O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti fizika texnika fakulteti

5- rasm. Maykelson tajribasining sxemasi.
Maykelson tajribasi. Ana shunday aniqlikda o’tkazilgan real tajriba Maykelsonning interferentsion tajribasi bo’lib, bu tajriba aslida yorug’likning yer harakati yo’nalishida va unga tik yo’nalishda tarqalish tezliklarini aniqlashdan iborat. Taj­riba 5-rasmdagi sxema bo’yicha bajariladi, bunda Maykelson interferometri uning bir yelkasi yer harakati yo’nalishi bilan bir xil bo’ladigan va ikkinchi yelkasi bu yo’nalishga tik bo’ladigan qilib o’rnatiladi. Butun asbob 90° burilganda interferentsion manzara o’zgarishi kerak, bu o’zgarish yer harakatining interferentsion tajribaga Kursatadigan ta’siri to’g’risida hukm chiqarishga va efirdagi bu harakatning absolyut tezligini qisoblashga imkon beradi. Haqiqattan ham, Lorents nazariyasiga muvofiq yorug’likning MB yo’lni o’tishi va qaytib kelishiga ketadigan vaqt T₁+T₂ bo’lib T₁ va T₂ lar
T₁c=l+vT_{1 (1.2.11)}
T₂c = l - vT_{2 (1.2.12)}
shartlardan topiladi, bundagi l=MA=MB-interferometr yelkasining uzunligi.

6-rasm.
Bu tajribani birinchi marta 1881-yilda Maykelson zaruriy aniqlikda bajargan. Bu tajriba tobora takomillashtirilib ko’p marta takrorlangan, bunda l yo’l uzaytirilgan va kuzatish metod­lari takomillashtirila borgan. 6-rasmda qurilmalardan biri tasvirlangan (Maykelson—Morley, 1887 y.). quyida berilgan jadval tajriba takomillaShtirila borgani sari ko’proq ishonch bilan interferentsion manzaraning siljimasligi tasdiqlana borganligini Kursatadi. Lorents nazariyasiga muvofiq, harakatsiz efirda Yerning 30 km/s tezlik bilan harakat qilishi tufayli «efir shamoli» paydo bo’lishi interferentsion manzaraning siljishini yuzaga keltirishi kerak edi.

7- rasm. Maykelson-Morley qurilmasining umumiy ko’rinishda
Maykelson tajribasining Shubqasiz salbiy natijasi juda katta prinsipial ahamiyatga ega. Bu tajriba efirning harakatlanayotgan jismlarga ergashishi masalasini, binobarin, Lorents nazariyasi asoslarini tekshiruvchi eng ishonchli tajribalardan biridir. Uning salbiy natijasi harakatsiz efir gipotezasiga ziddir va u harakatlanayotgan jismlarning efirni butunlay ergashtirishining isboti sifatida talqin qilinishi mumkin edi, ya’ni Fizo tajribasi natijalariga ham zid kelganday bo’lar edi.
Bunday uriniShlardan birini Rits qilgan bo’lib, u harakat-
lanayotgan manba chiqargan yorug’likning tezligi, tez yurayotgan zam-
barakdan otilgan yadroning tezligi singari, Shu manbaning tezligi
bilan harakatsiz manba chiharadigan yorug’lik tezligining geomet-
rik yigindisiga teng, degan farazdan iborat (ballistik gipoteza).
Agar ballistik gipoteza to’g’ri bo’lsa, u holda Maykelson tajri-
basi salbiy natija berishi kerakligini (chunki T₁+T₂=2T=2l/c) ko’rish oson.
Ammo qo’shaloq yulduzlar ustida o’tkazilgan astronomik kuzatishlar ballistik gipotezani dadil rad qilmoqda. Xaqiqatan ham, ko’zatuvchidan L masofada to’rgan quShaloq yulduzni (8-rasm) tasavvur qilaylik, ulardan biri (S') ning aylanish davri 2T va chiziqli tezligi v bo’lsin. Agar ballistik gipoteza to’g’ri bo’lsa I vaziyatdagi S’ kuzatuvchiga t₁= L/(c — v) paytda, II vaziyat-da esa t₂ = T + L/(c + v) paytda yetib keladi, bunda T — aylanish davrining yarmi.
Shunday qilib, yulduzning kuzatiladigan harakati Kepler qonunlaridan sezilarli harajada farq qilishi mumkin. L juda katta bo’lgan xususiy holda, xatto v c bo’lganda ham t₂< t₁bo’lishi mumkin, ya’ni yulduzning ko’rinma harakati juda g’aroyib xarakterli bo’ladi. Ko’p qushaloq yulduzlarni ko’zatish ballistik gipotezaning bun­day xulosasi noto’g’ri ekanligini Kursatadi va binobarin, Rits gipotezasi rad qilinadi