Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi

J.Tomson (1856
-
1940)
tomonidan katod nurlari va uning xossalari oʻrganildi. Tomson tomonidan 
oʻtkazilgan tadqiqotlar jarayonida atomdan ham bir necha marta kichik 
boʻlgan zarracha – 
elektron
 
mavjudligi aniqlandi. Elektron massasi vodorod 
atomi massasidan 1837 marta kichikligi va uning elektr zaryadi mavjud boʻlgan 
elektr zaryadlardan eng kichikligi koʻrsatildi. Elektronning zaryadi va masssasi 
oʻzgarmasligi aniqlandi. Elektron emissiyasi hosil boʻladigan uch xil hodisa 
aniqlandi.
1.
Fotoelektrik
effekt
, bu hodisa metallarni ultrabinafsha nurlar bilan 
nurlantirganda hosil boʻladi.
2.
Termoelektron emissiya
, bu hodisa agar metall tola yuqori 
temperaturada qizdirilsa, undan elektronlar ajralib chiqa boshlaydi.

---

14 
T.M.
KA
A
SH.T.
3.
Radioaktiv elementlarning
oʻz-oʻzicha beta-nurlar (elektronlar) 
chiqarishidir. Elektronlar qaysi usulda hosil qilinishidan qat’iy nazar, ularning 
barchasi bir xil xossaga, bir xil miqdordagi elektr zaryadiga va massaga ega. 
Elektronlar maydalanmaydigan elementar qism deb qaraladi, ular manfiy 
zaryadlangan.
1.1-rasm Katod nurlarining xosil qiluvchi trubka T.M.-
Oʻzgarmas tok manbai, KA – Katod, T.E.- Tirqishli ekran, Sh.T. - 
Shisha trubka, A - Anod, - Elektronlar, N - Nurlar 
Tomsonning fikriga koʻra, musbat zaryad atom boʻylab tarqalib ketgan va 
salbiy zaryadlar ular xuddi pudingdagi mayiz kabi singdirilgan. Ushbu 
taqqoslashdan model norasmiy ravishda ma’lum boʻlgan "mayizli puding" atamasi 
paydo boʻldi. Tomsonning gʻoyasi bugungi kunda juda ibtidoiy koʻrinishga ega 
boʻlsa-da, oʻz vaqtida yangi hissa qoʻshgan. Modelning qisqa hayoti davomida 
(1904-yildan 1910-yilgacha) koʻplab olimlar uni qoʻllab-quvvatladilar. 
Nihoyat, 1910-yilda atom tuzilishi haqida yangi dalillar paydo boʻldi va 
Tomson modeli tezda chetga surildi. Bu Rezerford atom yadrosi mavjudligini 
ochib bergan oʻzining tarqoq tajribalarining natijalarini e’lon qilishi bilanoq yuz 
berdi. 

---

15 
Biroq, Tomson modeli subatomik zarralar mavjudligini birinchi boʻlib e’lon 
qildi va uning natijalari nozik va qat’iy tajribalarning samarasi boʻldi. Shu tarzda u 
keyingi barcha kashfiyotlar uchun oʻrnak boʻldi.