197
asosan tabiat va jamiyat hodisalari haqida tushunchalar tarkib toptirishdan iboratdir.
Demak, katta odamlarga nisbatan bolalarda hali tushunchalar juda oz bo’ladi.
Odatda tushunchalar mohiyati jihatidan konkret va abstrakt tushunchalarga
ajratiladi. Alohida olingan bir butun narsaga aloqador tushuncha konkret tushuncha
deb ataladi. Masalan, stol, divan, qayrag’och, traktor va hokazo. Moddiy borliqdagi
narsalardan fikran ajratib olingan ba'zi xususiyat, sifat, holatlarga, shuningdek
narsalar o’rtasidagi ichki munosabatlarga, qonuniyatlarga qaratilgan tushunchalar
abstrakt tushuncha deb ataladi. Masalan, og’lik, uzunlik, balandlik, kenglik, harakat,
yorug’lik, qiymati haqidagi tushunchalar va hokazo.
Tushunchalar ko’lami jihatidan 3 turga: yakka tushunchalar, umumiy
tushunchalar va to’planma tushunchalarga bo’linadi. Yakka tushunchalar yakka
narsa va hodisalar haqidagi tushunchadir. Bunday tushunchalarga sohibqiron Amir
Temur, Mirzo Ulug’bek, Sirdaryo tushunchalarini misol qilib keltirsa bo’ladi.
Yakka tushunchalarning xususiyati shuki, bu tushunchalarda hamisha aniq obraz
mavjud bo’ladi. Umumiy tushunchalarda bir jinsda bo’lgan ko’p narsa va hodisalar
gavdalantiriladi. Masalan, kitob, maktab, yulduz, talaba va boshqalar.
To’planma tushunchalar bir jinsda bo’lgan narsa va hodisalar to’plami haqida
yaxlit fikr yuritiladigan tushunchadir. Masalan, paxtazor, kutubxona, yig’ilish va
hokazolar. To’planma tushunchalarning bir qanchasi birdaniga tatbiq qilinganda
umumiy to’planma tushunchalar bo’ladi. Masalan, Alisher Navoiy nomidagi Davlat
Muzeyi tushunchasi, yakka to’planma tushunchaga oiddir. Guruh,
jamoa, xalq, millat va boshqalar, umumiy to’planma tushunchasiga misol bo’la
oladi. Yetti og’ayni yulduzlar to’plami, Hamza teatri jamoasi, Paxtakor futbol
jamoasi kabilar yakka to’planma tushunchalar jumlasiga kiradi.
Fikr yuritishda tushuncha bilan so’z o’zaro bog’liq ravishda namoyon bo’ladi.
Bir tomondan so’z yordamisiz tushuncha vujudga kelmaydi, ikkinchi tomondan so’z
tushunchaning moddiy asosi va funksiyasini bajaradi. Tushunchalar bir yoki undan
ortiq so’zlardan tashkil topishi mumkin. Masalan, xalq degan tushuncha bir so’zdan,
o’zbek xalqi ikki so’zdan qahramon o’zbek xalqi uch so’zdan, ozodlik uchun
kurashayotgan xalqlar, degan tushuncha to’rt so’zdan tashkil topgan.
Tushunchalar fikr yuritishning asosiy jarayonlari, ya'ni klassifikasiyalash,
umumlashtirish va abstraksiyalash yordami bilan vujudga keladi. So’zlar, belgilar,
simvollar, atamalar tafakkur jarayonida tushunchalarning mazmunini aks ettiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: