349
8. 3,4-Metilendioksifenil-2-propanon
293290
9. Kaliy permanganat
284160000
10. Piperidin
293339900
11. Piperonal
293290
12. Propion angidrid
291550000
13. Psevdoefedrin
293940000
14. Safrol
293290
15. Sulfat kislota, uning tuzlarini qo‘shmagan holda
280700100
16. Xlorid kislota, uning tuzlarini qo‘shmagan holda
280610000
17. Toluol
290230900
18. Efedrin saqlagan efedra o‘ti
121190900
19. Sirka angidrid
291524000
20. Fenil-2-propanon
291430000
21. Fenilpropanolamin
292219000
22. Fenilsirka kislota
291633000
23. Ergometrin
293960000
24. Ergotamin
293960000
25. Etil efir
290911000
26. Efedrin
293940000
Bu ro‘yxatga: birinchidan, BMT giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning noqonuniy
aylanmasiga qarshi kurash haqidagi 1988 yil Konvensiyasining I Jadvali va II Jadvaliga kiritilgan 24
kimyoviy moddaning barchasi kiritildi;
ikkinchidan, qizil fosfor, metilefedrin kabi moddalar qo‘shimcha ravishda kiritildi.
Bu ro‘yxat yuridik kuchga va tavsiyanoma xarakteriga ega emas, biroq ushbu ro‘yxatdagi qizil
fosfor, norpsevdoefedrin va fenilpropanolamin kabi moddalar O‘zbekistonda nazoratga olingan
giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlarning IV ro‘yxatiga kiritilgan.
13.6. Asosiy giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarni noqonuniy tayyorlashda
ishlatiladigan kimyoviy moddalar
Istalgan turdagi giyohvandlik vositasi yoki psixotrop moddani tayyorlashda,
tayyorlash usuliga
bog‘lik bo‘lmagan holda, ularning dastlabki moddalari – o‘tmishdoshlaridan qator kimyoviy
reaksiyalar natijasida oxirgi mahsulot olinadi. Olinish usuliga bog‘liq holda giyohvandlik vositalari
yoki psixotrop moddalar quyidagi asosiy gruppalarga kiritilishi mumkin (Jadval).
YArim sintetik birkmalar (kokain, geroin va boshqalar) - ular dastlabki o‘simlik materiallarni
ma’lum ketma-ketlikda kimyoviy qayta ishlash yo‘li bilan olinadi. Bular O‘zbekiston Respublikasi va
boshqa davlatlarda nazorat qilinadigan narkotiklar – analoglar (o‘xshashi) bo‘lib, laboratoriya
sharoitida nazorat qilinadigan giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning kimyoviy jihatdan
biroz o‘zgartirish yo‘li bilan olinadi:
-
sintetik birikmalar (MDA (α-metil-3,4-(metilendioksi) fenetilamin), MDMA ((±)-N-α-dimetil-
3,4-(metilendioksi) fenetilamin), amfetamin, finsikledin va boshqalar) – ular laboratoriya sharoitida
tabiiy materiallar ishlatmasdan, kimyoviy sintez yo‘li bilan olinadi.
Prekursor moddalarini giyohvandlik vositalarining olinish sxemasi
351
Giyohvandlik vositalarini sintez qilishdagi funksional xususiyatlari asosida prekursorlarni guruhlarga
ajratilishi
Dastlabki kimyoviy moddalar
Reagentlar
Erituvchilar
antranil
kislotasi
atsetilantranil kislotasi
izosafrol
lizergin kislotasi
N-metilefedrin
3,4 metilendioksifenil
2-propanon
ergotamin
norpsevdoefedrin
piperidin
efedrin
piperonal
psevdoefedrin
safrol
fenilpropanolamin
fenilsirka kislotasi
ergometrin
sulfat kislotasi
xlorid kislotasi
sirka kislota angidridi
kizil fosfor
kaliy permanganat
atseton
metiletilketon
toluol
etilefir
13.7. O‘simlik xom ashyosidan yashirin tarzda yarim sintetik giyohvandlik vositalari tayyorlashda
kimyoviy moddalardan foydalanish
Agar giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning paydo bo‘lishi va ulardan foydalanish
tarixiga murojaat qilinsa, bunda boshlang‘ich bosqichda o‘simliklardan olinadigan giyohvandlik
vositalarigina emas, balki tarkibida giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar bo‘lgan
o‘simliklarning o‘zi xam, shuningdek o‘simlikning turli qismlaridan ham foydalaniladi. Bunday
o‘simliklarga: nasha, ko‘knor, efedra,
koka butasi, Peyot kaktusi va qo‘ziqorinlarning psilotsin va
psilotsibin saqlovchi meva tanachalari kiradi. Bu giyohvandlik vositalarini olish o‘sha vaktda juda
sodda va oson edi va ko‘rsatilgan o‘simliklar o‘sadigan joylardagina amalga oshiriladi. Ko‘p hollarda
ularni o‘stirish va urchitishga zaruriyat bo‘lmay, faqat tabiiy muhitda o‘sgan o‘simlik yoki uning
qismlarini terib olish bilan kifoyalanilgan.
Ma’lumki, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan usullar kimyoviy sintezga nisbatan oddiyroq va arzonroq
hisoblanadi.
SHu bilan birga zamonaviy qishloq xo‘jalik usullari va gen muhandisligidan foydalanib,
nashaning turli navlarini chatishtirish hisobiga tetragidrakannabinol (TGK) konsentratsiyasini 10%
gacha oshirish mumkinligi hakidagi ma’lumotlar ham mavjud.
Kokain kabi giyohvandlik vositalarini yashirin ravishda tayyorlashda turli kimyoviy
moddalardan yanada intensivroq foydalanilmoqda. Kokain – Janubiy Amerika davlatlari, asosan Peru
va Boliviyada ko‘p etishtiriladigan Janubiy Amerika koka butasi barglari tarkibidagi alkaloid. Koka
butasi barglaridan tub er tog‘li rayonlari aholisi ish qobiliyatini oshiruvchi
va ochlik hissini
352
yo‘qotuvchi vosita sifatida foydalanadilar. O‘simlik tarkibida 0,5-1,0% kokain bor. Asosan sulfat tuzi
holida sotiladigan kokain tayyorlash uch bosqichda amalga oshiriladi.
Kokain olishning keltirilgan usuli prekursorlarning deyarli barcha turlari: erituvchilar,
reagentlar va asosiy qo‘shimcha kimyoviy moddalar qatnashadigan bu jarayon nihoyatda murakkab
ekanligini ko‘rsatadi. YAshirin ravishda geroin tayyorlash jarayoni ham juda murakkab hisoblanadi,
lekin uni hosil qilishda talab qilinadigan kimyoviy moddalar – prekursorlar miqdori kokain
tayyorlashdagiga nisbatan birmuncha kamroq.
Opiy ko‘knorining boshchalaridan an’anaviy yo‘l bilan siqib olingan sut sharbatidan geroin
yoki diatsetilmorfin hosil qilinadi (Papaver Samniferum).
Bitta ko‘knori boshidan tarkibida asosiy alkoloid - morfin bo‘lgan 0,02-0,05 g. miqdoridagi
opiy xom-ashyosi olinadi.
Qoidaga ko‘ra, geroinni noqonuniy sintezlash uch bosqichda amalga oshiriladi:
a)
Opiy hom-ashyosidan morfin asosni ekstraksiyalash;
b)
Morfin asosidan geroin asos hosil qilish:
c)
Geroin asosdan geroin gidroxlorid hosil qilish.
Quyida noqonuniy geroin tayyorlash jarayonida foydalaniladigan kimyoviy
moddalarni
ko‘rsatuvchi jadval keltirilgan.
Ko‘rsatilganidek, geroin tayyorlashda opiy ko‘knorisi o‘simlik xomashyosi hisoblanadi.
Кокаин
Кокаин
пастаси
Кокаин
асос
Сульфат кислота
(100
-
400 л.)
Калий перманганат
(20 кг)
Хлорид кислота
(30 л.)
Кокаин гидрохлорид
(100 кг)
Ацетон/этил эфир/Метилэтилкетон/Толуол
(1500
-
2000 л.)
Do'stlaringiz bilan baham: 
