qarashni va xudolarni odam qiyofasida tasavvur qilishni ifodalaydi. Mif va mifologiyani qadimgi
e’tiqodlardan farqi, olamdagi barcha mavjud munosabatlar va qadriyatlarni izohlashga harakat qiladi.
Mif va marosim arxaik madaniyatning go‘yoki– so‘zdagi va harakatdagi, nazariy va amaliy ikki
tomonidir.
Mifologik bilimning ikkita asosiy ijtimoiy vazifasi bor:
1. Umumiylikning odatiy mavjudligini kishilar ongiga singdirish va mustahkamlash, shakllangan
qoidalarni qonuniylashtirish, jamoada barqarorlikni ta’minlash uchun ularni an’anaga aylantirish;
2. Jamoani qo‘rquvdan xalos qilish maqsadida va ruhiy halovatni kafolatlashda atrof-muhit bilan,
butun tashqi olam bilan mustahkam aloqa o‘rnatish.
Mif dastlabki davrda insonni chulg‘ab turgan kundalik ishlardan fikrini chalg‘itib, hayoliy poetik
olamga olib kiradi. Mif olamni jamoa bo‘lib an’anaviy his qilishdir. Mif dastlabki dunyoqarashning
zaruriy, muqarrar shaklidir. Umum tasavvurlar mifning shakllanishiga
sabab hamda hissiy tajriba-
kuzatishlar uchun asos bo‘lolmaydi. Guruhlar tushunchasi eng avvalo butun borliqni o‘zicha his
qilishga tayanadi.
Miflarning paydo bo‘lishi mavhum tushunchalar shakllanib, insonning nutqi rivojlanayotganligi
haqida guvoh beradi. Bunga bir misol-tasviriy san’atning rivojlanishidir. Topilgan petrogliflar
(toshbitiklar) insonlar hayoti haqida yetarli, mufassal hikoyalarni o‘zida saqlab kelgan. Bunday
tasvirlarga misol qilib Surxandaryoning Zarao‘tsoy darasidagi qoyatosh rasmlarini ko‘rsatish mumkin.
Bilimlarni saqlash va uzatishning yana bir vositasi jamoaning alohida a’zolari, boshqa kundalik
ishlardan ozod qilinib, faqat ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash va uzatish bilan shug‘ullangan. Bunday
kishilar shamanlarga (sehrlarga) aylangan. Shamanlarni ko‘pi yoshi ulug‘, hayotiy bilim va tajribaga
ega,
tabiatni kuzatuvchi, marosim va udumlarni biluvchi kishilar bo‘lgan. Ular ovchilar bilan
muntazam muloqotda bo‘lib o‘z bilimini oshiradi. Bu shamanga to‘g‘ri qaror chiqarish imkonini
beradi. U shu tariqa qabila va urug‘ a’zolari ichida obro‘ga ega bo‘ladi.
Markaziy Osiyo mintaqasida neolit davri ancha oldin boshlangan. Bunga mil.av.VI ming yillikda
Kopetdog‘ etagida vujudga kelgan Joytun madaniyati guvohlik beradi. O‘troq dehqonlar va
chorvadorlarning manzilgohlari asosan somonli loydan qurilgan uylardan iborat bo‘lib, bu Eron va
Mesopotamiya xalqlari madaniyati bilan yaqin aloqada shakllangan Joytunliklarning ma’naviy
madaniyatini rivoji haqida katta umumiy ibodatxona devorlariga ishlangan rangtasvir dalil bo‘ladi.
Mil.av. IV-II ming yillikda Xorazm xududida neolit davrida oid Kaltaminor madaniyati shakllandi.
Neolit mohiyatiga ko‘ra arxaik madaniyatining oxiri hisoblanib, bunda ishlab chiqarish
faoliyatining yangi turi dehqonchilik va chorvachilikka o‘tish bilan inson tabiatda mustaqil faoliyat
ko‘rsatish qobiliyatini namoyon bo‘ldi. Agar arxaik madaniyatda jamoa fikri urug‘ a’zosi, urug‘
manfaatlari doirasida yetakchi faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, endi individual ong va qiziqish kuchaya
boshladi. Neolit davrining oxiri va jez asrida arxaik madaniyat barham topdi. Bu davrda jamoa mulki
o‘rniga xususiy mulk vujudga kelib, hunarmandchilik ajralib chiqadi
va mahsulot ayr boshlash
shakllandi. Endi oqsoqollar va qabila yo‘lboshchilari yig‘indisining ahamiyati sezilarli oshdi, bu qabila
yo‘ldoshchilariga sig‘inishni shakllantira boshladi. Yo‘lboshchilarga sig‘inishda ularning jamoa
hayotida tutgan o‘rni, ya’ni o‘z hududini qo‘riqlashdan tashqari harbiy yurishga, shuningdek, muhim
jamoa ishlarini bajarish uchun xonadonlarni birlashtirib, urug‘doshlarini kanal qazish, muhofaza
to‘siqlar o‘rnatishga jalb qiladi.
Bilimning oshirishi natijasida murakkab buyumlar yaratila boshlandi. Qayiq va yelkanli kemalar,
taqvim, hisob va o‘lchov tizimi vujudga keldi. Xususiy mulkchilikning paydo bo‘lishi huquqning
shakllanishiga olib keldi. Ayrimlari hozirgacha saqlanib kelayotgan an’analar va qadimgi folklor
namunalari, vujudga keladi (miflar, dostonlar, hikoyalar, marosim, qo‘shiqlari), yozuvning ilk tizimi
shakllanadi; piktografiya (rasm-yozuv), belgi yoki hindularning tugunli yozuvlari.
Monumental
me’morchilik ham vujudga keldi. Ilk monumental inshootlar katta tosh bo‘laklari- plitalardan qurilgan
megalitlar hisoblanadi. Dolmenlar (tosh maqbaralar) tosh plitalardan sag‘ana yoki maqbara (kulba)
shaklda qurilgan. Kromlexlar esa atrofiga toshlar yotqizilgan inshootlardir. Eng mashhur kromlex
buyuk Britaniyadagi Stounxenj hisoblanadi (mil.avv. II ming yillik boshlariga oid). Megalitlar sajdagoh
va ibodatlar joyi sanalsada, aslida ular boshqa maqsadlar uchun mo‘ljallangan. Ular halqlarni
birlashtirib, jamoaning barcha kuchlarini jipslashtirishga, yangi ijtimoiy tuzum vujudga kelayotgan
hollarda insonlarni umumlashtirish (sotsializatsiya) maqsadlariga xizmat qildi. Negaki, davlat tuzilishi
jarayonida turli ijtimoiy qatlamlar (boshqaruvchilar, kohinlar va oddiy bajaruvchilar)ning bo‘linishi
sodir bo‘ladi;
O‘zbekiston hududida jez davri (mil.avv. II ming yillik) boshlarini o‘z ichiga oladi. Xuddi shu
davrda ikki turdagi mustaqil madaniyat shakllandi: 1) o‘troq dehqonchilik vohalaridagi madaniyati
(Surxondaryo vohasidagi Sopollitepa, Jarqo‘ton makonlarida, Farg‘ona vodiysidagi Chust madaniyati);
2) ko‘chmanchi dashtliklar madaniyati (Zamonbobo, Tozabog‘yob, Suyargan va Amirobod kabi
joylarda) vujudga keldi.
Mil.avv.XVIII-X ming yillikka oid Sopollitepa va Jarqo‘ton manzilgohlarida sharq tipidagi ilk
sivilizatsiyaning shakllanishi va rivojlanishi jarayoni kuzatiladi. Sopollitepa labirintnoma (qasr) to‘g‘ri
burchakli ko‘cha tarmog‘i va istehkom tizimi bo‘lgan manzilgohlar majmuidan tashkil topgan.
Jarqo‘tonda ham monumental me’morchilik hom g‘ishtdan qurilgan. Markazda qal’a
joylashgan, ular
xom g‘ishtdan baland ko‘tarib qurilgan. Har bir guzarda binoning o‘rtasida yumaloq o‘choq shaklida
devor tokchasida olov mehrobdan iborat sig‘inadigan markazi bo‘lgan. Ikkala manzilgohda jez eritish,
to‘qimachilik, kulolchilik, zargarlik; suyak, tosh, yog‘och ishlov berish gullab-yashnagan. Turli
kulolchilik buyumlarini kulolchilik dastgohidai tayyorlanganligi, shaklining chiroyliligi bu sohasining
texnologiyasi yuqoriligidan dalolat beradi. Topilgan namunalardan ma’lum bo‘lishicha
O‘zbekistonning janubida yashagan aholi qadimgi sharq va hind vodiysidagi Xarappa sivilizatsiyasi
bilan hamkorlik qilgan.
Bronza davrida shakllangan «ko‘chmanchi chorvadorlar» madaniyati Zamonbobo manzilgohida
o‘rganilgan. Zamonbobo aholisi katta yarim yerto‘lalarda yashab, bronza va tosh qurollar ishlatishgan.
Kulolchilik dastgohisiz qo‘lda ishlangan tagi yumaloq, yassi sopol idishlardan foydalanilgan. Jez
davrida madaniyat yodgorliklari Amudaryo va Zarafshonning qo‘yi oqimidan,
Toshkent vohasi,
Farg‘ona vodiysi, Samarqand viloyatidan topilgan. Ular chorvador qabilalar madaniyatining vujudga
kelishi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Chorvador qabilalar jez davrida o‘troq turmush tarziga o‘ta
boshladi, qisman dehqonchilik bilan shug‘ullanadi, keyinchalik ko‘chmanchi chorvadorlarga
aylanishgan.
Arxaik madaniyat o‘rniga qadimgi sivilizatsiya vujudga keldi. Murakkab-ijtimoiy tizimiga ega
bo‘lgan dastlabki davlatlar, diniy va qonunchilik shakllari, shahar va yozuvlar paydo bo‘ldi. Biroq
arxaik madaniyat izsiz yo‘qolmadi. Uning ayrim qirralari jahon xalqlari miflarida, folklarida, inson
ruhiyatining chuqur «arxetiplari»da saqlangan. K.Yungning nazariyasiga ko‘ra arxetiplar – «ongsiz
jamoaning» ruhiy tuzumidir. Ular zamondan tashqarida namoyon bo‘lib, kishilarning tuyg‘usi va
ongida, ramziy tasvirlarda, miflarda aks etgan jamoaga xos bo‘lgan tarixiy tajribada olamni anglashning
ibtidoiy shakllarida saqlangan. Kishilar ko‘pincha o‘zlari payqamagan holda u yoki bu an’analari bilan,
ulardagi arxetiplik ramzlardan ajralgan holda yashaydilar. Barcha zamonaviy madaniyatlar asosidagi bu
chuqur negizi sezish va o‘rganish hozirda sodir bo‘layotgan jarayonlarni yaxshi tashlashimizga yordam
beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: