|
II. BOB. Katta va o’rta maktab davrlarida o’quvchilarning kasb tanlashga bo’lgan munosabatlari va uning psixologik xususiyatlari.
2.1. Yuqori sinf o'quvchilarining kasbiy o'zini o'zi belgilashi.
Yuqori sinf o'quvchilari oldida professionalning asosiy vazifasi turadi o'z taqdirini o'zi belgilash, hayot yo'lini, kasbini tanlash. Professional o'zini o'zi belgilashda uchta bosqich mavjud: fantaziya tanlovi (10 yoshdan 13 yoshgacha), qidiruv davri (14-16 yosh) va haqiqiy tanlov (17 yosh va undan katta). Shunday qilib, katta yoshdagi talabalar, go'yo, chorrahada: ko'pchilik hali ham izlanishda, ba'zilari esa allaqachon o'z tanlovini qilgan.
Ammo bundan qat'iy nazar, katta yoshdagi o'quvchilar kelajakka qaratiladi va hozirgi ular uchun kelajakka tayyorgarlik vazifasini bajaradi. Shunday qilib, maktab o'quvchilarining o'qishga bo'lgan munosabati o'zgaradi. Yuqori sinf o'quvchilari ta'lim jarayonini kelajakka nima beradi, deb baholaydilar. Katta maktab yoshida ta'lim va kasbiy qiziqishlar o'rtasidagi nisbat o'zgaradi. O'smirlarda kasb tanlash (asosli emas, balki e'lon qilingan) ta'lim qiziqishlari bilan belgilanadi. Bu asosan impulsiv bo'lib, ko'pincha tashqi sharoitlar (ijtimoiy moda, tashqi romantizm va boshqalar) ta'siri ostida amalga oshiriladi yoki keksa o'rtoqlarga taqlid qilish harakatidir. O'rta maktab o'quvchilari uchun buning aksi ham sodir bo'ladi: kasb tanlash tanlangan kasb uchun zarur bo'lgan fanlarga qiziqishni shakllantirishga yordam beradi. Bundan tashqari, bu tanlov oldindan tayyorgarlik ko'rish, ular o'z kasbi sifatida tanlashga tayyor bo'lgan faoliyatni va ular duch keladigan qiyinchiliklarni sinchkovlik bilan tahlil qilish asosida amalga oshiriladi.
Kasb tanlashda o'quvchilar nafaqat moyilliklarini, balki imkoniyatlarini: qobiliyatlarini, bilim darajasini hisobga oladilar. Bu ularning qarorlari muvozanatli ekanligidan dalolat beradi. O'z qobiliyatlarini baholab, ko'plab talabalar o'z-o'zini takomillashtirish zarur degan xulosaga kelishadi. Maktabdan tashqari ijtimoiy muhit o‘quvchilarning kasb tanlashi uchun asos bo‘la olmaydi. Aksincha, u ma'lumot manbai rolini o'ynaydi, uning asosida professional tanlov amalga oshiriladi. Afsuski, bu masalada o'qituvchilar ham kambag'al yordamchilar bo'lib chiqadi. Shunday qilib, kasb tanlashda hal qiluvchi rol maktab o'quvchilari yoki ota-onalarning manfaatlariga tegishli bo'lib, ularning maslahati yoki talabi bilan bitiruvchilar u yoki bu kasbiy ta'lim muassasasiga o'qishga kirishadi.
Muayyan ijtimoiy sharoitda u yoki bu faoliyat turining obro'si katta ahamiyatga ega. 1930-1960 yillarda. mamlakatimizda harbiy va muhandislik kasblari 1970-1980 yillarda juda nufuzli hisoblangan. - gumanitar, 1990-yillarda - tijorat faoliyati, xizmat ko'rsatish sohasida ishlash, buxgalter, iqtisodchi, huquqshunos, tarjimon, sotsiolog, psixolog kasblari. Turli yoshdagi (10 yoshdan 15 yoshgacha) maktab o'quvchilari orasida nufuzli kasblarni tanlash ustunlik qiladi va 50-70% hollarda sezilarli yosh dinamikasisiz sodir bo'ladi. Maktab o'quvchilarining 75 foizi aniq kasbiy rejaga ega emas, ular kasb tanlashda past faollik ko'rsatadilar. Tanlovga bo'lgan ishonch darajasi, garchi u o'smirlikdan yosh yigitgacha oshgan bo'lsa ham, odatda past. Reja va haqiqiy o'zini o'zi belgilash o'rtasidagi tafovut maktab bitiruvchilarining 50 foizida kuzatiladi. Bu o'rta maktab o'quvchilari uchun kasbiy o'zini o'zi belgilash jarayoni tugallanmaganligini anglatadi.
Yuqori darajadagi intellektual rivojlanish darajasi, axloqiy me'yoriy va vijdonli, yuqori tashvishli o'rta maktab o'quvchilari shakllangan kasbiy rejaga ega. Talabalarning gender farqlari kasbiy o'zini o'zi belgilashga va hayotni umumiy uzoq muddatli rejalashtirishga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Qizlar o'g'il bolalardan kasb tanlash va kasbga ega bo'lish yo'llarini aniq bilish bo'yicha oldinda. Qizlar orasida ijtimoiy va badiiy yo‘nalish, yigitlarda esa tadbirkorlik va tadqiqotga yo‘naltirilganlik ustunlik qiladi. Yosh erkaklar uchun kasbiy o'zini o'zi belgilashga uzoq muddatli omillar ta'sir qiladi: kelajakdagi hayot uchun rejalar qanchalik aniq bo'lsa, kasbiy rejaning shakllanish darajasi va kasbiy tanlovning to'g'riligiga ishonch darajasi shunchalik yuqori bo'ladi.
Qizlar uchun hayot va kasbiy o'zini o'zi belgilash bir-biri bilan bog'liq emas, ular ko'proq hissiylik va vaziyatni o'z-o'zini belgilash, kamroq yaxlit dunyoqarash bilan tavsiflanadi. Yigitlar uchun kasbiy o'zini o'zi belgilash umumiy hayot istiqboliga mos ravishda shakllanadi va unga organik ravishda kiradi. Qizlarning bevosita rejalari asosan kognitiv qiziqishlar va hissiy qo'zg'aluvchanlik darajasi bilan belgilanadi. Yigitlarda yaqin kelajakni rejalashtirishga intellektual ko'rsatkichlar (kombinatoriy fikrlash, aqlning umumiy darajasi) va o'z-o'zini nazorat qilish darajasi katta ta'sir ko'rsatadi; 9-sinfdan 11-sinfgacha ularning kelajakdagi kasbiga qo'yiladigan talablar soni ortib bormoqda, ya'ni ko'payib borayotgan omillar hisobga olinadi. Qizlar uchun kelajakdagi kasbga qo'yiladigan talablar soni biroz oshadi.
Katta maktab yoshi jismoniy kamolotning boshlang'ich bosqichi sifatida tavsiflanishi mumkin.Bu 15-18 yosh . Balog'atga etish davri tugayapti va katta yoshdagi talabalar allaqachon katta jismoniy va ruhiy stressga tayyor. Yoshlarning kattalar hayotiga o'z me'yorlari va qoidalari bilan qo'shilishi faol amalga oshirilmoqda. Umuman olganda, inson hayotidagi bu davr o'ziga ishonch, quvnoqlik va o'zini yuqori baholay olish qobiliyati bilan ajralib turadi. Shaxsning ijtimoiy yo'nalishi ortib bormoqda. Ular voqelikning ayrim hodisalariga o‘z baholari, o‘z qarashlari va qarashlariga ega. O'z-o'zini anglashning o'sishi juda tez davom etmoqda. Yoshlar o'zini tanqid qiladi va boshqalarni tanqid qiladi. Etakchi faoliyat - ta'lim va kasbiy. Kognitiv faoliyatda mavhum fikrlash, o'rganilayotgan ob'ektlar va hodisalarning mohiyatini va sabab-oqibat munosabatlarini yaxshiroq tushunish istagi ustun rol o'ynaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
