O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

O'lchashning sifat ko'rsatkichlari 
O'lchashning sifat ko'rsatkichlariga quyidagilar kiradi: 
1.Sezgirlik - asbob ko'rsatkichining chiziqli yoki burchakli o'zgarishini 
o'lchanayotgan kattalikni o'zgarishiga nisbatiga aytiladi:
a
a
l
S







; (1.4) 
2. "Sezgirlik chegarasi" - deganda o'lchanayotgan kattalikni asbob ko'rsatkichini 
harakatlantira oladigan eng kichik qiymati tushuniladi.
3. Nosezgirlik sohasi-o'lchanayotgan kattalikni asbob ko'rsatkichini harakatlantira 
olmaydigan eng katta qiymati. 
4. Shkala bo'linmasi qiymati - asbob sezgirligiga teskari bo'lgan kattalikdir. 

---

11 







a
l
a
C
; (1.5)
5. Asbob variatsiyasi: 
%
100
N
Q



; (1.6) 
Bu yerda:

Q - bir xil o'lchanayotgan kattalikni bir xil o'lchash sharoitida takror 
o'lchashlardagi ko'rsatkichlari o'rtasidagi eng katta farq. 
6.Asbob inersionligi (o'lchanayotgan kattalik o'zgarishi bilan asbob ko'rsatgichini 
kechikishi) - asbob harakatlantiruvchi detallarni inersiyasi, ularda lyuftlar borligi va 
boshqa hodisalar sababli hosil bo'ladigan xossasi. 
7. Ishonchlilik deb - asbobning uzoq muddat ishlatishda berilgan talablarga mos 
ishlash xossasiga aytiladi. 
8. Asbobning berilgan standart yoki texnik talablarga javob bera oladigan xossasiga 
ishga yaroqlilik deb ataladi. 
1.2 .O’LCHASH O’ZGARTGICNLARI 
 
O'lchash o'zgartgichi yoki datchik deb - o'lchanadigan kattalikni qabul qilish 
va uni avtomatik qurilmaning keyingi elementlariga uzatishga qulay signalga 
aylantirish uchun mo'ljallangan har qanday avtomatik rostlash sistemasining asosiy 
elementiga aytiladi. 
O'lchash o'zgartgichlari mexanik va elektrik signalli bo'lishlari mumkin. Mexanik 
chiqish signalli o'lchash o'zgartgichlarida o'lchanadigan kattalik mexanik signalga, 
elektrik chiqish signalli o'lchash o'zgartgichlarida esa elektrik signalning biror turiga 
aylantiriladi.
Elektrik chiqish signalli o'lchash o'zgartgichlarining mexanik chiqish signalli 
o'zgartgichlarga nisbatan afzalligi ularning distansion o'lchashi, chiqish signalining 
oson kuchaytirish mumkinligi, chiqish signallini rostlash va boshqarish uchun 
ishlatilishi hamda kichik xatolikka ega ekanligi bilan xarakterlanadi. 
Avtomatik rostlash sistemasida ishlatiladigan elektrik chiqish signalli o'lchash 
o'zgartgichlari parametrik va generatorli turlariga bo'linadi.
Har qanday fizik tabiatga ega bo'lgan o'lchanadigan kattalikni elektr zanjirning biror 
bir parametriga (rezistor qarshiligi R, sig'im S, induktivlik L) aylantiradigan 
o'zgartgichlarga parametrik o'zgartgichlar deyiladi.
Bu elementlar asosan har xil o'lchash sxemalariga (masalan, ko'priklar, 
potensiometrlar, logometrlar) ulanib chiqishida o'lchanadigan kattalikka bog'liq 
kuchlanish o'zgaradi. Parametrik o'zgartgichlar uchun kuchlanish manbai ishlatish 
talab qilinadi.

---

12 
Generatorli o'zgartgichlar deb, o'lchanadigan kattalikni bevosita elektr yurituvchi 
kuchga aylantiradigan o'lchash o'zgartgichlariga aytiladi. Bu guruh o'zgartgichlar 
uchun kuchlanish manbaini ishlatish talab qilinmaydi.
Quyidagi parametrik o'zgartgichlar keng tarqalgan: 
a) o'lchanadigan noelektrik kattalikni aktiv qarshilikka aylantiriladigan reostatli 
o'zgartgichlar; 
b) temperaturaning o'zgarishi o'tkazgich va yarim o'tkazgichlarning qarshiligiga 
aylantiriladigan termoqarshilikli o'zgartgichlar; 
v) tenzometrik o'zgartgichlar, ularning ishlash prinsipi o'tkazgich va yarim 
o'tkazgichlarning mexanik deformatsiya ta'sirida qarshiligining o'zgarishiga 
asoslangan; 
g) elektromagnit g'altakning induktiv qarshiligi po'lat yakor harakati natijasida 
o'zgaradigan induktiv o'zgartgichlar; 
d) sig'imli o'zgartgichlar. Ularning ishi kondensatornng sig'imi plastinkalar harakati 
natijasida o'zgarishiga asoslangan; 
e) fotoelektrik o'zgartgichlar (fotorezistorlar) ularda o'zgartgichning ishchi yuzasiga 
tushayotgan yorug'lik oqimi asbobning elektr o'tkazuvchanligini o'zgartiradi. 
Generator o'zgartgichlarga quyidagilar kiradi: 
a) termoelektrik o'zgartgichlar. Ularning ishlash prinsipi termopara zanjirida 
o'lchanadigan kattalik o'zgarishi bilan hosil bo'ladigan termoelektrik effekt 
hodisasiga asoslangan; 
b) chiziqli va burchakli harakatlar induksiyalangan elektr yurituvchi kuchga 
aylantiriladigan induksion o'zgartgichlar; 
v) p'ezoelektrik o'zgartgichlar. Kristallarda (kvars) mexanik bosim ta'sirida 
qutblanish hodisasi ishlatilib, elektr yurituvchi kuch hosil bo'ladi.
O'lchash o'zgartgichlar quyidagi asosiy xarakteristikalar bilan xarakterlanadi: 
sezgirlik, xatolik, inersiya, sezgirlik chegarasi, inersionlik. 
O'lchash o'zgartgichlarning chiqish kattaligi bilan kirish kattaligi o'rtasidagi 
bog'lanishga statik xarakteristika deb ataladi. 
)
(




; (1.7) 
Chiqish kattaligi o'zgarishining kirish kattaligi o'zgarishiga nisbatiga o'zgartgichning 
sezgirligi deyiladi. 
S = 
х
у
 ; (1.8) 
O'zgartgichning xatoligi - bu uning chiqish kattaligi bilan nominal qiymat o'rtasidagi 
farqdir. 
Kirish kattaligining chiqish kattaligini o'zgartira oladigan eng kichik qiymatiga 
o'zgartgichning sezgirlik chegarasi deyiladi. 

---

13 
Inersionlik deb kirish kattaligining o'zgarishi bilan rostlashning kechikishiga 
aytiladi.