O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti filologiya fakulteti

2- bob. “Hamlet” tragediyasi o`zbekcha tarjimalarining leksik-semantik 

xususiyatlari 

                             2.1. Shekspir asarlari o`zbek tilida 

 

Har bir davrning o`z talablari, har bir ijodkorning o`z uslubi bor. Vaqt o`tishi 

bilan tarjima tili tabiiy eskiradi. Ayni paytda unga o`quvchilarning munosabati 

sabab yangi tarjimaga ehtiyoj tug`ilaveradi. Chunki muayyan bir davrda aniq 

tarjimaga talab kuchli bo`lsa, muayyan vaqt o`tishi bilan davr o`quvchilari erkin 

tarjimani talab qila boshlaydilar. Shu bois ham tarjimaga ijtimoiy hodisa va estetik 

kategoriya sifatida qaraladi. O`zbekistonga Shekspir asarlari XX asrning 

              

30-yillarida kirib keldi. 30-yillarning  birinchi yarmidan e`tiboran o`zbek 

kitobxonlari inglizzabon mualliflar asarlari bilan yaqindan tanisha boshladilar. Bu 

davrda tarjimonlar e`tiborini buyuk ingliz dramaturgi V.Shekspir ijodi ko`proq 

o`ziga tortdi. Dramaturgning nazmda bitilgan «Veronalik ikki yigit» komediyasini 

1930-yilda Javod Obidov va «Hamlet» tragediyasini 1934-yilda shoir Cho`lpon 

(P.A.Kanshinning 1893-yildagi nasriy tarjimasidan) nasriy yo`l bilan o`zbek tiliga 

tarjima qilishdi. 

«Hamlet» tragediyasi tarjimasi ko`pgina jiddiy xato va kamchiliklarga ega 

bo`lishiga qaramasdan, o`zbek kitobxonlarining eng sevimli asarlaridan biriga 

aylandi va Hamza teatri repertuaridan mustahkam o`rin egalladi. 

1964-yildan e`tiboran Shekspir sonetlari M. Shayxzoda, Yusuf Shomansur, 

Shunqor,  Zohidjon Obidovlar  tomonlaridan o`zbekchaga o`girila boshladi. 

Keyinchalik Shekspir qalamiga mansub 154 sonetning hammasi shoir Yusuf 

Shomansur tomonidan o`girilib, 1978-yilda alohida kitob tarzida bosib chiqarildi. 

1980-90 yillarda Shekspirning «Makbet» fojiasi (Sa`dulla Ahmad tarjimasi)ning  

asliyatdan o`girilgan parchalari bosildi. 

Inglizzabon mualliflar ijodidan amalga oshirilgan tarjimalar soni yil sayin osha 

bordi. V. Shekspirning «Hamlet» tragediyasi o`zbekchaga 1938-yilda Vohid 

Zohidov tomonidan ikkinchi bor o`girildi. 1946-yilda V.Shekspirning «Romeo va 

---

23 

 

Julyetta» tragediyasini o`zbek tiliga ag`dargan M. Shayxzoda 1948-yilda «Hamlet» 

tarjimasiga uchinchi bo`lib qo`l urdi. Asliyatga monand qilib B. Pasternakning 

ruscha tarjimasidan she`riy tarzda amalga oshirilgan bu tarjima Cho`lpon va V. 

Zohidov tar-jimalaridan har jihatdan mukammal edi. 1960-yilda M. Shayxzoda 

Shekspirning o`zbek tiliga o`girilgan dramatik asarlari to`plami nashr etilishi 

munosabati bilan o`z tarjimasini qayta ko`rib chiqib, unga jiddiy tuzatishlar kiritdi. 

Pirovardida o`zek kitobxoni va tomoshabini «Hamlet»ning ancha mukammal, 

shaklan va mazmunan asliyatga monand tarjimasiga ega bo`ldi.  «Yuliy Sezar» 

(1958), «Veronalik ikki yigit» (1973) Uyg`un tarjimasida (qayta o`girma), «Qiyiq 

qizning quyilishi» (1965) Turob To`la, «O`n ikkinchi kecha va turfa hangomalar» 

(1966) G`. G`ulom tarjimalarida o`zbek kitobxonlariga hadya etildi. 

O`zbekchaga o`girilgan mazkur asarlarning ko`pchiligi mamlakatimiz teatrlarida 

muvaffaqiyatli sahnalashtirildi. 1950-60 yillarga kelib o`zbek tiliga o`girilgan 

asarlar tarjimalari sifat jihatidan ancha ustunligi bilan ajralib turadi: san`atkorlarning 

tajriba, mahorat va malakalari osha borib, tarjimalar qator xato va kamchiliklardan 

xalos bo`lib, sayqallasha boshlaydi. Tarjima tanqidchiligi bo`yicha jurnal va 

gazetalar sahifalarida chop etilgan qator ilmiy tahlil va umumlashmalar ta`sirida 

ko`pchilik tarjimonlar o`z ma`suliyatlariga endi ilmiy-tanqidiy yondashadigan bo`lib 

qoladilar. 

Shundan keyingi yillarda o`zbek kitobxonlari V. Shekspirning «Richard III» 

hamda «Antoniy va Kleopatra» asarlarini Asqad Muxtor va Komil Yashin 

tarjimalarida o`qishga muyassar bo`ldilar. 

V. Shekspir ijodi bilan o`zbek kitobxon ommasini yanada kengroq tanishtirish 

borasida respublikamizning taniqli shoiri Jamol Kamol katta jonbozlik ko`rsatdi. U 

80-yillarning birinchi yarmida V. Shekspirning atoqli shoir va tarjimonlarimiz 

tomonidan o`girilgan barcha dramatik asarlarini yaxshigina tahrir qilib nashrga 

tayyorladi va o`zi ham muallifning «Qish ertagi», «Qirol Genrix IV», «Makbet», 

«Koriolan», «Venestiya savdo-gari» kabi beshta asarini tarjima qilib, mazkur 

---

24 

 

nashrga kiritdi. Shunday qilib, 1981-85 yillar mobaynida V. Shekspirning o`n beshta 

dramatik asaridan iborat besh jildlik tanlangan asarlari G`afur G`ulom nomidagi 

Adabiyot va san`at nashriyotida chop etildi. Darvoqe, V. Shekspir asarlarining 

o`zbek tilidagi birinchi to`plami, eslatib o`tilganidek, 1960-yilda bosib chiqarilgan 

bo`lib, unga muallifning beshta mashhur dramatik asari kiritilgan edi. 

Shunday qilib, Shekspir dunyoning asarlari o`zbek tiliga eng ko`p tarjima 

qilingan daholaridan hisoblanadi. Uning ayrim asarlari tilimizga ikki-uch martadan 

o`girilgan. 

O`tgan davr mobaynida jahon adabiyoti durdonalari bilan kitobxonlarni kengroq 

miqyosda tanishtirish mas`uliyati yurtimizning ko`pgina yozuvchilarini tarjima 

amaliyoti bilan jiddiyroq shug`ullanishga da`vat etdi. Amalga oshirilgan tarjimalar 

miqdori yil sayin ortib borishi bilan bir qatorda ularning sifati ham yaxshilana bordi. 

Bu davrda ilgari amalga oshirilgan tarjimalarning ma`lum qismi hayot talabidan 

kelib chiqib qayta nazardan o`tkazildi: qisqartirilgan o`rinlari to`ldirildi, xato va 

kamchiliklari tuzatildi. Ayrim asarlar qayta tarjima qilindi. Yurtimizda tarjima 

amaliyoti nafaqat miqdor, balki sifat o`zgarishi tomon ham odimlay boshladi 

        

O`zbek  sahna  ustalari  Shekspir  qahramonlari  obrazlarini  mahorat  bilan 

talqin qilayotgan ekanlar, buning sababi, birinchi navbatda, pesalardagi obrazlarning 

o`zbek aktyorlari ko`z oldida haqqoniy gavdalanishidadir. 

      

Abror  Hidoyatov  Otello,  Olim  Xo`jaev  Hamlet,  Sora  Eshonto`raeva 

Dezdemona va Ofeliya, Nabi Rahimov Yago, Shukur Burhonov Brut obrazlarini 

zo`r mahorat bilan yaratgan ekanlar, bu mazkur aktyorlarning pesalarning vositachi 

til orqali o`girilgan tarjimalari asosida ilhomlanganliklari oqibatidir. Bu erda teatr 

tanqidchisi Javod Obidovning «Abror - Otello» maqolasida aytilgan quyidagi 

so`zlarni keltirish o`rinlidir: «Ingliz parlament delegastiyasi buyuk ingliz dramaturgi 

Vilyam Shekspirning Abror Hidoyatov talqinidagi Otelloni ko`rgach, uning yuksak 

darajasini qayd qilish bilan baravar, Abror Hidoyatovni Shekspirning vatani London 

sahnasida ko`rishni orzu qilganini aytdi». 

---

25 

 

Shekspir o`z davrining asosiy ziddiyatlarini yuksak badiiy formada aks ettira 

oldi: u g`oyat tipik va ayni vaqtda individual obrazlar yaratishga musharraf bo`ldi.  

Bu davrda biz hali Shekspirni asliyatda o`qishdan ancha yiroq edik. Sobiq ittifoq 

davrida aksariyat G`arb adabiyoti namunalari rus tili vositasida tarjima qilinardi. 

Hamma muloqotlar Moskvaning yo`rig`i bilan amalga oshirilar edi. Shu bois 

Shekspir bizga dastlab nasriy tarjima yo`sinida amalga oshirildi. “Hamlet” 

tragediyasining o`ttizinchi  yillardagi o`zbekcha  nasriy tarjimasi Cho`lpon 

tomonidan bajarildi. Bu tarjima sahnada namoyish qilishga mo`ljallangan bo`lib, 

anchagina mahalliy muhitga moslashtirish kuchli bo`lgan. Professor G`aybulla 

Salomov o`zining “Adabiy an`ana va badiiy tarjima” nomli monografiyasida 

“Hamlet”ning o`zbeklar madaniy hayotiga kirib kelishini shartli ravishda uch davrga 

bo`ladi: 

1.  Tragediyani o`zbek tiliga tarjima qilish va sahnalashlashtirishga tayyorgarlik 

ko`rish davri. 

2.  Asarning tarjima qilinishi va sahnalashtirilishi. 

3.  Asarni o`zlashtirish davri. 

Bunda so`ngi davrni tadqiq qilishda quyidagilarga ahamiyat qaratiladi:  

a) sahnalashtirish san`ati;  

b) aktyorlar mahorati; 

v) tamoshabin muammosi; 

g) tarjima tanqidchiligi. 

  G`.Salomov tarjima tahlili masalasida tarjimaga kompleks yondashadi. Bu 

jihatdan u o`sha davrdagi tarjimani faqat lingvistik hodisa deb qaraydigan ayrim 

tilshunos olimlar bilan munozaraga kirishgan edi va mazkur fanni mustaqil tadqiqot 

obyekti bo`lgan umumfilologik fan ekanligini isbotlashga harakat qilgan. 30-yillarda 

“Hamlet” tarjima qilinib, sahnalashtirilganidan so`ng respublika adabiy tanqidchiligi 

bu voqeaga jiddiy e`tibor qaratdi. Shu munosabat bilan matbuotda ko`zga ko`ringan 

teatrshunos, adabiyotshunos, tanqidchi, tarjimon va tamoshabinlarning bir qator 

maqolalari bosilib chiqdi. Bu holatni o`zga davrdagi o`zbek o`quvchilarining G`arb 

---

26 

 

adabiyoti, jahon adabiyotining buyuk asariga o`ziga xos munosabat siaftida ham 

tushunilishi mumkin. G`arbiy Yevropa adabiyoti namunalari bilan yuzma-yuz 

uchrashuvda ro`y bergan adabiy-psixologik holat, bir xalq adabiy hayoti va 

ruhiyatini aks ettiruvchi adabiy asar o`zga milliy zaminga ko`chganida ro`y 

beradigan o`zgarishlarni kuzatish mumkin bo`ladi. Agar ruslar Shekspir ijodi bilan 

tanishganlariga 200 yildan ko`proq bo`lgan bo`lsa, biz o`zbeklarga hali 100 yil ham 

bo`lgani yo`q. Shu bois ham bizda dastlab masala ularnikidan boshqacharoq 

qo`yilgan: 

1. Shekspirni o`zbek tiliga tarjima qilib bo`ladimi yoki yo`qmi? 

2. Buyuk Shekspir o`zbeklarga tushunarli bo`ladimi yoki yo`qmi? 

3. Shekspirni o`zbek sahnasiga qo`ysa bo`ladimi yoki yo`qmi? 

    Ko`rinib turibdiki, o`zbeklar Shekspirga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda 

bo`lganlar. Chunki tarjima bilan original asar o`rtasida: 

-  O`zbekiston – G`arbiy Yevropa (Asarda aks ettirilgan Angliya, Daniya ...); 

-  O`zbek tili, vositachi til rus tili; 

-  Nasroniy din muhitida yaratilgan sahna asari va sobiq ittifoq tarkibidagi 

o`zbeklarning musulmon mentalitetiga asoslangan millat mentaliteti; 

-  Shekspir davri va mustaqillik davri o`zbek adabiyoti. 

         

1989-yilda  G`aybulla  Salomov  ilmiy   rahbarligida  Karomatxon 

Karomatova tomonidan “Leytmotivы tragedii U.SHekspira «Makbet» u uzbekskix 

perevodax” nomli dissertatsiya himoya qilindi

10

. Tadqiqotning dastlabki bobida 

Shekspir asarlari tili, uning o`zbek tiliga tarjima qilinishi tarixi borasida ham fikr 

yuritiladi. Dissertant Shekspir asarlari lug`at xazinasiga to`xtalar ekan, uning boyligi 

15 mingdan ortishini ta`kidlaydi. Tadqiqotchi o`zbek tarjimonlari J.Kamol va S. 

Ahmadlar tomonidan “Makbet”ni tarjima qilish tamoyillarini tahlil qiladi.  

  Bir so`z bilan aytganda, Shekspir asarlarini o`zbek o`quvchilariga 

yetkazishda tarjimonlar mashaqqatli mehnat qildilar. Ularning zahmatli ishlaringa 

xolis baho berish tarjimashunoslik fanining dolzarb vazifalari sirasiga kiradi.  

                                                             

10

 Кароматова К. 

“Лейтмотивы трагедии У.Шекспира «Макбет» у узбекских переводах”.АКД. 

– Ташкент, 1985. 20.с. 

---

27 

 

  Nihoyat, o`zbek kitobxonlariga Shekspir bevosita asliyatdan ham o`girilib, 

taqdim etildi. Buni taniqli o`zbek tarjimoni, O`zbekston xalq shoiri Jamol Kamol 

amalga oshirdi. U buyuk ingliz dramaturgining “Hamlet”, “Otello”, “Makbet”, 

“Antoniy va Kleopatra”, “Afinalik timon” asarlarini ingliz tilidan tarjima qilib nashr 

ettirdi

11

. Kitobga O`zbekston Fan Arbobi, professor G`.Salomov va professor 

B.Nazarovlar kirish so`zi yozishgan. Tarjima nashriga ingliz tilinining bilimdonlari 

bo`lgan taniqli tilshunos, tarjimashunos va adabiyotshunoslardan professor 

A.Abduazizov, 

D.Nuritdinova, 

dotsent 

K.Karomatova, 

tarjimonlar 

Q.Mirmuhammedov,  N.Komilovlar  rasmiy  taqrizlar  yozishgan.  So`zboshi 

muallfilari  tarjimon Jamol Kamolning asarni asliyatdan o`girishga qanday qilib 

kirib kelganligi va bevosita tarjimaning mashaqqatli odimlari borasida jumladan 

shunday deydilar: “ Biroq, tarjimon oldida o`tib bo`lmas, ulkan bir g`ov bor edi. 

Axir u Shekspirning lisoni – ingliz tilini bilmaydi-ku! Nima bo`pti, Hozirgacha qilib 

kelinganidek, Shekspirni ruscha tarjimalaridan o`giraveradi. Avvaliga u ham 

shunday qildi, rus tilidan o`girdi. Lekin ish bir joyga etkanda shu narsa ma`lum 

bo`ldiki, Shekspirday buyuk zotni tarjima qilish uchun ingliz tilini bilish mutlaqo 

shart ekan. Tiyran va zahmatkash shoir Jamol Kamol Shekspir bilan asrlar osha 

adabiy muloqotda bo`lish uchun til o`rganishga kirishib ketdi. Ingliz tili bo`yicha 

muayyan bilim va malakaga ega bo`lgach, “Hamlet”, “Makbet”, “Antoniy va 

Kleopatra” asarlari tarjimalarini inglizcha asliga qiyoslab, ularni satrma-satr 

qiyoslab chiqdi. “Otello”, “Afinalik Timon” fojealarini bevosita inglizchasidan 

o`girdi”

12

. 

  So`zboshida ustozlarning kuzatishlaricha, tarjimaviy-lisoniy tahsilning 

o`ziga xos mashaqqatlari bilan birgalikda, o`ziga xos gashti ham borligi 

ta`kidlanadi. Jamol Kamolning inglizcha asliyatni o`qiy olishi va natijada tamomila 

yangi bir ruhiy olam uning ko`z oldida jilva ko`rsatganligi aytiladi. Ma`lumki, 

Shekspirning ustozi bo`lgan Kristofer Marlo ingliz tilida dramatik asarlar yaratishda 

                                                             

11

 Вильям Шекспир. Отелло. Жаҳон адабиёти дурдоналари туркумидан. Инглиз тилидан Жамол Камол 

таржимаси. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1991 йил. 780 б.  

12

 Саломов Ғ., Назаров Б.  Шекспир даҳоси билан юзма-юз. Сўзбоши. / В.Шекспир. Отелло. – Тошкент: 

Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1991. 

---

28 

 

erkin she`r sistemasini birinchilardan bo`lib tadbiq qila olgan. Shekspir esa ustozi 

an`analarini davom ettirdi. Erkin vaznda yozilgan asliyatni rus tarjimonlarining 

ko`pchiligi o`zgartiraverganlar, xatto qofiyasiz o`girganlar. Ammo Jamol Kamol 

buyuk ingliz dramaturgi ijodini qofiya bilan, qolaversa uning jarangini saqlab 

qoladigan vazn bilan o`girdi. Bu juda katta mashaqqat va mahorat talab  qiladigan 

jarayon ekanligi tabiiy. 

  Jamol Kamolning til o`rganishdan orttirgan yana bir qtor yutuqlari shu 

bo`ldiki, Shekspirni tarjima qilishda u vositachilik ta`siridan qutuldi. Bevosita 

tarjima qilishga shahdam kirishildi. G`.Salomov ta`biri bilan aytganda “langar 

tashlandi”. Vilyam Shekspir asarlarini bevosita ingliz tilidan tarjima qilish borasida 

adabiyotimizda birinchi dadil qadam qo`yildi. Buning natijasi o`laroq daho 

san`atkorning bir necha o`lmas asarlari o`zbek o`quvchisiga yangicha chiroyda 

o`zini ko`rsatdi. 

Jahon so`z san`ati durdona asarlarining o`zbek tilida jaranglashi – vatan 

adabiyotining yutug`i. Ayni jihatdan biz har qancha faxrlansak arziydi. Chunki 

dunyoga mashhur asarlarning asosiy qismi allaqachon xalqimizning ma`naviy 

mulkiga aylanadi. Bu borada O`zbekiston xalq shoiri, serqirra va sermahsul tarjimon 

Jamol kamolning xizmatlari beqiyos. U bir necha tarjimon umri bo`yi qila olishi 

mushkul bo`lgan keng ko`lam va katta miqyosdagi tarjimalarni bir o`zi amalga 

oshirdi – Shekspirning 30 ga yaqin alohida asar va 20 dan ortiq she`rlarini 

o`zbekchalashtirdi. 

Albatta, Jamol Kamol serqirra iste`dod sohibi – u elimiz ardog`idagi hassos 

shoir, u – nuktadon adabiyotshunos olim, filologiya fanlari nomzodi, u – keng 

qamrovli va sermahsul tarjimon. U bu sohalarning barchasida ham e`tiborga sazovor 

yutuqlarga erishgan. Lekin salmog`i va ahamiyatiga ko`ra tarjima uning ijodiy 

faoliyatida etakchi o`rin tutadi. 

Jamol Kamol badiiy ijodda faqat lirik turda ijod qilgan – she`ru dostonlar, 

g`azalu ruboiylar yozgan shoir bo`lsa, tarjimada uning yangidan – yangi qirralari 

---

29 

 

namoyon bo`lib, ham shoir, ham nosir, ham dramaturg sifatida she`riy, nasriy va 

dramatik asarlarni birday mahorat bilan tarjima qilib kelmoqda. 

Jamol Kamolning aksariyat tarjimalari ana shunday yuksak saviya va go`zal 

darajada bo`lib, ular allaqachon o`zbek xalqining ma`naviy mulkiga aylanib 

ulgurgan, milliy adabiyotimizning oltin fondidan joy olgan. Hozirgi o`zbek 

adabiyotini Jamol Kamol tarjimalarisiz tasavvur etib bo`lmaydi. 

Jamol Kamol tarjimalari janr jihatidan ham chegaralanmagan – u roman, qissa,  

hikoyat,  drama,  doston,  g`azal,  ruboiy,  sonet,  ertak,  rivoyat  kabi  ko`plab 

janrdagi asarlar tarjimasida qalamini sinab ko`rib, ularning barchasida 

muvaffaqiyatga erishgan. 

Albatta, Jamol Kamol tarjimalari bir qator kamchiliklardan ham xoli emas. 

Aytaylik, arab – fors so`zlari, forsiy ibora – izofalarning ba`zida me`yoridan ortiq 

qo`llanishi, matnni birmuncha erkin talqin qilish, gohida asliyat ma`nosini to`liq aks 

ettirishdan ko`ra tarjimaning o`zbek tilida jaranglab chiqishi uchun intilish, ma`noga 

taqaluvchi ayrim xato–kamchiliklar, goh–goh misralarning tushib qolishi, tasavvuf 

istilohlari ifodasi bilan bog`liq qator qusurlar, ba`zan milliy bo`yoqning haddan 

tashqari quyuqlashib ketishi, Jamol Kamol tarjimalarining salmog`i, qaysi tillar va 

adabiyotlar, qaysi janrlar va uslublardan amalga oshirilganligi xususida umumiy 

ma`lumot berib, tarjimonlik mahoratining ayrim qirralarigagina to`xtalib o`tdik. 

Maqsud Shayxzoda va Jamol Kamol sharofati bilan biz bugun dunyoga mashhur 

tragediyani o`zbek tilida ham mutolaa qilish imkoniyatiga egamiz. Maqsud 

Shayxzoda ushbu tragediyani vosita til − rus tilidan o`girgan bo`lsa, Jamol Kamol 

bevosita ingliz tilidan tarjima qilgan. Maqsud Shayxzoda rus tilidan tarjima qilgan 

bo`lsa-da, asliyatdagi ruhni his eta olgan va uni tarjimada qayta yarata olgan. Ikkala 

tarjimani tahlil qilar ekanmiz, har ikkala tarjimon ham o`z tarjimalarida Shekspir 

davri nafasini tuya olishgani, o`girish jarayonida bunga katta ahamiyat berishganiga 

guvoh bo`lamiz. Zero, bir tildan ikkinchi bir tilga tarjima qilish bu-asliyatni aynan 

---

30 

 

takrorlash emas, balki uning asosiy qiymati to`g`risida to`la tasavvur yaratishdan 

iboratdir. Yaxshi tarjimon shunga intiladi. Buni tarjima imkoniyati ko`tara oladi. 

Badiiy tarjimaning san`at sifatidagi mohiyati ham ana shunda.