tushunchalaridan biri bo‘lib, barcha o‘rganiladigan hodisa, jarayonlarning zamirida yotadi. O‘zaro
ta’sirni yaxshi tushunmaslik tabiatda sodir bo‘luvchi hodisa-larning ro‘y berishini bilmaslik, undan
g‘ayriqonuniy xulosalar chiqarishga olib kelishi mumkin. Ba’zi metodik adabiyotlarda o‘za-ro ta’sir
tushunchasi hodisalarni tahlil qilishda to‘g‘ri yoritilmaydi. Ko‘p hollarda tabiatda o‘zaro ta’sir
tushunchasi o‘rniga tabiatda kuch bilan almashtirilib yuboriladi. Tabiatda bo‘ladigan barcha hodisalar
fizik maydonlar vositasida ro‘y beradi. O‘qitish jarayonida o‘zaro ta’sirlarning mohiyati fizik maydonga
bog‘liqligi ochilmay qoladi. Tortishish, yadroviy, elektr jarayonlardagi mavjud maydonning roli,
maydon orqali o‘zaro ta’sir ro‘y berishi ochilmasdan qoladi. O‘zaro ta’sir tushunchasini to‘g‘ri
shakllantirish butun fizika kursini ilmiy asosda o‘rganishga imkon yaratiladi. Chunki barcha fizik hodisa
va o‘zgarishlarning asosida o‘zaro ta’sir yotadi. Fizik hodisalar tabiatda turli-tuman ko‘rinishda
uchrashini ilmiy nuqtai nazardan tushuntirish uchun o‘zaro ta’sir tushunchasini yaxshi bilish kerak
Har qanday moddiy ob’ekt murakkab tuzilishga ega bo‘lishi bilan birga xilma-xil ichki ham
tashqi o‘zaro ta’sirda ishtirok etadi. Chunki barcha jism va ob’ektlar tabiatda yakka, ajralgan holda
bo‘lmasdan barchasi bir-biri bilan bog‘langan, o‘zaro aloqador bo‘ladi. O‘zaro ta’sirlashuvdan
tashqarida bir-biri bilan o‘zaro ta’sirlashmaydigan bironta jismni topolmaymiz. Jamiki moddiy jismlar
boshqa ob’ektlar bilan o‘zaro ta’sirlashuvda o‘zini namoyon qiladi, ya’ni mavjudligini bildiradi. Demak,
tabiatda materiyadan bo‘lak, o‘zaro ta’sirlashmaydigan hech narsa bo‘lmaydi. Materiya turlarining
o‘zaro ta’siri barcha harakatlarning manbai ekanligiga alohida e’tibor bermoq kerak. Atom yadrosining
tuzilishi nuklonlararo pion o‘zaro ta’sirga, atomning tuzilishi elektron qobiq bilan yadro orasidagi
elektromagnit o‘zaro ta’sirga, kristallning tuzilishi modda atomlari orasidagi o‘zaro ta’sirga, Quyosh
sistema-sining tuzilishi-Quyosh bilan sayyoralararo gravitatsion o‘zaro ta’sirga asoslangan.
Materiyaning barcha tur tuzilishlariga tegishli bo‘lgan elementar zarralarmi, atom molekulami yoki
jismlar, kosmik jismlar, yoki yulduzlar majmuimi, galaktika yoxud metagalaktikami, baribir bularning
barchasida o‘zaro ta’sir namoyon bo‘ladi. Bularning barchasini o‘zaro ta’sirsiz tasavvur etib bo‘lmaydi.
Shuning uchun ham o‘zaro ta’sirni biz materiyaning abad yashash shakli deya olamiz. O‘zaro
ta’sirlashmaydigan biron-bir jismni (materiyaning turini) bilmaymiz.
Bizga ma’lum bo‘lgan gravitatsion, elektromagnit, zaif yadroviy o‘zaro ta’sirlar bir-birlaridan
sifat jihatdan ro‘y berish o‘rni, belgilari bilan farq qiladi. Bu o‘zaro ta’sirlarni batafsil ko‘rib chiqamiz:
1.Gravitatsion (tortishish) o‘zaro ta’sirni jismlarning Yerga tortilishi, Quyosh va yulduzlar
sistemasining mavjud bo‘lishi tortishish kuchi mavjudligi bilan namoyon bo‘ladi. Bu o‘zaro ta’sir
universal bo‘lib, u istalgan mikro, makro va mego ob’ektlarga qo‘llanishi mumkin. Lekin bu o‘zaro
ta’sir juda ulkan astronomik massadagi jismlarda sezilarli bo‘lib, Koinotning tuzilishida, shakllanishida
hamda yaxlit holda uning taraqqiyotida o‘z aksini topadi. Gravitatsion o‘zaro ta’sir massasi kichik
jismlarda sezilarli kamayib borib, amalda qator yadro va atom sistemalarida asosiy rol o‘ynamaydi.
Gravitatsion o‘zaro ta’sirning namoyon bo‘lishi dastlab o‘rganilgan bo‘lib, tortishishning manbai
jismning massasi hisoblanadi va gravitatsion o‘zaro tasirning chegarasi cheklanmagan.
2.Elektromagnit o‘zaro ta’sirni biz istalgan makrojismlar, molekula va atomdagi zarralar
bog‘lanishida ko‘ramiz. Mavjud atomning ionlanishi, boshqacha aytganda, yadrodan elektronni ajratish
uchun zarur energiya elektromagnit o‘zaro ta’sirning mavjud bo‘lgan kattaligini bildiradi. Bu hosil
qilish issiqligi, yani (atmosfera bosimi ostida) suyuqlikning bug‘ga aylantirish energiyasi
molekulalararo bog‘lanish o‘zaro ta’sirining mavjudligini ko‘rsatadi. Demak, makrojismlardagi
zarralarni o‘zaro bog‘lab turuvchi omil elektromagnit o‘zaro ta’sirdir.
3.Kuchli (yadroviy) o‘zaro ta’sir-yadroda bir xil zaryadlangan protonlar va neytronlarning
borligi elektromagnit o‘zaro ta’sirdan juda kuchli intensiv o‘zaro ta’sir bo‘lmaganida, yadro mavjud
bo‘lmagan bo‘lar edi. Bundan yadro chegarasida mavjud bo‘lgan o‘zaro ta’sirni kuchli yoki yadroviy
o‘zaro ta’sir deyiladi. Kuchli o‘zaro ta’sir yadrodagi proton bilan proton, proton bilan neytron, neytron
bilan neytron orasida ro‘y beradi. Kuchli o‘zaro ta’sir nafaqat yadro zarralari orasida, xuddi shuningdek,
barcha barionlar va mezonlar orasida ham ro‘y beradi.
4.Zaif o‘zaro ta’sir ko‘pdan-ko‘p elementar zarralar ro‘yxatidagi; r, ye,
,
va
zarralar barqaror hisoblanadi. “Ichki sabablar” ta’siriga ko‘ra, barqaror bo‘lmagan erkin zarralar
vaqtning u yoki bu harakterli lahzasida boshqa zarralarga aylanib qoladi. Rezonanslar deb ataluvchi
zarralar ~10
-23
s davomida kuchli o‘zaro ta’sir jarayonida sochilishi, xuddi shunday neytral
o
=mezon
elektromagnit o‘zaro ta’sir ostida ~10
-16
s da sochilishi aniqlangan. 10
-10
-10
-6
s vaqt davomida zaif o‘zaro
ta’sir deb ataluvchi o‘zaro ta’sirda yemirilish ro‘y be
Do'stlaringiz bilan baham: 
