab chiqarishga 
asoslangan  edi.  Bu  davrda jamoa  onalar  hukmronligi  -matriarxatga  asoslangandi.  O'sha  davrning 
urf-odatlariga  ko’ra  bir  jamoa  atzolari  o'rtasida  oila  qurish,  ya’ni  er-xotin  bo’lish  mumkin 
emasdi.  Albatta  bir  jamoa  erkaklari  boshqa  bir  jamoa  ayollari  bilan  «oila»  qurishlari  lozim  edi. 
Ammo  ayol  bilan  «oila»  qurgan  erkak  bamisoli  mehmon  edi,  ishi  bitgach  o'z  jamoasiga  qaytib 
ketardi.  «Oila»ni  boshqarish,  uni  boqish,  bola  tarbiyasi  va  taqdiri  bilan  uning  ishi  bo’lmasdi.  Bu 
ishlar bilan asosan ona shug'yllanar edi. Tug'ilgan bola xolasini, tog'asini taniganu, ammo otasini 
tanimagan.  Shu  boisdan  bola  oldida  ota  nufuziga  qaraganda  tog'a  mifuzi  e’tiborliroq  va 
qimmatliroq bo’lgan. Chunki, tog'a ona urug'i jamoasini  nafaqat  moddiy jihatdan, balki  barcha 
sohalarda  himoya  qiluvchi  va  qo'uriqlovchi  shaxs  bo’lgan.  Bunday  tartib-qoida  natijaeida  urug' 
jamoasida  ortiqcha  iste’molchilar  Ko’paygan  va  barcha  qiyinchiliklar  ona  zimmasiga  tushgan. 
Jamoani  boqish,  ularni  oziq-ovqat  bilan  tatminlash  albatta  oson  ish  emas  edi.  Buning  ustiga 

---

 
 
32 
dehqonchilik va chorvachilik ixtiro etilgan, onalar uchun xo'jalikni boshqarishda yana ham  katta 
qiyinchiliklar  kelib  chiqardi.  So'zsiz,  bunday  tartib  uzoq  davom  etishi  mumkin  emas  edi.  Sabr-
toqatlari to'lib-toshgan onalar farzandlarining otalari oldiga o'z talablarini  qo'yganlar va haqiqiy 
oila  muammolari  bilan  shug'ullanish,  bolalarni  boqish  ho'jalik  ishlarini  bajarishni  ulardan  talab 
qilganlar. Ana shu tariqa ikki jamoa urug'idan er-xotindan iborat juft oila shakllanadi. Bu hodisa 
jamiyat hayotida o'ziga xos burilish nuqtasi bo’ldi. Chunki juft oilaning tashkil topishi bilan jamoa 
mulkchiligiga  asoslangan  ibtidoiy  urug'chilik  jamoasi  zaminiga  zil  ketdi.  Nega  deganda  urug' 
jamoasidan tash qarida tashkil topgan bu oilaning iqtisodiy zamini xususiy mulkchilikka asoslanar 
edi.  Oila  manfaati  bilan  urug'  jamoasi  manfaati  o'rtasida  o'ziga  xos  kelishmovchilik 
nomuvofiqlik  va  ziddiyat  paydo  bo’lardi.  Urug'  jamoalaridan  tashqarida  juft  oilalar  jamoasi 
tarkib  topdi.  Ularni  o'zaro  birlashtiradigan  manfaat  omili  albatta  ishlab  chiqarish  edi.  Shu 
sababdan  bo’lsa  kerak,  olimlar  bunday  juft  oilalarni  «oilalar  jamoasi»  yoki  «ishlab  chiqarish 
jamoasi»  deb  ataganlar.  Shunday  qilib,  taraqqiyotning  bu  bosqichiga  kelib  urug'  jamoasi 
yemirilish  sari  yo’l  tutdi,  u  o'zining  tub  matnodagi  ishlab  chiqarish  va  jamoa  mulkchiligiga 
asoslangan qiyofasini yo'qota bordi. 
Juft oilalar negizida ishlab chiqarish jamoalarining paydo bo’lishida  birinchi va  asosiy omil  - 
jamoa ixtiyorida ortiqcha mulkning hosil bo’lishi va jamoalararo mahsulot ayirboshlashning vujudga 
kelishi  hal  qiluvchi  o'rin  tutdi.  Albatta,  bu  jarayon  chorvachilik  va  dehqonchilikning  kashf  etilishi 
oqibatida  oilalar  ixtiyorida  ortiqcha  oziq-ovqat  mahsulotlarining  to'planishi  bilan  bog'liqdir.  Endi 
har  bir  oila  o'zidagi  ortiqcha  maxsulot  va  buyumlarni  qo'shni  oiladagi  o'zida  yo'q  maxsulotlar 
bilan almashlash imkoniyatiga  ega bo’ldi. Bunday  jarayon dastlab ikki urug' jamoalari o'rtasida 
olib  borildi.  So'ngra  bu  jarayonga  urug'  jamolari  ham    faol  qatnasha  bordilar.  Ammo  juft  oila 
mulki bilan jamoa mulki endi sig'isha olmay qoldi. Bu o'zaro ziddiyatlar oilalar bilan oilalar, urug' 
jamoalari bilan urug' jamoalari o'rtasida o'zaro janjal, to'qnashuv va hatto urushlar darajasiga yetib 
borardi. Bu to'qnashuvlar oqibatida yengilgan oila va urug' jamoaning boyliklari g'oliblar qo'liga 
o'tardi.  G'oliblar  bu  boyliklarni  o'z  mulklariga  va  boylikoariga  qo'shar  edilar.  yengilgan  va  tobe 
bo’lgan oila urug' jamoasi vakillarni esa asir etib olib, ularni qulga aylantirar edilar. Bu qullar ham  
g'oliblarning mulki hisoblanganlar va ular ustidan o'z bilganlaricha hukmronlik qilganlar. Ana shu 
tariqa shaxsiy mulk sekin-astalik bilan rivojlanib, xususiy mulkka aylangan, haq-huquqsiz qullar 
kelib  chiqqan.  Birok  bu  mulkni  qo'riqlash,  qullrani  itoatda  saqlash  va  zo'rlab  ishlatish  uchun 
zo'rikka  tayanuvchi  qo'shimcha  qurollangan  kuchlarga  ehtiyoj    ham    kelib  chiqqan.  Bunday 
ehtiyoj  ni  oilalar  va  urug'  jamoalarining  matlum  bir  qismi  qoplagan.  Ana  shu  tariqa  jamiyatda 
mulkdorlar,  xujayinlar,  quldorlar,  tobelar,  mazlumlar,  qullar  va  zo'rlikka  tayanuvchi  qurollangan 
kuch  -  yatni  ibtidoiy  davlat  ko'rinishi  elementlari  vujudga  keladi.  Bu  urug'chilik  jamoasi  o'z 
boshidan  ikkinchi  taraqqiyot  bosqichini  kechirish  davriga  kirganligini  ko'rsatadi.  Bu  davrda  endi 
urug'chilik  jamoasi  yemirilib,  sinfiy  tabaqalanish  jarayoni  boshlanadi.  Jamoaning  ijtimoiy 
tarkibida tub sifat o'zgarishlar sodir bo’ladi. Ijtimoiy va oila hayotida erkaklarning o'rni va aham 
iyati  oshadi.  Matriarxat  -  ona  hukmronligi  o'rnini  Patriarxat  -ota  hukmronligi  egallaydi.  Xuddi 
mana shu  davrda jamoadagi  ortiqcha daromad  -xususiy mulk va uni  ayirboshlash  jarayoni  bilan 
bog'liq va mushtarak tarzda birinchi ijtimoiy mehnat tahsimoti kelib chiqdi. Chunki jamoa atzolari 
bir vaqtning o'zida ham  chorvachilik, ham  dehqonchilik bilan shug'ullana olmas edilar. Shu bois 
ular  o'zlariga  qulay  va  maqul  sohani  tanlab  ola  boshladilar.  Albatta,  bu  narsa  jamoa  joylashgan 
hududning tabiiy-geografik jihatdan xo'jalik yuritishning qaysi sohasini rivojlantirish uchun qulay 
imkoniyatlar mavjudligi bilan bog'liq edi. 
Xulosa shuki, jamiyat taraqqiyotining matlum bir rivojlanish 
bosqichida 
 
chorvachilik 
dehqonchilikdan 
ajralib 
chiqdi 
va 
birinchi 
mehnat 
taqsimoti 
yuz 
berdi. 
Bu 
hoi  jamiyatning  iqtisodiy  va  ijtimoiy  avoslarining,  tezkorlik  bilan  rivojlanishiga  olib 
keldi.  Buni  arxeologiyaga  oid  tarixiy  tadqiqotlar  ochiq-oydin  isbotlaydi.  Jumladan, 
bronza  davrining  yodgorligi  bo’lgan  Sopollitepada  yuqoridagi  fikrni  tasdiqlovchi 
ashyolar  keragicha  topilgan.  Bu  yerdan  topilgan  manbalarning  guvoxlik  berishicha, 
Sopollitepa  8  ta  oilaning  manzilgohi  bo’lgan.  Ularni  birlashtirgan  narsa  urug'  jamoasi 

---

 
 
33 
bo’lmagan,  balki  eng  avvalo  ishlab  chiqarish  manfaatlari  edi.  Bu  manzildagi  8  ta  katta  oila 
tarkibida  patriarxal  tizim  asosida  qurilgan  yuzdan  ortiq  juft  oilalar  uyushgan,  har  bir  katta  oila 
jamoasini  boshqarish  ishi  ular  orasidan  saylangan  oqsoqol  ixtiyorida  bo’lgan.  8  ta  katta  oila 
jamoalari  oqsoqollari  oliy  oqsoqollar  kengashiga  birlashganlar.  Oqsoqollar  kengashining  atzolari, 
qadimgi  diniy  kitob  «Avesto»da  aytilganidek,  Nmanapati  nomi  bilan  yuritilganlar.  Nmana  -  katta 
oila jamoosi demakdir, Nmanapami - katta oila boshlig'i matnolarini anglatadi. Agar ana shu tizimga 
asoslana-digan bo'sak, Sopollitepa 8 ta nimanadan tashkil topgan VIS  ekanligini ko’ramiz. VIS -qabila 
jamoasi,  katta  qishloq  degani.  Vis  -  pati  esa  ana  shu  nimanalarni  birlashtirgan  oliy  kengash  boshlig'i, 
qabila  oqsoqoli,  katta  qishloqning  boshlig'idir.  Bu  Shundan  dalolat  beradiki,  ishlab  chiqarish 
jamoalarini boshqarish mo'ttabar zotlar - oqsoqollar (nmanapatilar) qo'lida bo’lgan, ular jamoa hayoti 
bilan bog'liq, bo’lgan barcha muammolarm oo'soqollar kengashi orqali amalga oshirganlar. 
Oqsoqollar  kengashi  katta  kuchga  ega  bo’lgan.  Ularning  qulida  diniy  va  dunyoviy  hokimiyat 
birlashgan. Katta oila jamoasining oqsoqoli ayni vaqtda o'sha oila jamoasi uchun diniy va dunyoviy 
boshliq, piru ustoz va murabbiy ham  edi. Qabila - qishloq oqsoqoli esa butun qishloq ahlining ana 
Shunday boshlig'i bo’lgan. Ularning topshirio' va buyruo'lari jamoa atzolari uchun qonun hisoblangan. 
Xususiy mulk pay do bo’lishi bilan iqtisodiy va sinfiy tabaq.alanish tezlashib bordi. Mulk eng avvalo 
jamoa oqsoqollari, harbiy boshliqlar, mo'ttabar shaxslar qo'lida to'plangan. Sinfiy tabaqalanish jarayoni 
kuchaygani  sari  jamiyatni  boshqarish  og'irlashib  boradi.  Bunga  sabab  jamoa  boyligini  taqsimlash, 
jamoani  boshqarishda  demokratik  prino'iplar  buzilib  bordi,  adolatsizliklar  kelib  chiqdi.  Bu  tarixiy 
jarayonlar bronza davrining oxiri va ilk temir davriga to'g'ri keladi. Markaziy Osiyoda ilk temir davri 
miloddan avvalgi 1 ming yillikning birinchi yarmiga to'g'ri keladi. Bu paytga kelib ibtidoiy jamoa 
tuzumi uzining oxirgi bosqichini o'tayotgan edi. Odamlar birinchi bor temirdan xom ashyo sifatida 
mehnat  qurollari  ishlab  chiqarishda  foydalanganlar.  Temir  ibtidoiy  jamoa  tarixida  buyuk  texnik 
inqilobga sabab bo’ldi. U dehqonchilik va hunarmandchilikning rivojlanishiga  katta  tatsir kursatdi. 
Temir ibtidoiy jamoa tuzumini buzib yubordi va xo'jalik tabaqalanishini tezlashuviga olib keldi. Temir 
tufayli.  chorvachilik  dehqonchiliqdan  uzil-kesil  ajraldi,  Ko’plab  hayvonlarning  egalari  bo’lgan 
aslzodalar  paydo  bo’ldi,  xususiy  mulkni  mustahkamladi,  jamiyatni  sinflarga  bo’lishni  tezlashtirdi. 
Temir  tufayli  xo’'jalikda  ikkinchi  mehnat  taqsimoti  kelib  chiqdi,  endi  hunarmandchilik 
dehqonchilikdan ajralib chiqdi. Xunarmandchilik ixtisoslashuvining sodir bo’lish natijasida ilk shahar 
larning belgilaridan biri sifatida bozor vujudga keldi, keng ko'lamdagi mol ayirboshlash kuchaydi. 
Ayrim  shaxslar  qo'ulida  boylik  to'planish  jarayoni  tezlashdi.  Temirning  qishloq  ho'jaligiga  keng 
ko'lamda kirib borishi tufayli yerga xususiy egalik qilish paydo bo’ldi, Avvallari yerga egalik qilish 
shartli bo’lib, uniig egasi yerni sotib yubora olmas edi. Endi yer egasining xuquqi cheklanmagan 
bo’lib,  u  o'z  egasining  abadiy  mulki  bo’lib  qoldi.  So'nggi  bronza  davri  yodgorliklari  Farg'ona  va 
Surxondaryo viloyatlari hududida devorlar bilan o'ralgan qishloqlar paydo -bo’lganligiga guvoxlik 
beradi.  Bu  Markaziy  Osiyoda  qadimgi  shaharlarning  vujudga  kela  boshlash  jarayoni  edi.  Bu 
qadimgi  xo'jaliklarning  taraqqiy  etganlimi,  Ko’p  oilaviy  jamoalarning  boyliklari  oshib  borganligi, 
jamiyatda sinfiy tabaqalanish jarayoni boshlanganligini ko'rsatadi. 
Rivojlanib borayotgan dehqonchilik va chorvachilik madaniyati va iqtisodi zaminida katta ilali 
jamoalarda  erkaklarning  mavqeyi  Osha  borgan  va  matriarxat  yemirilib,  ota-huquqi,  patriarxat 
qaror topgan. Endi qarindoshchilik otaga qarab olib boriladigan bo’lgan. Bolalar ham  ota mulki 
xisoblanib merosni otadan ola boshlagan. Jamoalarning mol-mulklarini qo'riqlash extiyoji harbiy 
qabila ittifoqlarini qujudga keltirgan. 
Yangi  tosh  asriga  kelib  O’rta  Osiyo  hududlarida  dehqonchilikning  paydo  bo’lishi  jamiyat 
hayotida  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  jarayonlarini  yanada  tezlashtirdi.  Bronza  davriga  kelib 
dehqonchilikdan 
chorvachilikning 
ajralib 
chiqishi, 
ixtisoslashagan 
hunarmandchilik 
xO’jaliklarining rivojlanishi natijasida ishlab chiqarish hajmi Ko’payib, mehnat qurollari yanada 
takomillashib  bordi.  Jamiyatda  ishlab  chiqaruvchi  xO’jalikning  paydo  bo’lishi  va  jadallik  bilan 
rivojlanishi O’z navbatida ijtimoiy hayotdagi O’zgarishlarga sabab bo’ldi. 
 
 
Ma`lumki,  O’rta  Osiyo,  umuman  O’zbekiston  hududlarida  dastlabki  davlatchilikning 
paydo  bo’lishi  masalalari  tadqiqotchilar    orasida  hamon  bahslarga  sabab  bo’lib  kelmoqda.  Bu 

---

 
 
34 
O’rinda ushbu jarayonga asosiy turtki bo’lib yanada jadallashtirgan omillarni aniqlash nihoyatda 
muhimdir.  Bronza  davridayoq  sun`iy  sug’orishga  asoslangan  dehqonchilik  O’rta  Osiyo 
xo’jaligining  asosini  tashkil  etgan.  Sug’orma  dehqonchilikning  yuqori  unumdor  shakllari 
jamiyatda  hal  qiluvchi  O’zgarishlarga  olib  keldi.  Xususan,  dehqonchilik  rivoji  natijasida 
qo’shimcha mahsulot va xususiy mulk kO’rinishlari paydo bo’ldi. 
 
Tadqiqotchilarning  fikrlariga  qaraganda,  sun`iy  sug’orishga  asoslangan  dehqonchilik 
O’rta  Osiyo  xo’jaligining  asosi  hisoblanib  bu  jarayon  janubiy  Turkmaniston,  Tojikiston  va 
O’zbekistonning janubida bronza davrida, Toshkent vohasi, Farg’ona vodiysi hududlarida esa ilk 
temir  davrida  shakllanib    rivojlandi.  O’rta  Osiyoda  ilk  davlat  uyushmalari  sun`iy  sug’orish 
birmuncha qulay bo’lgan Amudaryo (yuqori, O’rta, quyi) oqimlari bo’ylarida, Murg’ob vohasida, 
Zarafshon  va  Qashqadaryo  vohalarida  shakllanib  rivojlanadi.  Bunday  holatni  dunyo  tarixidagi 
dastlabki davlatlar -Misr (Nil) va Mesopotamiya (Dajla va Frot) misolida ham kuzatish mumkin.  
 
Jamiyat  hayotida  metallning  keng  yoyilishi  ham  dastlabki  davlatchilikning  asosiy 
omillaridan  biri  hisoblanadi.  Hozirgi  kunga  kelib  O’rta  Osiyoning  juda  Ko’plab  bronza  va  ilk 
temir  davriga  oid  yodgorliklaridan  (Sopolli,  Jarqo’ton,  Qiziltepa,  Anov,  Ko’zaliqir,  Afrosiyob, 
Daratepa, CHust, Dalvarzin va boshq.) ishlab chiqaruvchi xO’jalik bilan bevosita bog’liq bo’lgan 
metall  qurollar  topib  O’rganilgan.  Mehnat  qurollarining  metaldan  ishlanishi  mehnat 
unumdorligining yanada oshishiga keng imkoniyatlar yaratdi. 
 
So’nggi  bronza  davriga  kelib  kulolchilik  charxining  keng  ishlatila  boshlanishi  natijasida 
turli  shakldagi  yuqori  sifatli  sopol  idishlar  ishlab  chiqarila  boshlanadi.  Kulolchilikning 
rivojlanishi  natijasida  Sopolli,  Oltintepa,  Gonur,  Jarqo’ton,  Afrosiyob  kabilarda  kulolchilik 
mahallalari  paydo  bo’ladi.  Shuningdek,  hunarmandchilikning  toshga,  metalga,  yog’ochga, 
suyakka  ishlov  berish  turlari  ham  keng  tarqaladi.  Hunarmandchilikning  ixtisoslashuvi,  alohida 
xo’jalik  tarmog’i  sifatida  shakllanib  rivojlanishi  jamiyatdagi  iqtisodiy  taraqqiyot  uchun  muhim 
ahamiyatga  ega  bo’lib,  davlatchilik  paydo  bo’lishi  uchun  muhim  bo’lgan  qo’shimcha  mahsulot 
Ko’payishiga turtki bo’ldi.