O`zbekiston Respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‘lim vazirligi Qarshi Muhandislik Iqtisodiyot Instituti «Neft va gaz ishi»

Oltingugurt водород ___	34,082	242,0	100,4	9,005	-	12,3	-	0,993	1,455
21772
Azot N2	28,016	302,6	147,1	3,394	311	17,1	16,4	1,058	1,185	-
Havo	28,96	292,7	140,7	3,777	310	17,45	18,22	1,005	1,206	-

Toza gaz, neft va gaz kondensat konlaridan olinadigan tabiiy gazlar metan gomologik qatori uglevodorodlari hamda uglevodorod bo`lmagan komponentlar: Azot (N<sub>2</sub>) uglerod II-oksidi (СО<sub>2</sub>), vodorodsulfid (Н<sub>2</sub>S), inert gazlar (geliy, argon, kripton, ksenon) dan tashkil topgan bo`ladi. Uglevodorod molekulasi tarkibida uglerod atomlar soni 17 gacha yoki undan ortiq ham bo`lishi mumkin.

Metan, etan va etilen normal sharoitda (Rk0.1MPa va Tk273K) da real gaz holatda bo`ladi.
Propan (С<sub>3</sub>Н<sub>8</sub>), propilen (С<sub>3</sub>Н<sub>6</sub>), izobutan (i – С<sub>4</sub>Н<sub>10</sub>), normal butan (n – С<sub>4</sub>Н<sub>10</sub>), butelen (С<sub>4</sub>Н<sub>8</sub>) lar atmosfera sharoitida bug` holatda (gaz holatda) yoki bosimini oshirsak suyuq holatga o`tadi. Ularni suyultirilgan uglevodorodlar deb ham atash mumkin.
Izopentandan boshlab yuqorisi (17>n>5) atmosfera sharoitida suyuq holatda bo`ladi. Ular benzin fraktsiyasi tarkibiga kiradi.
Uglevodorod molekulasi tarkibida uglerod atomlari soni 18 dan yuqori bo`lsa atmosfera sharoitida qattiq holatda bo`ladi.
Quruq gaz, suyultirilgan gaz va gazli benzin tarkibi quyidagilardan iborat:

Komponentlar	Aralashma
Metan, etan, etilen. Propan, propilen, i – butan, n – butan, butelin. i – pentan, n – pentan, amilen, geksan.	Quruq gaz. Erigan gaz. Benzin.

1. 
   Gazning zichligi.
   

Jismning zichligi deganda, shu jism tinch holatidagi og`irligining hajmiga nisbati tushuniladi.

Normal fizik sharoit (0.1013 MPa va 273K) da gazning zichligini р₀ quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Bu yerda: M – molekulyar og`irligi.

Agar gazning zichligi 0.1013 MPa bosimda berilgan bo`lsa, boshqa bosimdagi zichligini (xuddi shu haroratda) ideal gaz uchun quyidagicha hisoblanadi:

Ko`p hollarda gazga to`liq xarakteristika berish uchun uning havoga nisbatan zichligi aniqlanadi. Gazning nisbiy zichligi normal sharoitda havoga nisbatan zichligi quyidagicha topiladi:

Δ₀ = ρ₀/1.293

3. Gaz aralashmasi tarkibi.

Gaz aralashmasi, shu aralashma komponentlarining og`irlik va molyar kontsentratsiyasi bilan harakterlanadi. Gaz aralashmasi hajmiy tarkibi, molyar tarkibi bilan taxminan teng, shunday ekan 1 kmol gaz hajmi Avagodro qonuni bo`yicha bir xil fizik sharoitda bir xil songa teng, ya‘ni 0.1013 MPa va 273K da 22.41m³ ga teng.

Gaz aralashmasiga harakteristika berishimiz uchun uning o`rtacha molekulyar og`irligini, o`rtacha zichligini (kg/m<sup>3</sup> da) va havoga nisbatan zichligini bilishimiz kerak. Agar aralashmaning molyar tarkibi foizda berilgan bo`lsa, unda o`rtacha molekulyar og`irligi quyidanicha aniqlanadi:

Bu yerda: у₁, у₂ . . . . . у_n – komponentlarining molyar (hajmiy) ulushi.

M1, M2 . . . . . . . Mn – komponentlarning molekulyar og`irligi.
Agar aralashma og`irlik tarkibi berilgan bo`lsa, unda o`rtacha molekulyar og`irligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

Bu yerda: g₁, g₂ . . . . . . g_n - komponentlarning og`irlik ulushi, % da.

Aralashma zichligi Р_ар hisoblab topilgan М_ар orqali topib olinadi:

Aralashmaning nisbiy zichligi quyidagicha topiladi:

Bu yerda: ρ_ар, ρ_ш – нormal sharoitdagi gaz aralashmasi va havoning zichligi.

Tabiiy gazga to`liq harakteristika berishimiz uchun, uning tarkibidagi og`ir uglevodorodlarni bilishimiz kerak.
Gazning og`irlik tarkibi va molyar tarkibi berilgan bo`lsa, og`ir uglevodorodlar miqdori quyidagi formula orqali aniqlanadi:

А = 10g ρ_ар = 10 у*ρ

Bu yerda g – gaz tarkibidagi og`ir uglevodorodlarning og`irlik ulushi, % da;

ρ_ар – gaz aralashmasi o`rtacha zichligi kg/m<sup>3</sup>;
у – gaz tarkibidagi og`ir uglevodorodlarning molyar ulushi, %da;
ρ – berilgan og`ir uglevodorodlar zichligi kg/m<sup>3</sup>.
Har bir gaz o`zining kritik bosimi (Р_кр) va kritik haroratiga ega (Т_кр). Kritik harorat shunday haroratki, gaz kritik haroratdan yuqoridagi gaz suyuq holatga o`tilmaydi. Kritik bosim, bu minimal bosim bo`lib, kritik haroratda turgan gaz suyuqlanmaydi. Ayrim gazlarning ma‘lum bir xossalarini keltirib o`tishimiz mumkin.

Ko`rsatkichlar	СН4	С2Н6	С3Н8
Qaynash harorati, ^0С (1.101 MPada)	- 161	- 88.6	- 42.1
Erish harorati, ^0С (0.0101 MPada)	- 182.5	- 183.3	- 187.7
O`zicha alanga olish harorati,^0С	545 - 800	530 - 694	504 – 583

Gazning namligi ikki ko`rinishda ifodalanadi: nisbiy va absolyut namlik. Normal sharoitda bir metr kub quruq gaz tarkibidagi suv bug`ining miqdori uning qiymatini belgilaydi va quyidagicha aniqlanadi:

Bu yerda: m_с – suv bug`ining og`irligi, kg;

Vr – quruq gaz hajmi, m³.
Berilgan aniq haroratdagi gazning haqiqiy absolyut namlik miqdorini, uning yuqori namlik miqdoriga bo`lgan nisbatiga gazning nisbiy namligi deyiladi va quyidagicha ifodalanadi:

Ф = (А/А_газ) 100.

4. Neftning tarkibi va fizik – texnik xossalari.

Neft – qo`ng`ir rangli, yonuvchan, moysimon suyuqlik bo`lib, kimyoviy tarkibiga asosan ikki elementdan tuzilgan murakkab birikmadir, bular uglerod va vodoroddir. Bu birikmani biz oddiygina uglerodlar deb ataymiz. Uning tarkibida С<sub>5</sub> – С<sub>36</sub> gacha bo`lgan turli uglevodorodlar hamda kislorod oltingugurt birikmalari, azot va boshqa aralashmalardan tashkil topgan bo`ladi.

Neft tarkibida uglerod 82 – 87% gacha va vodorod 11 – 14% gacha uchraydi. Neft tarkibida azot ayrim hollarda 40% gacha uchraydi.
Neft og`ir uglevorodlardan tuzilgan bo`lsa, uning tarkibida benzin va moy fraktsiyalari kamroq bo`ladi.
Neft tarkibida parafin va smolalar ko`proq bo`lsa, uning tarkibida benzin va moy fraktsiyalari kamroq bo`ladi.
Neft tarkibida parafin va smolalar ko`proq bo`lsa qovushqoqligini oshiradi va harakatlanishini kamaytiradi. Bunday hollarda neftni qazib olish va jo`natish uchun maxsus usullardan foydalanishga to`g`ri keladi.
Neft tarkibida oltingugurt birikmalari mavjud bo`lsa, uni qazib olish va uzatishda bir qancha muammollar tug`diradi.

5. Neftning zichligi.

Zichlik deganda hajm birligidagi moddaning (neft, neft mahsulotlari, gaz) og`irligi tushuniladi.

Ρ = m/v; kg/m³

Bu yerda: m – modda og`irligi; v – uning hajmi.

Neft va neft mahsulotlarini tashish va saqlash tizimida ularning zichligi absolyut va nisbiy birikmalar bilan ifodalanadi. Nisbiy zichlik quyidagicha ifodalanadi.
Ρ₄²⁰ – bu 20⁰С dagi neft yoki uning mahsulotlarining zichligini 4⁰С dagi suvning zichligiga bo`lgan nisbati. Neft va uning mahsulotlarining 20<sup>0</sup>С dagi nisbiy zichligi 0.7 dan 1.07 gacha o`zgarishi mumkin.
Istalgan haroratdagi (t) absolyut zichlik ρ_t bilan belgilanadi va uni quyidagicha aniqlash mumkin:

Ρ_t = ρ₂₀ – ξ (t – 20)

Bu yerda ρ₂₀ – neft va uning mahsulotining 20⁰С dagi zichligi, bu laboratoriya sharoitida aniqlanadi kg/m³.

ξ – harorat koeffitsienti, kg/(m^{3 0}С), ξ = 1,825 – 0,001315* ρ₂₀.
Suyuqlik yoki gazlarning bir bo`lagining ikkinchi bo`lagiga nisbatan siljishida ko`rsatadigan qarshiligi uning qovushqoqligi (ichki ishqalanishi) deyiladi.
Ichki ishqalanish koeffitsienti μ yoki dinamik qovushqoqlik koeffitsienti bilan harakterlanadi. Dinamik qovushqoqlik koeffitsienti suyuqlik yoki gazning tarkibi va haroratiga bog`liq. SI tizimida dinamik qovushqoqlik birligi Paskal – sekundda ifodalanadi. Kinematik qovushqoqlik – dinamik qovushqoqlikning shu haroratdagi suyuqlik yoki gazning zichligiga bo`lgan nisbati bilan ifodalanadi.

v = μ/ρ = 1m²/с

O`zicha alanga olish harorati: Neft mahsulotlarini ochiq olovsiz harorati ko`tarilsa, ma‘lum bir haroratga yetgandan keyin o`zicha alangalanadi. Bu harorat shu mahsulotning o`zicha alangalinish harorati deyiladi. Masalan, benzinning o`zicha alanga olish harorati 390 – 530 0S ni tashkil qiladi.

Neft mahsulotlarining portlovchanligi: neft mahsulotlarining bug`lari va gazlari havo bilan aralashma hosil qilib, mahsulot bug`i yoki gazning miqdori (hajm birligi %da) ma‘lum miqdorga yetganda aralashma ochiq olovda portlaydi.
Uchuvchanligi: neft va yengil neft mahsulotlari oddiy sharoitda ochiq yuzadan bug` holatga o`tish qobiliyatiga ega bo`lib, undan chiqqan bug` atrof – muhitga tarqaladi, natijada ularning miqdori kamayib sifati yomonlashadi. Neft mahsulotlarining uchuvchanligi to`yingan bug` bosimiga bog`liq bo`ladi. Bu bosim qanchalik katta bo`lsa, shunchalik bug`lanishga moyil bo`ladi.

N a z o r a t s a v o l l a r i .

1. Tabiiy gazlar tarkibi nimalardan tuzilgan bo`ladi.?

2. To`yingan uglevorodlar deganda nimani tushunasiz?
3. To`yinmagan uglevodorodlarga misollar keltirib, izohlang.
4. Gaz aralashmasi molekulyar massasi qanday topiladi?
5. Gazning zichligi qanday topiladi?
6. Neftning zichligi qanday topiladi?
7. Neft tarkibida qanday kimyoviy elementlar uchraydi?
8. Neftning kinematik qovushqoqligi qanday aniqlanadi?
9. Neft va gazning fizik – texnik xossalari deganda nimalarni tushunasiz?
10. Neft va gazning qovushqoqligi deganda nimani tushunasiz?

4 – Ma‘ruza

Mavzu: Magistral neft va neft mahsulotlari

quvurlarining texnologik hisobi.

Reja:
1. Quvurlarning texnologik hisobi uchun birlamchi ma‘lumotlar.

2. Neft va neft mahsulotlari quvurlarini gidravlik hisobi.
3. Gidravlik qarshilik koeffitsienti.
4. Reynolds sonini aniqlash.
5. Leybenzon formulasini aniqlash.

Adabiyotlar (2;4;7)

Tayanch so`zlar: texnologik hisob, gidravlik hisob, yillik o`tkazuvchanlik, optimal diametr, harorat, qarshilik, Reynolds sonini, Leybenzon formulasi.

1. Quvurlarning texnologik hisobi uchun

birlamchi ma‘lumotlar.

Neft va neft mahsulotlarini quvurlarining texnologik hisoblarida quyidagi hisob-kitoblar amalga oshiriladi:

- quvurning gidravlik hisobi;
- jihozlarni tanlash;
- mexanik va issiqlik hisoblari;
- optimal quvur diametrini tanlash texnik – iqtisodiy hisoblar.
Quvurlarning texnologik hisobi uchun birlamchi ma‘lumotlar quyidagilardan iborat:
- quvurning yillik mahsulot o`tkazuvchanligi (mln. m3Fyil) hisoblash ishlarida uni m3Fsoat va m3Fsekundga aylantiriladi;
- quvur yotqiziladigan chuqurlikdagi tuproqning o`rtacha oylik harorati;
- neft va uning mahsulotlarining 20⁰С dagi zichligi hamda 20⁰С va 50⁰С haroratdagi kinematik qovushqoqligi;

• 
  quvur yasalgan metallning mexanik ko`rsatkichlari;
  

- ishlatishdagi harajatlarni hisoblash uchun texnik – iqtisodiy ko`rsatkichlari;

• 
  quvur trassasini profil chizmasi.
  

2. Neft va neft mahsulotlari quvurlarini

gidravlik hisobi.

Quvurlarni gidravlik hisobi tarkibiga quvur uzunligi bo`yicha umumiy bosimni yo`qolishini aniqlash, haydovchi nasos stantsiyasi sonini aniqlash va ularni trassa bo`yicha joylashtirishlar kiradi.

Quvurlarni gidravlik hisoblash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:
Quvurning o`tkazuvchanlik qobiliyati va qovushqoqligi bo`yicha quvur diametri va suyuqlikning oqish rejimi aniqlanadi;
Quvur uzunligi bo`yicha bosim yo`qotilishini va gidravlik nishob qiymatlarini aniqlanadi;
Trassa profil chizmasi bo`yicha davon nuqtasigacha bo`lgan trassa uzunligi va geodezik nuqtalar farqi (ΔZ) aniqlanadi.
Yuqorida aniqlangan ma‘lumotlarga asoslanib nasos stantsiyalari soni aniqlanadi.
Keltirib o`tilgan ma‘lumotlarga asoslanib, neft va neft mahsuloti quvurlarini texnologik hisobining mazmuni bilan tanishamiz. Yillik mahsulot o`tkazuvchanligi bo`yicha quvurning soat yoki sekund davomidagi o`tkazadigan neft yoki neft mahsulotini miqdorini aniqlaymiz.
q_soat = Q_й/350 · p; m³/ soat;
q_soat = Q_й/350 · p · 3600; m³/sekund.
Bu yerda: Q_й = quvurning yillik mahsulot o`tkazuvchanligi, t/yil;
350 – quvurning bir yildagi ish kuni;
r – neft yoki neft mahsulotining zichligi, t/m<sup>3</sup>;
24-soat, 3600 sekund.
Aniq o`tkazuvchanlik qobiliyati va suyuqlikning qabul qilingan tezligi bo`yicha (1.5-2.5 m/s) quvur dieametri aniqlanadi.
d=√4*qsek/π*w. m
Bu yerda: d sek – quvurning sekunddagi o`tkazuvchanlik qobiliyati, m³/с;
W – suyuqlikning oqish tezligi m/s.
Aniqlangan quvur diametrini GOST bo`yicha yaxlitlanadi.
Suyuqlikning quvur ichidagi harakatini quyidagi tenglama orqali tasavvur qilishimiz mumkin.

dp/ρ + λ (Δx/D)*(ω²/2) + Δω²/2 + gdz = 0 (1)

Bu yerda: r – bosim; ρ – suyuqlik zichligi; λ – gidravlik qarshilik koeffitsienti; D – quvur diametri; ω – suyuqlik oqimi harakatining o`rtacha tezligi; g – erkin tushish tezlanishi; z – nivilir balandlik.
Dr/ρ kattalik – massa birligidagi suyuqlikning dx masofaga siljishidagi bajargan ishini ko`rsatadi. Bu ish ishqalanish kuchi [λ(dх/D)*( ω²/2)] ni yengish uchun, suyuqlikning kinetik energiyasi (dω²/2) ni o`zgartirish va suyuqlikni dz balandlikka ko`tarish uchun sarf bo`ladi. Haydaladigan suyuqlikni «tomchisimon suyuqlik» deb qabul qilsak va quvur diametri o`zgarmas bo`lsa unda dω<sup>2</sup>/2 = 0 bo`ladi.
Tenglamani integrallasak:

(р1-р2)/ ρ = λ (L/D)*(ω²/2) + gΔz (2)

Bunda: L - 1 va 2 nuqtalar orasidagi masofa ya‘ni quvur uzunligi;

Δz qz₂ – z₁ – quvurning boshlang`ich va oxirgi nuqtalarining geodizik balandliklari farqi;
Tenglamani g ga bo`lsak: (р₁-р₂)/ρg = λ
(L/D)*(ω²/2g) + Δz (3)
Bu tenglamaning har bir tashkil etuvchisi suyuqlikning massa birligiga emas, balki og`irlik birligiga bo`lgan ishni tashkil etadi. р₁/рg kattalik quvurning boshlang`ich nuqtasida suyuqlikni р<sub>1</sub> ortiqcha bosim ostida Н<sub>1</sub> pezometrik balandlikka ko`tarilishini tashkil etsa, р₂/рg balandlik Н₂ ni tashkil etsa ya‘ni (р₁-р₂)/ρg =Н₁-Н₂=Н desak va ularni almashtirsak:
Н = λ (L/D)*(ω²/2g) + Δz ni yoki Н=h_τ + Δz (4)
Umumiy holatda N yoki (r/ρg) kattalikka Napor deyiladi va birligi metr deb qabul qilingan.
(4) tenglamaning ma‘nosi boshlang`ich va oxirgi nuqtalardagi naporlar farqi N – umumiy napor yo`qotilishi deyiladi. U naporning ishqalanishiga yo`qotilishi h<sub>τ</sub> = λ (L/D)*(ω<sup>2</sup>/2g) (Darsi – veysbax formulasi) va geodizik balandliklar farqi Δz ning yig`indisiga teng.
Yumaloq qirqimli quvurlarda bosimni quvur uzunligi bo`yicha ishqalanishda (ħish) kamayishini Darsi – Veysbax ifodasi orqali aniqlanadi.
ħish = λ*ℓ/d* w<sup>2</sup>/2h
ёки hиш=0.5* λℓFr bu yerda: hish – bosim yo`qotilishi, ℓ - quvurning uzunligi m da, d – quvur ichki diametri, ρ – suyuqlik zichligi, w – suyuqlik oqishining o`rtacha oqish tezligi, Fr – Frudo koeffitsienti (o`lchovsiz kattalik), λ – gidravlik qarshilik koeffitsienti.
λ=f(Re:E), bu yerda E=2e/D, ye – quvurning absolyut g`adir – budurligi, D- quvur diametri, sm.
Quvurdagi oqim lominar oqim bo`lsa, gidravlik qarshilik koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi (Stoks ifodasi) χ=64/Re, Re>3000 bo`lganda, suyuqlik oqimi turbulent rejimida bo`ladi. Req2000-3000 oralig`ida bo`lganda ikkala oqim rejimini ko`rish mumkin. Turbulent oqim rejimida χ – faqat Re kategoriyasiga bog`liq bo`lmay, quvurning g`adir – budurligiga, silliqligiga, yangi yoki eskiligiga ko`ra, magistral quvurlarni amaliy hisoblashda reynolds soni 2000 dan 3000 gacha bo`lganda koeffitsientni aniqlashda quyidagi emperik ifodadan ifodalanadi.

λ=(0,16 Re-13)*10¯4

Quvurning gidravlik nishobi aniqlanadi. Gidravlik nishob – bosimni ishqalanish natijasida yo`qolishini (hish) quvur uzunligi birligiga bo`lgan nisbatidir, ya‘ni ι=hishL ι= λ/d*w²/2g. Suyuqlikning quvurdan oqish tezligi quyidagi ifoda orqali topiladi.

W=qc/F=4qc/π*D.
Bu yerda: qc – haydalayotgan suyuqlik miqdori m³/с.

3. Gidravlik qarshilik koeffitsienti.

Gidravlik qarshilik koeffitsienti λ, Reynolds soni Re=ωD/v va nisbiy g`adir – budurlik k/D ning funktsiyasi hisoblanadi.

K – quvur ichki devor sirti holatining gidravlik qarshilikka ta‘sirini harakterlovchi, ekvevalent absolyut g`ardir – budurlik.
Reynolds sonining nisbatan kichik miqdorida laminar va turbulent oqim zonalarida oqimi g`adir – budurliklarning burtiqlari suyuqlik okimi bilan silliq surkalib oqadi va g`adir – budurlik napor yo`qotilishiga ta‘sir qilmaydi, gidravlik qarshilik koeffitsienti miqdori faqat Reynolds (Re) soniga bog`liq bo`lib, Re soni ortsa, gidravlik qarshilik koeffitsienti λ kamayadi. Bunday xududga, ya‘ni λ=λ(Re) ga silliq ishqalanish xududi deyiladi. Reynolds conining ortib borishi esa, g`adir – budirlikning o`lchamlari qancha katta bo`lsa, shuncha tez hosil bo`ladi. Bundan kelib chiqadiki endi suyuqlik oqimiga qarshilik ko`rsatish nafaqat Reynolds soniga balki g`adir – budirlikka ham bog`liq ekanligi ko`rinib turibdi. Bu xududga ya‘ni λ = λ(Re, k/D) ga aralash ishqalanish xududi deyiladi. Bu yerda Re soni miqdori ortishi bilan, uning λ ga ta‘siri kamayib, k/D ning ta‘siri ortib boradi. (G`adir – budirlik burtiqlarida uyrumlar hosil bo`lish tezligi ortib boradi)

4. Reynolds sonini aniqlash.

Reynolds sonining katta miqdorlarida λ koeffitsienti unga bog`liq bo`lmay qo`yadi. Ya‘ni λ = λ(k/D) bo`ladi.

Bunday xududga – mutloq g`adir – budir ishqalanish xududi yoki kvadratik tartibdagi harakat xududi deyiladi. Bu yerda λ – doimiy kattalik va naporning yo`qotilishi tezlik kvadratiga to`g`ri proportsionaldir.
Laminar oqim (Re=2000) da gidravlik qarshilik koeffitsienti λ Stoks formulasi orqali aniqlanadi:
λ = 64/Re
Laminar tartibdagi oqim qovushqoq neftlarni haydashda sodir bo`ladi. λ ning turbulent oqimi (Re=3000) silliq ishqalanish xududidagi qiymati Blaziusning empirik formulasi bilan aniqlanadi. λ=0,3164/Re)<sup>0,25</sup> bu formuladagi o`rta qovushqoqlikdagi neftni haydovchi quvurini hisoblashda foydalaniladi.
Ochiq turdagi neft mahsulotlari haydaydigan neft mahsulotlari quvuri bir qancha vaziyatlarda, undagi oqim tartibini kvadratik deb qabul qilib Shifrinson formulasi bilan hisoblash mumkin.
λ=0,11(k/D)^0,25
Aralash ishqalanish xududidagi gidravlik qarshilik koeffitsientini aniqlash uchun universal formulalar ishlatiladi. Ulardan biri Altshul formulasi:
λ=0,11(k/D+68/Rе)^0,25
Altshul shuni ko`rsatadaki agar Rek/D < 10 bo`lsa, u holda Blazius formulasi orqali, agar Rek/D > 500 bo`lsa, Shifrison formulasi orqali aniqlash mumkin. Shunday qilib Rek/D < 10 ni silliq va aralash ishqalanishlar xududlari orasidagi chegara deyish mumkin. Rek/D=500 ni esa aralash va mutloq g`adir – budir ishqalanish xududlari orasidagi chegara deyish mumkin. Ekvevalent g`adir – budirlik ko`rsatkichlari:
Yangi choksiz quvurlar uchun: k=0.01-0.02 mm, bir necha yil ishlatilgandan so`ng: k=0,15-,03; Yangi payvandlangan quvurlar uchun: k=0,03-0,1 bir oz zanglagan quvurlar uchun: k=0,1-0,2.
Diametri 377 mm gacha bo`lgan magistral neft quvurlari k = 0,125 mm, katta diametrli quvurlar uchun k = 0,1 ga teng deb qabul qilingan.
Stoks, Blazius va Shifrison formulalari quyidagi umumiy ko`rinishga ega:
λ = А/Rе<sup>m</sup>
Bu yerda A va m – doimiy kattalik, m – suyuqlik harakatining tartibi ko`rsatkichi deyiladi. Bu formulani Darsi – Veysbax tenglamasiga quysak va Re=4Q/(πDv) deb qabul qilsak, u holda Leybenzonning to`ldirilgan formulasini hosil qilamiz:
h_τ=β(Q2^-mv^m)/(D^5-m)L
bunda β=8A/(4^mπ^2-mg)

5. Leybenzon formulasini aniqlash.

Leybenzon formulasi h_τ ning Q ga bog`liqligi yaqqol ko`rinib turgan vaziyatlardagina qo`llanilishi mumkin.

mֽ A va β ning qiymatlari quyidagi jadvalda keltirilgan:

Tartib	M	А	β, (с^2/м)
Laminar Turbulent Kvadratik ishqalanish Xududi	1 0,26 0	64 0,3164 Λ	128/πg=4.15 0,24/g=0,026 8λ/π^2g=0,0827λ

Quvur uzunligi bo`yicha umumiy bosimni yo`qolishi quyidagicha aniqlanadi. H = hish + Σhm + Δz.

Bu yerda: Σhm – mahalliy qarshiliklardagi bosim yo`qolishlarining yig`indisi. Δz – quvur trassasini oxirgi va boshlang`ich nuqtalarining o`rtasidagi farqni ko`rsatuvchi belgi. Mahalliy qarshilik bo`yicha bosimning yo`qolishi quyidagi ifoda bo`yicha topiladi. hm = ξφ*w²/2g.
Bu yerda: ξ – mahalliy qarshilik koeffitsienti. Uning qiymati mahalliy qarshilik turiga ko`ra jadval yordamida aniqlanadi. φ – to`ldirish koeffitsienti (turbulent rejim uchun φ=1, lominar rejim uchun uning qiymati Re va ξ larga ko`ra grafik bo`yicha qabul qilinadi.
Nasos stantsiyalarining asosiy jihozlari tanlanib ularni joylashtirish uchun hisob ishlari amalga oshiriladi. Neft va uning mahsulotlari magistral quvurlarining, nasos stantsiyalarining asosiy jihozlariga, nasoslar va ularni harakatga keltiruvchi elektrodvigatellar kiradi. Nasos stantsiyalari soni umumiy ko`rinishdagi ifoda yordamida aniqlanadi.
n = iℓ + Δz/Hст.
Bu yerda: ℓ - quvur uzunligi, agar davon nuqtasi bo`lsa, shungacha bo`lgan masofa km. Nst – stantsiyada hosil qilinayotgan bosim.
Agar stantsiya markazga intilma nasoslar bilan jihozlangan bo`lsa, kerakli bosim stantsiya kommunikatsiyalarida bosimning yo`qolishini hisobga olib, nasos stantsiyalari soni quyidagicha topiladi.
n = iℓ + Δz/Hш – Δh.
Bu yerda: Nh – quvur ichidagi hisobli bosim. U ishlatiladigan quvurning chidamlilik qobiliyatiga ko`ra aniqlanadi. Δh – stantsiya quvur kommunikatsiyalarida yo`qotishlardan tashkil topgan qo`shimcha bosim, m da.

N a z o r a t s a v o l l a r i .

1. Quvurning texnologik hisobi uchun qanday ma‘lumotlar kerak bo`ladi?

2. Neft va neft mahsulotlari quvurlarining gidravlik hisobi qanday bajariladi?
3. Davon nuqtasi deganda nimani tushunasiz?
4. Quvurning gidravlik hisobi deganda nimani tushunasiz va u qanday ifodalanadi?
5. Quvurning uzunligi bo`yicha bosim yo`qotilishi qanday aniqlanadi?
6. Nasos stantsiyalar soni qanday aniqlanadi?
7. Quvurning o`tkazuvchanlik qobiliyati qanday hisoblab topiladi?
8. Reynolds sonini qanday aniqlanadi.
9. Leybenzon formulasi qanday aniqlanadi.
10. O`zgarmas koeffitsient nima.

5 – Ma‘ruza

Mavzu: Gaz quvurlarini hisoblash.

Reja:
1. Gaz quvurlarining texnologik hisobi.

2. Gaz quvurlarining gidravlik hisobi.
3. Gaz quvurining optimal diametrini tanlash.
4. Quvurning mexanik hisobi.
5. Murakkab gaz quvurini hisoblash.

Adabiyotlar (2;5;6)

Tayanch so`zlar: gaz quvurlarining texnologik hisobi, quvurlarning gidravlik hisobi, quvurning yillik gaz o`tkazuvchanligi, gazning harorat ko`rsatkichi, yillik o`rtacha gaz ishlatish notekisligi, gidravlik qarshilik koeffitsienti, Reynolds soni, quvurning g`adir – budurligi, kvadrat o`tish rejimi, quvur devori qalinligi.

1. Gaz quvurlarining texnologik hisobi.

Magistral gaz quvurlarini texnologik hisobiga, gazlarni quvurlardan jo`natish jarayoni bilan bog`liq bo`lgan kattaliklarni aniqlash kiradi. Texnologik hisoblashlar tarkibiga quvurlarning gidravlik hisobi kirib, unda quvurlarda bosim yo`qolishi, kompressorlar o`z ichiga oladi. Texnologik hisoblar magistral gaz quvurini loyihalash bo`yicha qabul qilingan normalar asosida amalga oshiriladi.

Quvurlarni texnologik hisoblarini amalga oshirish uchun quyidagi ma‘lumotlar kerak bo`ladi.
- Gaz kimyoviy tarkibi va fizik ko`rsatkichlari.
- Quvurning yillik gaz o`tkazuvchanlik qobiliyati.
- Quvurning umumiy uzunligi.
- Gazning harorat ko`rsatkichlari.
- Trassa profil chizmasi va geologik sharoitlar.
- Elektr ta‘minoti manbasidan va yo`ldan uzoqligi to`g`risidagi ma‘lumotlar va boshqalar.

2. Gaz quvurining gidravlik hisobi.

Magistral gaz quvurini gidravlik hisobida quvurdagi bosimni yo`qotilishi, gaz quvurining o`tkazuvchanlik qobiliyati, kompressorlar orasidagi masofa aniqlanadi. Sutkalik gaz o`tkazuvchanlik qobiliyati quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.

q = Qй/365*Кй м³/сут.

Bu yerda: Qy – yillik haydalgan gaz miqdori, Ky – yillik o`rtacha gaz ishlatish notekisligini ko`rsatuvchi koeffitsient. Yer osti gaz omborlari bo`lmagan va uzunligi 300 km dan uzun bo`lgan magistral quvurlar uchun Ky = 0,85, uzunligi 300 km dan uzun bo`lmagan magistral gaz quvurlar uchun Ky = 0,75 deb olinadi.

Magistral gaz quvurlaridan haydalayotgan gaz bosimi 0,3 MPa dan baland bo`lgan hamda boshlang`ich va oxirgi nuqtasidagi farq 200 m dan baland bo`lmagan hol uchun quvurning o`tkazuvchanlik qobiliyati quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.

q=0,326*10¯²D2,5*√p1²-p2²/λиш*Δzыp*тыp*ℓ.

Bu yerda: q – quvurning o`tkazuvchanlik qobiliyati, mln. m³/sut.

(20⁰ va 760 mm rt. st da) D – quvurning ichki diametri, m da.
R1 va R2 – gazning boshlang`ich va oxirgi bosimi, Pa da λish gidravlik qarshilik koeffitsienti, Δ – gazning havoga nisbatan zichligi, Zur - gaz quvuri uzunligi bo`yicha gazning o`rtacha yuqori siqiluvchanlik koeffitsienti, Tur – quvur uzunligi bo`yicha haydalayotgan gazning o`rtacha harorati, K: ℓ - gaz quvurining hisoblanayotgan uzunligi, m.
Gidravlik qarshilik koeffitsienti quyidagi umumiy formula orqali aniqlanadi.
λиш=0,067(158/Re+2kэ/D)¬0,2

Bu yerda: Re – Reynolds soni, ke – quvurning ekvivalent g`adir – budurligi.

Reynolds soni quyidagicha aniqlanadi.

Re = 18,1*g Δ/Dμ2

Bu yerda: μ2 – gazning dinamik qovushqoqligi, gazning quvur bo`yicha oqish rejimiga ko`ra (Re = 2000 – 3000) bo`lganda λish = 0,067 (158/Re+2ke/D)¬0,2=0,1844/ Re¬0,2.

Kvadrat rejimda gidravlik qarshilik koeffitsienti Re soniga bog`liq bo`lmaydi. U holda quyidagicha topiladi. λish=0,067(2*ke/D)-0,2.
Gidravlik qarshilik qiymati quvurning yangi eskiligiga va uning qismining g`adir – budurlik ko`rsatkichlariga hamda oqish rejimiga, bir rejimdan boshqa rejimiga o`tishlariga bog`liq bo`lgan holatiga va boshqalar hisobga olinib, λish qiymati aniqlanadi.
Yuqoridagi keltirilgan ifodalarni hisobga olib, kompressor orasidagi masofa quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi. Kvadrat rejimda, kompressorlar orasidagi masofa quyidagicha aniqlanadi.

ℓ=(А*dич¬2,6)¬²/Δтыр*zыр*p1²-p2²/g2

O`tish rejimida kompressorlar orasidagi masofa

ℓ=(А′*dич¬2,6)²/Δтыр*zыр*λ*p1²-p2²/g2

Bu yerda: ℓ - kompressor stantsiyasi orasidagi hisobli oraliq, km.

A=1,67*10¬gφYe (kvadrat rejimda) A′q0,33Ä*10¬ − 6gφYe (o`tish rejimda) g – gaz oqish rejimini kvadrat rejimidan farq qilishini ko`rsatuvchi koeffitsient (grafik orqali topiladi), kvadrat rejimda gq1ga teng. Ψ – quvur tagi xalqalarini hisobga oluvchi koeffitsient. Agar xalqalar bo`lsa φ = 1 ga teng. Ye – quvur ichki yuzasini hisobga oluvchi koeffitsient. Yangi quvurlarni oxiridagi bosim tegishlicha quyidagi ifodalar orqali hisoblanadi.
Kvadrat rejimida:
O`tish rejimida:
Quvurda gazlar harakatlanganda bosim pasayib boradi. Quvurni boshidan uning uzunligining istalgan nuqtasidagi bosimning o`zgarishi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

Bu yerda: rx – quvurni boshidan x uzoqlikda joylashgan nuqtadagi bosimi. Gaz quvurini uzunligi bo`yicha kompressorlar soni quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

dona

Bu yerda: L – quvurning umumiy uzunligi, km

ℓ - kompressorlar orasidagi masofa, km
3. quvurning harorat rejimi.
Gaz quvurini hisoblashda suv, gaz kondensati va gidratlarni hosil bo`lish joylarini aniqlash va o`tkazish qobiliyatini aniqlash uchun, quvurning harorat rejimi to`g`risidagi ma‘lumotlar kerak bo`ladi. Bu rejimni to`g`ridan – to`g`ri o`lchash yoki hisoblash orqali aniqlanadi. Amaliy hisoblarda V.G.SHuxovni ifodasi yordamida o`rtacha harorat aniqlanadi.

Hisobli bo`lim oxiridagi gazning harorati uchun

Bu yerda:

tbosh va – tох – hisobli quvur bo`limini boshi va oxiridagi harorati.

⁰С; ttup – quvur yotqizilgan chuqurlikdagi tuproqni o`rtacha harorati.
Dtash-quvur tashqi diametri, mm: Kt – gazdan tuproqqa issiqlik berish koeffitsienti Kt = 1,74 Вт/(м<sup>3</sup>*с); Sr – gazni solishtirma issiqlik sig`imi, Sr=2512 DJ/(kg*⁰С); С=2,718; ℓ-hisobli uchastka bo`limi.

3. Gaz quvurining optimal diametrini tanlash.

Gaz quvurini maqbul diametrini aniqlash uchun uch xil diametrdagi gaz quvuri bo`yicha sarf bo`ladigan harajat aniqlanadi. Buning uchun har bir quvur diametri bo`yicha iqtisodiy va gidravlik hisob ishlari amalga oshiriladi. Qaysi bir diametrdagi gaz quvurida, kapital va ishlatish harajatlarining yig`indisini tashiladigan gaz hajmi birligiga bo`lgan nisbati, gaz quvuri uzunligi birligida kichik qiymatga ega bo`lsa, o`sha diametrdagi gaz quvuri maqbul hisoblanadi.

Bu yerda: С_сол – kompressor stantsiyalari va quvur uzunligi bo`yicha solishtirma kapital harajatlar yig`indisini tashiladigan gaz hajmi birligiga bo`lgan nisbati; C<sub>r</sub> va C<sub>k</sub> tegishli quvurni chiziqli bo`limi bo`yicha (ming*so`m/km) va kompressor stantsiyalari bo`yicha (ming so`mda) keltirilgan harajatlar: 310 – taxminiy bir yillik ish kuni; ℓ - hisobli bo`lim uzunligi, km.

4. Quvurning mexanik hisobi.

Quvurning mahkamligiga yuqori talablar quyiladi. Chunki quvurlar yer ostida joylashtirilgan bo`lib, ularga ichki va tashqi kuchlar ta‘sir qiladi. Ichki kuch ta‘siriga neft va gazlarni tashish jarayonida quvur ichida hosil bo`ladigan bosimlar, tashqi kuch ta‘sirlariga tuproqning og`irlik bosimi, tuproq haroratini o`zgarishidagi ta‘sirlar (quvurning uzunligi va ko`ndalang kesimi bo`yicha hosil bo`ladigan kuchlanishlar) quvur va izolyatsiya qoplamalarining ta‘sirlari. Magistral quvurining mahkamligini yuqori bo`lishi bilan bir qatorda, ular payvand – buluvchanlik, korroziyaga va eskirishga chidamlilik xususiyatlariga ega bo`lishlari hamda yengil, arzon bo`lishi kerak. Umuman quvur mahkamligini ta‘minlash, uni avariyasiz ishlashini, atrof – muhit musaffoligini saqlashda katta omil bo`lib xizmat qiladi. Quvurlarni mahkamligi ularning devori qalinligining to`g`ri tanlanishiga bog`liq. Quvurlarni devori qalinligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:

Quvur uzunligi bo`yicha siquvchi kuchlanish bo`lganda devor qalinligi quyidagicha aniqlanadi:

Bu yerda: Dtash – quvurni tashqi diametri, mm.

R – quvur ichidagi normativ ishchi bosim, kg*s/sm²
n – quvurdagi ortiqcha bosim koeffitsienti, ψ₁ – quvurni ichki o`qi bo`yicha kuchlanish holatini hisobga oluvchi koeffitsient.

5. Murakkab gaz quvurlarini hisoblash.

Bir quvurli va doimiy diametrli gaz quvurlaridan farq qiladigan gaz quvurlariga – murakkab gaz quvurlari deyiladi.

Murakkab quvurlarga: ko`p quvurli gaz quvurlari, lupingli gaz quvurlari, har xil diametrli gaz quvurlari, bulardan tashqari gaz quvuri trassasi bo`yicha olinuvchi (otbor) va qo`shib haydash (podkachka) li gaz quvurlari ham kiradi. Murakkab gaz quvurlarini loyihalashning maqsadi, sodda gaz quvurlarini loyihalash maqsadi bilan bir xil bo`ladi, ya‘ni gaz quvurining o`tkazuvchanlik qobiliyatini aniqlash yoki ulangan punktlardagi (boshlang`ich va oxirgi punktlardagi, olish (otbor) va qo`shib haydash (qo`shib haydash) nuqtalardagi) bosimni aniqlash kiradi. Ularni hisoblash formulalar ham bir xil. Bu formulalarni murakkab gaz quvurining alohida qismlari uchun ishlatish yoki murakkab gaz quvurini soddalashtirilgan holga keltirilgandan so`ng ishlatish mumkin.
Murakkab gaz quvurlarni sodda holga keltirish.
Murakkab gaz quvurini sodda holga keltirish – uni ekvivalent gaz quvuri bilan almashtirish yoki maxsus koeffitsientlar orqali amalga oshirilishi mumkin. Ekvivalent gaz quvuri deb – O`tkazuvchanlik qobiliyati hisoblanayotgan gaz quvurining o`tkazuvchanlik qobiliyatiga teng bo`lgan bir quvurli diametri o`zgarmas bo`lgan gaz quvuriga aytiladi. Har bir gaz quvuri uchun – diametri va uzunligi bilan farq qiladigan ekvivalent gaz quvurlarining bir nechtasini topish mumkin. Ularning soni sanoatimizda ishlab chiqarilayotgan quvurlar soniga ham teng bo`lishi mumkin. Berilgan vazifa aniq bo`lishi uchun, keltirilgan kattaliklarning biri – quvur diametri yoki uzunligi berilgan bo`lishi shart. Bunda quvurning uzunligi maxsus hisoblar orqali berilgan bo`lsa ( u quvurning uzunligiga teng), unda hisoblanayotgan quvurning o`tkazuvchanlik qobiliyati quyidagi formula orqali aniqlanadi:

N a z o r a t s a v o l l a r i .

1. Gaz quvurining texnologik hisobida qanday ishlar amalga oshiriladi?

2. Gaz quvurining gidravlik hisobi?
3. Quvurning sutkalik gaz o`tkazuvchanlik koeffitsienti?
4. Gidravlik qarshilik koeffitsienti qanday aniqlanadi?
5. Kvadrat rejimida kompressor stantsiyalari orasidagi masofa qanday aniqlanadi?
6. O`tish rejimida kompressorlar orasidagi masofa qanday aniqlanadi?
7. Quvurning istalgan nuqtasidagi bosim qanday aniqlanadi?
8. Quvurning harorat rejimi qanday aniqlanadi?
9. Quvurning mexanik hisobi.
10. Eng optimal quvur diametrini tanlash.

6 – Ma‘ruza

Mavzu: Neftni jo`natishga tayyorlash.

Reja:
1. Quduqlardan qazib olinayotgan neftning tarkibi va undagi qo`shimchalarning salbiy ta‘sirlari.

2. Neft tarkibidagi mineral tuzlar.
3. Neftni kompleks tayyorlash qurilmasi.
4. Neftni turg`inlashtirish.
5. Neftni mineral tuzlar va qatlam suvlaridan tozalash.

Adabiyotlar (3;4;5)

Tayanch so`zlar: mineral tuzlar, qatlam suvi, organik va organik bo`lmagan gazlar, neft-suv emulsiyasi, neftni kompleks tayyorlash, neftni suvsizlantirish, neftni tuzsizlantirish, neftni gazsizlantirish, ajratish (separatsiya) rektifikatsiya.

1. Quduqlardan qazib olinayotgan neftning tarkibi va undagi

qo`shimchalarning salbiy ta‘sirlari.

Konlardan qazib olinayotgan neft tarkibida organik va organik bo`lmagan (СО<sub>2</sub> Н<sub>2</sub>S) gazlar, mineral tuzlar, qatlam suvlari va mexanik qo`shimchalar bo`ladi. Bir tonna neft tarkibida qatlam suvining miqdori 200 – 300 kg bo`lib, ayrim hollarda uning miqdori 900 kg ga yetadi.

Bir tonna neft tarkibida organik gazlar tarkibi 50 – 100 m3 kubni tashkil qiladi. Qatlam suvi tarkibida erigan mineral tuzlar miqdori 2500 mgFl gacha bo`lishi mumkin. Neft tarkibidagi mexanik qo`shimchalar qum, tuproq zarrachalaridan hamda karroziya mahsulotlaridan tashkil topgan bo`ladi. Yuqorida keltirilgan qo`shimchalar jo`natish, saqlash va qayta ishlash jarayonlariga, neftdan olinayotgan mahsulotlar tarkibiga katta ta‘sir ko`rsatadi.
Neft tarkibida suvning bo`lishi quvurda jo`natilayotgan mahsulot miqdorini oshiradi. Bu o`z navbatida tashish harajatlarini qimmatlashtiradi. Neft tarkibida suv miqdori 0,1 foiz bo`lgan holda ham rektifikatsiya kolonnasida neftning ko`pirishini sodir etib, texnologik jarayonning normal kechishiga salbiy ta‘sir ko`rsatadi.
Neft tarkibidagi yengil uglevodorodlar (S2 – S5) foydali mahsulot bo`lib, ular tarkibidan sanoat miqiyosida ishlatiladigan suyuq motor yog`lari, spirtlar, sintetik kauchik, o`gitlar, sun‘iy tolalar, parfyumeriyada ishlatiladigan moddalar va boshqalar olinadi. Shuning uchun ularni texnologik jarayonlarida isrof bo`lmasligini ta‘minlash va qayta ishlash uchun saqlash kerak bo`ladi.

2. Neft tarkibidagi mineral tuzlar.

Neft tarkibida mineral tuzlarning bo`lishi quvur va jihozlarning errozik yemirilishini sodir etadi. Neftni qayta ishlashni qiyinlashtiradi hamda sovutgichlarda, qizdirgichlarda, issiqlik almashtiruvchi uskunalarda qoldiqlar hosil bo`lib, issiqlik berish koeffitsientini kamaytiradi va tezda ishdan chiqishiga olib keladi.

Neft tarkibida kristall ko`rinishidagi mineral tuzlarning bo`lishi: quvurlarni, jihozlarni va qayta ishlash qurilmalarini korroziyalanishiga olib keladi, emulsiya turg`unligini oshiradi, neftni qayta ishlash jarayonlarini qiyinlashtiradi.
Barcha qo`shimchalardan tozalash jarayoni kon havzasida joylashgan – neftni kompleks tayyorlash qurilmalari (NKTk) da amalga oshiriladi. Bu qurilmada suvsizlantirish, gazsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonlari amalga oshiriladi va tozalangan neft quvurlari orqali neftni qayta ishlash zavodi (NKIZ) ga yuboriladi.
Jo`natishga tayyorlangan neftning tarkibi quyidagicha bo`lishi kerak: mineral tuzlar miqdori 50 mg l, mexanik qo`shimchalar 0,05 foiz va suvning miqdori 65 foizdan ortiq bo`lmasligi kerak.

3. Neftni kompleks tayyorlash texnologiyasi.

Neftni kompleks tayyorlash qurilmasi va jihozlarning umumiy texnologik tarxi.
1. Neft quduqlari; 2. O`lchov qurilmasi; 3. Siquv nasos stantsiyasi; 4. Gazni qayta ishlash zavodi; 5. NKTk qurilmasi; 6. Suvni tozalovchi qurilma; 7. Neftni saqlovchi idish; 8. Tayyorlangan neftni uzatuvchi nasos; 9. Tayyorlangan neftni sifatini tekshiruvchi jihozlar; 10. Tayyor neftni saqlovchi idish; 11. Tayyor neftni magistral quvuriga haydash; 12. Haydovchi nasos; 13. Suv haydovchi nasos; 14. Neft quvuriga haydash jihozlari.
Quduq (1) dan olingan neft quvurlar orqali o`z bosimida neft hajmini o`lchovli jihoz (2) larga keladi. Bu yerda ma‘lum miqdoriga yengil uglevodorodlar ajratib olinadi. Keyin neft siquvchi nasos stantsiyasi (3) ga uzatiladi. U yerda ajratgichlar o`rnatilgan bo`lib, birinchi bosqich ajratib olish amalga oshiriladi. U yerda ajralgan gaz gazni qayta ishlash zavodi (4) ga beriladi. Qisman gazdan tozalangan neft neftni kompleks tayyorlash qurilmasi (5) ga yuboriladi. Bu yerda neftni ikkinchi va uchinchi bosqich gazdan tozalash jarayoni amalga oshiriladi. Undan tashqari neftni suvsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonlari amalga oshiriladi. Undan tashqari neftni suvsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonlari amalga oshiriladi. Ajratib olingan gazlar gazni qayta ishlash zavodi (4) ga yuboriladi. Ajratib olingan suvlar esa suvni tozalash qurilmasi (6) ga uzatiladi. Tozalangan neft yopiq idish (7) larga oqiziladi va u yerdan nasos (8) yordamida neftning sifatini tekshiruvchi jihozlar (9) ga uzatiladi.
Agar tayyorlangan neftning sifati qoniqarli bo`lsa, mahsulot saqlovchi idish (10) ga haydaladi. U yerdan nasos (11) yordamida magistral neft quvurlari (12) orqali neftni qayta ishlash zavodiga yuboriladi.
Agar tayyorlangan neftning sifati qoniqarsiz bo`lsa, neft sifatini tekshiruvchi jihoz (9) dan yana kompleks tayyorlash qurilmasi (5) ga qaytariladi. Ajratib olingan suv (6) tozalash nasos (13) yordamida neft quduqlariga haydaladi.

4. Neftni turg`unlashtirish (gazsizlantirish).

Neftni gazsizlantirish deganda normal sharoitda gaz holatida bo`lgan neft tarkibidagi yengil uglevodorodlarni ajratib olish va ularni neft – kimyo sanoatiga ishlatish uchun yuborish tushuniladi. Neft tarkibidagi yengil uglevodorodlarni ajratish (separatsiya) va rektifikatsiya usullari yordamida amalga oshiriladi. Ajratish usulida neft aralashmalarini bir yoki bir necha bor bug`latish va bosimini kamaytirish natijasida undan yengil uglevodorodlarni va ular bilan birga boshqa gazlarni ajratiladi.

Rektifikatsiya usulida neftni bir yoki bir necha bor qizdirish va sovutish (kondensatsiyalash) natijasida undan aniq uglevodorod fraktsiyasi olinadi. Kon maydonida neftni turg`unlashtirish ajratish usulida amalga oshiriladi.
Yuqori bosimdagi neft oqimi ajratgichga tushganda, uning bosimi kamayadi. Natijada yuqori bosimda suyuq holatda bo`lgan yengil uglevodorodlar gaz holatiga o`tib, suyuq neftdan ajraladi.
Ajratish usuli yordamida gazsizlantirilgan neftni tarkibida yengil uglevodorodlarning (S1 – S4) miqdori 1,5 ÷2x atrofida bo`ladi. Ularni neftni qayta ishlash zavodiga rektifikatsiya kalonnalarida ajratib olinadi.

5. Neftni qatlam suvi va mineral bug`lardan tozalash.

Neft va suv aralashmasi emulsiya ko`rinishida bo`ladi. Ularning aralashmadagi hajm miqdoriga ko`ra neftning suvdagi emulsiyasi (n/s) yoki suvning neftdagi (s/n) emulsiyasi hosil bo`lishi mumkin. Asosan amaliyotda (0,5x) suvning neftdagi (s/n) emulsiyasi hosil bo`ladi.

Hosil bo`lgan neft – suv emulsiyasi turg`un holatda bo`lib, ularni turg`unligini buzush va ajratish uchun emulsiya tarkibiga deemulgatorlar (emulsiyani parchalovchi kimyoviy moddalar) qo`shiladi.
Hosil bo`lgan va hosil bo`layotgan emulsiyani buzishda diemulgator sifatida emulgatorlarga nisbatan aktiv bo`lgan SFM (sirt faol modda) lardan foydalaniladi.
Emulsiyani buzish uchun qo`llaniladigan demulgatorlarni ikki guruhga ajratamiz. Ionagen va ionagen bo`lmagan moddalar.
Birinchi guruhga kam samarali deemulgatorlar, NCHK (neytralizovanny cherny kontakt) va NKG (neytralizovanny kisly gudron) bular hozirgi kunda ishlab chiqarilmaydi.
Ionagen bo`lmagan deemulgatorlarga diproksamin – 157, proksamin – 385, dissolvan – 4411, siparol, poliakrilamidlar kiradi.
Neftni suvsizlantirish mexanik, termik, kimyoviy, filtrlash, issiqlik kimyoviy emulsiyani parchalash, elektrik usullari yordamida amalga oshiriladi.
Mexanik usul: bu tindirishga asoslangan bo`lib, u tindiruvchi qurilmalarda olib boriladi. Neft – suv aralashmasi tindiruvchi qurilmaga yig`iladi va u yerda ajralish sodir bo`ladi, ya‘ni neft suvdan yengil bo`lganligi uchun aralashma yuziga ajralib chiqib neft qatlami hosil bo`ladi. Hosil bo`lgan neft va suv qatlamlari alohida ajratib olinadi.
Issiqlik usulda – tindirishgacha bo`lgan davrda, aralashma qizdiriladi yoki issiqlik bilan ishlanadi. Bunda suv zarrachalarining yuza ta‘sirining mahkamligi kamayib, neftning qovushqoqligi pasayadi. Natijada suv zarrachalari kattalashib, cho`kish tezligi oshadi.
Kimyoviy usuli asosiy usullardan bo`lib, bunda tindirish jarayonigacha neft – suv aralashmasining tarkibiga deemulgatorlar qo`shiladi. Qo`shilgan deemulgatorlar turg`un neft – suv emulsiyasini parchalaydi. Natijada tindirish qurilmalarida neft va suvning ajralishi uchun sharoit yaratiladi. Issiqlik kimyoviy deemulsiya usulida neft – suv aralashmasi tarkibiga deemulgatorlar qo`shish bilan birga, ular issiqlik bilan ham ishlanadi. Bunda suv tomchilarining sirt yuza ta‘siri kuchlari kamayib, emulsiya turg`unlari buziladi. Bu o`z navbatida tindirish jarayonida suv va neftning ajralish jarayonini yuqori darajada sodir bo`lishiga olib keladi.

N a z o r a t s a v o l l a r i .

1. Quduqlardan qazib olinayotgan neft tarkibida qanday moddalar uchraydi?

2. Neftni kompleks tayyorlash qurilmasida qanday ishlar amalga oshiriladi?
3. Neft tarkibidan suv, mineral tuzlar va gaz nima maqsadda ajratib olinadi?
4. Neft – suv, suv – neft emulsiyasining turg`unligini buzishda qanday deemulgatorlardan foydalaniladi?
5. Neftni turg`unlashtirish deganda nimani tushunasiz?
6. Rektifikatsiya jarayonini izohlab bering?
7. Neftni suvsizlantirish qanday usullarda amalga oshiriladi?
8. Kimyoviy usulda suvni ajratib olish jarayoni qanday amalga oshiriladi?
9. Issiqlik va mexanik usulda neftni tozalash.
10. Tayyor neftni jo`natish.

7 – Ma‘ruza

Mavzu: Gazni jo`natishga tayyorlash

Reja:

1. Kondan qazib olinayotgan gazlar tarkibi va ularning salbiy ta‘sirlari.
2. Gazni iste‘molchiga jo`natishdan oldin quritish.
3. Gaz tarkibidan og`ir uglevodorodlarni ajratish.
4. «SHurtanneftgaz» USHK sida gazlar tarkibidan kondensatni past haroratli ajratish qurilmasi yordamida ajratish.
5. Gazni gidratlanishini oldini olish.

Adabiyotlar (9;10;11)

Tayanch so`zlar: qo`shimchalar, og`ir uglevodorod, is gazi, inert gaz, gaz gidratlari, zanglash, kondensatsiya, kompressiya, absorbtsiya, shudring nuqtasi, issiqlik almashinuvi moslama, drossel shaybasi, Joul – Tomson drossel effekti, DEG.

1. Kondan qazib olinayotgan gazlar tarkibi va ularning salbiy ta‘sirlari.

Kondan qazib olinayotgan tabiiy gazlar tarkibida qattiq zarrachalar (qum, korroziya mahsulotlari), og`ir uglevodorodlar (kondensatlar), suv bug`i, vodorodsilfid, is gazi va inert gazlar uchraydi.

Gaz tarkibida mexanik qo`shimchalarning bo`lishi gaz bilan o`zaro ta‘siri bo`lgan quvurni, kompressor metall qismlarini va boshqa jihozlarni errozik yemirilishiga olib keladi. Bundan tashqari mexanik qo`shimchalar quvurga o`rnatilgan armaturalarni, o`lchash asboblarini ifloslantirib ishdan chiqazadi hamda quvurni ma‘lum qismlarida yig`ib qolib, uni qirqim yuzasini kamaytiradi. Bu o`z navbatida gaz o`tkazuvchanlik qobiliyatini kamaytiradi. Gaz tarkibida og`ir uglevodorod (kondensat) lar bo`lishi quvurning past joylarida suyuq holatga o`tib yig`iladi va quvurning o`tkazuvchanligini yomonlashtiradi hamda quvurni zanglashiga olib keladi.
Gaz tarkibidagi namliklar, ma‘lum sharoitda gaz aralashmasi bilan qorsimon ko`rinishidagi gaz gidratlarini hosil qiladi, quvurning o`tkazuvchanligini yomonlashtiradi, xatto butunlay o`tkazmaydigan qilib quyib avariya holatlarini sodir qilishi mumkin. Masalan: СН₄*6Н₂О; С₂Н₆*8Н₂О; С₃Н₈*17Н₂О; С₄Н₁₀*17Н₂О.
Gaz tarkibidagi vodorodsulfid zararli qo`shimcha bo`lib, uning havodagi miqdori 0,01 ml.grFl dan ortiq bo`lganda, ish zonalari uchun juda xavfli hisoblanadi. Gaz tarkibida uchun bo`lishi metall va jihozlarni zanglashini tezlashtiradi va avariya holatlarini ko`paytiradi.
Olinayotgan gaz tarkibida is gazini bo`lishi yonish issiqligini kamaytiradi.

2. Gazni iste‘molchiga jo`natishdan oldin quritish.

Qo`shimchalardan salbiy oqibatlarni hisobga olib, gazni iste‘molchiga jo`natishdan oldin uni quritish, og`ir uglevodorodlardan ajratish va boshqa qo`shimchalardan tozalash kerak bo`ladi. Undan tashqari gaz hidini sezish uchun uning tarkibiga hid beruvchi kimyoviy birikmalar – odorontlar qo`shish kerak bo`ladi. Bu ishlarning hammasi bosh qurilmada joylashgan gazni kompleks tayyorlash qurilmalarida amalga oshiriladi.

Jo`natishga tayyorlangan gazning tarkibi quyidagi tarmoq andozasiga javob berishi kerak (GOST 5140 – 83).
1. 1 m³ gazdagi mexanik qo`shimchalarni og`irligi 0,003 gr (0,3m²) dan ortiq bo`lmasligi;
2. 1 m³ gazdagi vodorodsulfidning og`irligi 0,2 m<sup>2</sup> dan ortiq bo`lmasligi;
3. Hajm bo`yicha, kislorodning hajmiy ulushi 1% dan ortiq bo`lmasligi;
4. Namlik bo`yicha, gazning shudring nuqtasi yozda 0<sup>0</sup>С, kishda – 5<sup>0</sup>С dan katta bo`lmasligi kerak (o`rtacha iqlimli joylarda). Sovuq joylarda: yozda – 10<sup>0</sup>С, qishda 20<sup>0</sup>С dan katta bo`lmasligi kerak.
3. Suyultirilgan gaz olish bilan kondensatni barqarorlashtirish qurilmasining texnologik sxemalari tasviri va texnologik jarayonni avtomat nazorat qilish, tartiblashtirish va boshqarish tizimlari

Xom-ashyo (beqaror kondensat Т=10-35 ⁰С va Р = 30-40 kgf/сm² bilan PHS qurilmasi ajratkichidan) o`rtalashtiruvchi sig`im-idish (poz.274) ga kelib tushadi, keyin esa, ajraladigan gazlarni ajratish, shuningdek zichliklarning xilma-xilligi hisobidan kondensatdan suvlarning ajralishi sodir bo`ladigan V-701- vivetrivatelga kelib tushadi.

V-701-vivetrivatelga kirishda shu joyning o`zidan va masofadan (operator xonasidagi pultdan) boshqariladigan N 1-6 elektruzatmali zadvijka o`rnatilgan. Elektruzatmali zadvijka oldida kondensat bosimini nazorat qilish, shu joyidagi texnik manometr (poz.702) bilan amalga oshiriladi.
V-701-vivetrivatelda Р=30 kgf/сm² bosim, avtomat tartiblashtirish tizimi (ATT) bilan ushlab turiladi va bu tizimga quyidagilar kiradi: shu joyda bosim ko`rsatgich (poz.707), operatorlar xonasidagi shchitda o`rnatilgan – izodromli tartiblishtirgichli, ikkilamchi ikkistrelkali o`zi yozar moslama (poz.707a), PHSQ da ejektsiyalash uchun gazlarni chiqarish tarmog`ida o`rnatilgan – baypas paneli (poz.707 v) tartiblashtiruvchi klapan (poz.707 g) o`rnatilgan. Moslamaning ikkinchi strelkasi (poz.707a) V-701 dan nurash gazlarini chiqarish chizig`ida o`rnatilgan difmanometr (poz.902 b) bilan o`lchanadigan, nurash gazlarining sarfini qayd qilish uchun xizmat qiladi. Klapandan keyingi gazlar bosimi o`z joyida texnik manometr (poz.705) bilan nazorat qilinadi.
V-701 da bosimning ruxsat etilgan miqdorlardan og`ishi, o`z joyida o`rnatilgan elektrotutashuvli manometr (poz.703) yordamida operator xonasidagi signalizatsiyaga chiqariladi. V-701 ga bevosita o`z joyida bosimni nazorat qilish uchun - texnik manometr (poz.706) va o`z joyida haroratni nazorat qilish uchun - texnik manometr (poz.705) o`rnatilgan.
V-701 da kondensat sathi, pnevmatik ATT bilan ushlab turiladi va bu tizimga quyidagilar kiradi: chiqarish kamerasida o`rnatilgan – sathni ko`rsatgich (poz.708), operator xonasidagi shchitda o`rnatilgan – izodromli tartiblishtirgichli (poz.708v), ikkilamchi ikkistrelkali o`ziyozar moslama (poz.708b) va kirish quvuro`tkazgichida o`rnatilgan - baypasli paneli boshqariladigan (poz.708 g) tartiblashtiruvchi klapan (poz.708d).
V-701 fazalar (suv-kondensat) ni bo`lish sathini tartiblashtirish uchun pnevmatik ATT xizmat qiladi va bu tizim quyidagilardan tashkil topadi: V-701 vivetrivateldan suvni tashlash chizig`ida o`rnatilgan – baypas panelli (poz.708j) tartiblashtiruvchi klapan (poz.708p) ga tartiblashtirish uchun bir vaqtda va ikkilamchi moslamaning (poz.708b) ikkinchi strelkasiga qayd qilish uchun operatorlikka signal chiqariladigan chiqarish kamerasida o`rnatilgan – sathni ko`rsatgich (poz.708e).
Kondensat sarfini qatorga tartiblashtirish ATT bilan amalga oshiriladi va unga quyidagilar kiradi: o`z joyida kondensatni chiqarish yo`nalishida o`rnatilgan – baypas panelli (poz.800g) tartiblashtiruvchi klapan (poz.800d) va diafragma (poz.800) va operatorlikda o`rnatilgan – izodromli tartiblashtirgichli (poz.800v) o`ziyozar (poz.800b) ikkilamchi moslama. Tartiblashtiruvchi klapandan keyin o`z joyida boshqariladigan ikkita elektruzatmali zadvijka o`rnatilgan: bittasi №7 – kondensat parkida vivetrivatel qurilmasida kondensatning qaytish tarmog`ida o`rnatilgan. № 6 elektruzatmali zadvijkadan keyin kondensat ikkita oqimga bo`linadi. Asosiy oqim T-701 issiqlikalmashtirgichining quvurli hududiga kelib tushadi va bu yerda barqaror kondensat oqimi bilan T=120-170 <sup>0</sup>С gacha qizdiriladi va K-701 dietanizatorining o`rta qismiga 19, 21, 23 likopchalarga uzatiladi.
T-701 issiqlikalmashtirgichigacha va undan keyingi beqaror kondensat harorati o`z joyida texnik manometrlar (poz.709, 710) bilan nazorat qilinadi, K-701 ga kondensatning kirishida esa, – termopara (poz.746) bilan o`lchanadi va operatorlikda ko`pnuqtali potentsiometr (poz.722a) bilan qayd qilinadi.
Xuddi shu potentsiometrga, termoparalar yordamida (poz.722) o`lchanadigan, K-701 ning yuqori, o`rta va pastki qismlarining harorati chiqariladi. K-701 harorati ish joyining –yuqori qismida (poz.719), o`rta qismida (poz.720), 2 dona yopiq likopchada va kubli qismda esa – texnik manometrlar (poz.718) bilan nazorat qilinadi. Ikkinchi oqim T-701 yonidan o`ta turib, sovuq namlangan ko`rinishda K-701 deetanizatorining yuqori qismiga uzatiladi.
Sovuq namlanish miqdori, operator xonasida, o`rnatilgan difmanometr (poz.801a) li diafragma (poz.801) dan signal keladigan ikkilamchi o`ziyozar moslama (poz.801b) bo`yicha, shuningdek texnik manometrlar (poz.723, 712, 786) bilan nazorat qilinadi.
K-701 deetanizatorda 18,5-21,0 kgf/сm<sup>2</sup> bosimda va pastki qismidagi harorat 210-250 <sup>0</sup>С da va yuqori harorat 10-40 <sup>0</sup>С <sup>0</sup>С bo`lganda, etan (С₂Н₄), metan (СН₄), uglekislotlar (СО₂), vodorod sulfidi va og`ir uglevodorodlarning bug`laridan tashkil topgan yengil uglevodorodli gaz va ko`p fraktsiyaga ajratish, ya‘ni beqaror kondensatning rektifikatsiyasi amalga oshiriladi. Yengil uglevodorodli gaz PHSQ ga ejektsiyalashga yoki mash‘alaga tashlanadi,kolonnaning kubli qismining uglevodorodli fraktsiyasi esa, K-702 stabilizatori uchun xom-ashyo bo`lib xizmat qiladi.
K-701 yuqori qismining bosimi ATT yordamida ushlab turiladi va unga quyidagilar kiradi: shu joyda o`rnatilgan – pnevmatik chiqishli (poz.715) bosimni ko`rsatgich, operator xonasidagi shchitda o`rnatilgan – izodromli tartiblashtirgichli (poz.715v) ikkilamchi moslama (poz.715b), yengil uglevodorodlarni chiqarish chizig`ida o`rnatilgan – baypas panelli (poz.715g) tartiblashtiruvchi klapan (poz.715d). Bosim o`zgarishi haqidagi signalizatsiya elektrotutashuvli manometr (poz.715a) dan amalga oshiriladi. Xuddi shu ikkilamchi moslamaga diafragma (poz.716a) bilan o`lchanadigan uglevodorodli gaz sarfi chiqariladi.
K-701 yuqorisi harorati ATT ning berilgan miqdori bilan ushlab turiladi va bu quyidagilardan tashkil topgan: K-701 ning yuqori qismiga o`rnatilgan - termoparalar (poz.721); kolonnaning sovuq sepilishi tarmog`ida o`rnatilgan – baypas panelli (poz.721v) va pnevmotartiblashtirgichli (poz.721a) potentsiometrdan.
Uglevodorodli gaz tarmog`ida, tartiblashtiruvchi klapandan keyin, shu joyning o`zida va operator xonasidan turib boshqariladigan №1-7 elektruzatmali zadvijka o`rnatilgan.
Zaruriy bug`li oqimni yaratish uchun, kondensat K-701 yopiq likopchasi bilan birga Т=170-225 ⁰С bilan N-701 nasosida P-701 vertikal pechi zmeeviki orqali haydaladi va Т=210-250 ⁰С bilan bug`li suyuqlikli aralashma ko`rinishida K-701 yopiq likopchasi ostiga uzatiladi.
Yopiq likopchada sath ATT bilan ushlab turiladi va unga quyidagilar kiradi: chiqarish kamerasida o`rnatilgan – sathni ko`rsatgich (poz.725); operator xonasidagi shchitda o`rnatilgan – izodromli tartiblashtirgichli (poz.725v) ikkilamchi qayd qiluvchi moslama (poz.725b); N-701 nasoslarining tashlamali quvuro`tkazgichida o`rnatilgan – baypasli panelli (poz.725g) tartiblashtiruvchi klapan (poz.725d). Yopiq likopchada sathni nazorat qilish, o`z joyida manometr (poz.725e) bo`yicha amalga oshiriladi, sath og`ishlari to`g`risida signalizatsiya esa, operatorlikda elektrotutashuvli manometr (poz.725a) yordamida amalga oshiriladi. Difmanometr (poz.903a) va diafragma (poz.903) bilan o`lchanadigan, kondensatning pechga qiladigan sarfi qayd qilish uchun ikkilamchi moslamaga (poz.725b) chiqarilgan. Sarfni nazorat qilish o`z joyida texnik manometr (poz.903b) bilan amalga oshiriladi.
K-701 ning kubli qismida sath ATT bilan ushlab turiladi va unga quyidagilar kiradi: o`z joyida sathni nazorat qilish uchun manometrli (poz.726a) sath ko`rsatgich (poz.726); operatorlikda o`rnatilgan – izodromli tartiblashtirgichli (poz.726g) ikkilamchi qayd qiluvchi moslama (poz.726 v); K-701 dan K-702 ga kondensatning ortiqcha oqib o`tishida o`rnatilgan – baypasli panelli (poz.726d) tartiblashtiruvchi klapan (poz.726e). Sath og`ishlari to`g`risida signalizatsiya elektrotutashuvli manometr (poz.726b) yordamida operatorlikka chiqariladi, difmanometrli (poz.802a) diafragma (poz.802) bilan o`lchanadi.
Kondensatning ortiqcha oqib o`tishdagi sarfi operatorlikda ikkilamchi moslama (poz.726v) bilan qayd qilinadi, o`z joyida esa, texnik manometr (poz.802b) ko`rsatgichi bo`yicha nazorat qilinadi.
Oqib o`tishda tartiblashtiruvchi klapandan keyin, ham o`z joyidan, ham boshqaruv shchitdan boshqariladigan №2-9 elektruzatmali zadvijka o`rnatilgan.
Yengil uglevodorodlar va keng fraktsiyalarning chiqish quvuro`tkazgichlarida, tartiblashtiruvchi klapanlardan keyin, cheklovchi shaybalar qo`shimcha tarzda o`rnatilgan. Filtrdagi bosim farqi manometr (poz.786) bilan nazorat qilinadi.
P-701 Pechi-tsilindrik, ikkioqimli zmeevikli vertikal, 2,2 mln. kcal/soat gacha issiqlik quvvatli, yoqilg`i gazida ishlaydi. Pechlarning issiqlik unumdorligi o`zgarishlari, pechdan chiqishdagi kondensat harorati bo`yicha ATT bilan amalga oshiriladi va quyidagilardan tashkil topadi: termoparadan (poz.734), pnevmotartiblashtirgichli (poz.734a) potentsiometrdan va operatorlik shchitda o`rnatilgan – masofadan boshqarishli paneldan (poz.734b) va pechga yoqilg`i gazi kirish chizig`ida o`rnatilgan – baypasli panelli (poz.734v) tartiblashtiruvchi klapandan.
P-701 gorelkalarini yoqish uchun o`z joyida zapalnik tugmachasi (poz.745v) o`rnatilgan. Yoqilg`i gazining bosimini nazorat qilish, o`z joyida tartiblashtiruvchi klapandan (poz.736) oldindagi va zapalnikdagi (poz.728) texnik manometrlar bilan amalga oshiriladi. P-701 ni xavfsiz ishlatilishini ta‘minlash uchun quyidagilardan himoyalashning avtomat tizimi ko`zda tutilgan:
a) gorelkalarda yoqilg`i gazi bosimining tushishi– bosimni ko`rsatgich (poz.738);
b) o`txonada siyraklashishning pasayishi o`z joyida nazorat manometrli (poz.744a) datchik (poz.744) va elektrotutashuvli manometr (poz.744b);
v) pechga kiruvchi mahsulot bosimining o`zgarishi (poz.90v);
g) tutunli gazlar haroratining ko`tarilishi – termopara (poz.742), shchitdagi millivoltmetr (poz.742a).
Mazkur himoyalarning a,b,v holatlarida ishlab ketishi quyidagilarni keltirib chiqaradi: solenoidli klapan (poz.740) orqali yoqilg`i gazi ajratkich klapani yopilishi, g holatlarida esa – pechga mahsulot kirishida elektruzatmali zadvijkaning yopilishi. Xudi shu sig`im-idishga qo`lda bajariladigan zadvijka va ehtiyot saqlovchi klapan orqali zmeevikdan mahsulot tashlash ko`zda tutilgan.
Bundan tashqari, tutunli gazlar harorati ko`tarilganda, qo`lda bajariladigan zadvijkadan bug` bilan yonish kamerasini damlashda solenoidli klapandan (poz.740) ajratkich orqali pechga bug` uzatish ko`zda tutilgan. O`z joyidan pechning ishlashini nazorat qilish, zmeevikdan mahsulot chiqishi va kirishida – texnik manometrlar (poz.731, 732) va № 1-10 elektruzatmali zadvijkalarigacha va ulardan keyin o`rnatilgan manometrlar (poz.735) yordamida amalga oshiriladi.
Pechdan chiqishda bosim og`ishlari to`g`risida signalizatsiya operatorlikka elektrotutashuvli manometrdan (poz. 739) chiqariladi.
K-701ning kubli qismidan keng fraktsiyalar T=210-250 <sup>○</sup>С bilan K-702 stabilizatorining o`rta qismiga 14 yoki 16 likopchalariga kelib tushadi.
Yuqori mahsulot– suyultirilgan gazlar (ПБФ) Р= 12-17 kgf/сm² va T=65-85 ⁰С bilan T-703 suvli issiqlikalmashtirgich-kondensatordan o`tadi yoki HSA-701 havoli sovutish apparatidan suyuq ko`rinishda 50-70 ⁰С harorat bilan Ye-701 reflyuks sig`im-idishiga kelib tushadi. Suyuq PBF Ye-701 dan N-707 nasosi bilan tayyor mahsulot sifatida suyultirilgan gazlar oraliq parkiga Ye-702 sig`im-idishiga qisman yo`naltiriladi.
Barqaror kondensat K-702 stabilizatorining yopiq likopchasidan T=190-245 <sup>0</sup>С bilan N-702 pech nasosida va bug`suyuqlik aralashma (T=210-250 ⁰С) ko`rinishida K-702 kolonnasining yopiq likopchasi ostiga yo`naltiriladi. K-702 kolonnasi kubidan suyuq faza tayyor mahsulot ko`rinishida, oldindan T-701 issiqlikalmashtirgichida T=120 0S gacha, HSA-701 aerosovutkichida Т=50-70 <sup>0</sup>С gacha, T-702 yakuniy sovutkichida Т=30-50 <sup>0</sup>С gacha sovutilgan holda, tovar parkiga chiqariladi. HSA -701 va №2-16 elektrouzatmali zadvijka o`z joyida tugmachalardan boshqariladi.
K-702 stabilizatorida bosim ATT bilan ushlab turiladi va quyidagilardan tashkil topadi: bosimni ko`rsatgich (poz.766) – bosim Ye-701 reflyuks sig`im-idishidan olingan; operatorlikda o`rnatilgan – izodromli tartiblashtirgichli (poz.766v) qayd qiluvchi (poz.766b) ikkilamchi moslama va mash‘alaga Ye-701 dan PBF ning kondensatsiyalanmagan qismini chiqarish chizig`ida o`rnatilgan – baypasli panelli (poz.766g) tartiblashtiruvchi klapan (poz.766d). K-702 yuqorisi harorati ATT bilan tartiblashtiriladi va quyidagilardan tashkil topadi: termoparalar (poz.749); pnevmotartiblashtirgichli (poz.749a) potentsiometr va operator xonasidagi shchitda o`rnatilgan – masofadan boshqariladigan (poz.749b); K-702 yuqorisiga flegmalarni uzatish chizig`ida o`rnatilgan – baypasli panelli (poz.749v) tartiblashtiruvchi klapan (poz.749).
K-702 kolonnasi kubida bosim, bosim-ko`rsatgich (poz.752) bilan o`lchanadi va operatorlikda ikkilamchi moslama (poz.752a) bilan qayd qilinadi. K-702 da bosim o`z joyida manometrlar (poz.751) bilan nazorat qilinadi.
K-702 yopiq likopchasi ustida va o`rtasida harorat, termoparalar (poz.750) bilan o`lchanadi, kubli qismda – termoparalar (poz.741) bilan, flegmalar- termopara (poz.756) bilan o`lchanadi va operatorlikda ko`pnuqtali potentsiometr (poz.722a) bilan qayd qilinadi. O`z joyida harorat termoparalar (poz.747) bilan nazorat qilinadi.
K-702 yopiq likopchasida sath, ATT bilan tartiblashtiriladi va quyidagilardan tashkil topadi: sathni o`z joyida ko`rsatgich – manometrli (poz.753a) satho`lchagich (poz.753); operatorlikda o`rnatilgan – pnevmotartiblashtirgichli (poz. 753 g) ikkilamchi moslama (poz.753v); N-702 pech nasoslari tashlamasi chizig`ida o`rnatilgan – baypasli panelli (poz.753d) tartiblashtiruvchi klapan (poz.753e).Xuddi shu ikkilamchi moslamaga diafragma (poz.904) va difmanometr (poz.904a) bilan o`lchanadigan P-702 pechiga mahsulot sarfini qayd qilish chiqarilgan. Sathni og`ishi to`g`risida signalizatsiya elektrotutashuvli manometr (poz.753b) yordamida amalga oshiriladi.
Barqaror kondensat sathi kubda ATT bilan tartiblashtiriladi va quyidagilardan tashkil topadi: ko`rsatgich (poz.754); tartiblashtirgichli (poz.754v, g) ikkilamchi moslama; qurilmadan barqaror kondensat chiqishi chizig`ida o`rnatilgan – baypasli panelli (poz.754d) tartiblashtiruvchi klapan (poz.754e).
Barqaror kondensat sarfi xudi shu ikkilamchi moslamada qayd qilinadi – diafragmali (poz.804) difmanometr (poz.804a) bilan o`lchanadi, harorat esa ikkilamchi moslamali (poz.722a) termopara (poz.782) bilan o`lchanadi.
CHiqariladigan PBF miqdori operatorlikda ikkilamchi qayd qiluvchi moslamali (poz.761a) rotametr (poz.761) bilan nazorat qilinadi.
Flegmalar miqdori ikkilamchi moslamali hisoblagich (poz.803) bilan o`lchanadi.
Ye-701 reflyuks sig`im-idishda sath ATT bilan tartiblashtiriladi va quyidagilardan tashkil topadi: ko`rsatgich (poz.763); operatorlikda – pnevmotartiblashtirgichli (poz.763v) ikkilamchi qayd qiluvchi moslama (poz.736b); Ye-702 bufer sig`im-idishiga PBF ni chiqarish chizig`ida o`rnatilgan – baypasli panelli (poz.763g) tartiblashtiruvchi klapan (poz.763d). O`z joyida Ye-701 da sath manometr (poz.763a) bo`yicha, bosim manometr (poz.764) bo`yicha, harorat – termometr (poz.763) bo`yicha nazorat qilinadi.
P-702 pechining nazorat-o`lchov moslamalari va avtomatikasi P-701 pechiga o`xshashdir.
Keng fraktsiyalar, barqaror kondensat, suyultirilgan gazni haydab chiqaruvchi N-701, N-702, N-703 nasoslari, bir-xil avtomatika tizimlari bilan jihozlangan. Masalan, N-701 nasoslari bo`yicha: №1-12a, №1-13a ga kirishdagi elektruzatmali zadvijkalar o`z joyidan boshqariladi: nasoslarning elektr dvigatellari ham o`z joyidan (1 va 2tex. qator), ham operatorlikdan (3 va 4 tex. qator) boshqariladi, №1-12, №1-13 tashlamasidagi elektruzatmali zadvijkalar o`z joyidan (1 va 2tex. qator) boshqariladi va moy bosimi pasayganda – avtomatdan (3 va 4 tex. qator) va nasos tashlamasida mahsulot bosimi bo`yicha – elektrotutashuvli manometrlardan (poz.729) boshqariladi. Operator pultidan masofadan turib boshqarishda 3 va 4 tex. qatorlar uchun shoshilinch o`chirish imkoniyati mavjud.
Nasoslarga kirishda mahsulot harorati, operatorlikda, termoparalardan (poz.727) ikkilamchi moslama (poz.722a) bilan qayd qilinadi.
Nasoslarga kirishda mahsulot bosimi, o`z joyida manometrlar (poz.728) bilan nazorat qilinadi. Nasoslarning zaruriy zichliklarini yaratish uchun, ikkita N-704 plunjerli nasoslari va Ye-705 moy baklaridan tashkil topgan, moyzichlagich stantsiya ikkita qator uchun umumiy bo`lib xizmat qiladi.
Ye-705 da moy sathi, operatorlikka, signalizatsiyaga, sathni ko`rsatgichdan (poz.795) chiqariladi. Tashlamadagi bosimning og`ishi bo`yicha, nasoslar elektrotutashuvli manometrlar (poz.792) yordamida – himoyaga ega. Moy filtrlarida bosim farqi o`z joyida manometrlar (poz.788) bilan nazorat qilinadi.
Ye-702 sig`im-idishlari, KBQ dan taxminan 200 m masofada joylashgan, suyultirilgan gazlarning oraliq parkida o`rnatilgan. Park tarkibiga quyidagilar kiradi:
- har biri 100 m³ hajmli uchta Ye-702 sig`im-idishi;
- quyidagi tarkibdagi nasos xonasi: bitta sig`im-idishdan boshqasiga PBF ni haydash uchun N-705 nasosi;
- N-706 nasosli va Ye-705 bakli moyzichlovchi stantsiya va Ye-702 dan relsbo`yi parkiga PBF ni haydash uchun N-705 nasoslari.
Suyuq PBF N-707 nasoslaridan, oraliq parkga, qabul qilishga tayyorlab qo`yilgan Ye-702 sig`im-idishlaridan biriga kelib tushadi. Ye-702 da bosim o`z joyida manometr (poz.789) bilan, harorat – termometr (poz.799) bilan, sath esa, satho`lchagich oyna bo`yicha va elektrotutashuvli manometr (poz.794a) orqali signalizatsiyaga va operator xonasidagi ikkilamchi moslamaga (poz.794b) ko`rsatgichlari chiqariladigan satho`lchagichlar (poz.794) yordamida nazorat qilinadi.
Ye-702 ga PBF ning kirishida va Ye-702 dan chiqishida № 1, 1a (Ye-702/1 uchun); №2, 2a (Ye-702/2 uchun) va №3,3a (Ye-702/3 uchun) elektruzatmali zadvijkalar o`rnatilgan. PBF ni bitta sig`im-idishdan ikkinchisiga haydashda №4 va №6 elektruzatmali zadvijkalar xizmat qiladi.
N-703 PBF ni haydab olish nasoslari, tashlamali quvuro`tkazgichda bosimning og`ishi bo`yicha elektrtutashuvli manometrlardan (poz.729) signalizatsiya bilan ta‘minlangan. N-703 ga kirishda bosim, o`z joyida manometrlar (poz.789) bilan nazorat qilinadi.
N-705 haydash nasosi quyidagilardan himoyaga (o`chiriladi) ega:
-elektrotutashuvli manometrdan (poz.791) tashlama bosimining pasayishi;
- elektrotutashuvli manometrdan (poz.792) zichlovchi moy bosimining pasayishi;
- termodatchikdan (poz.785) sovutuvchi suvlar haroratining ko`tarilishi.
PBF filtrida bosim farqi, o`z joyida manometrlar (poz.789) bilan, suv harorati esa - termometrlar (poz.784) bilan nazorat qilinadi.
Ye-705 moystantsiyasi N-706 bilan birga o`z joyidan boshqariladi. N-706 tashlamasida bosim va filtrdagi bosim farqi joyida manometrlar (poz. 788, 790) bilan nazorat qilinadi. Ye-705 da sath, operator xonasidagi signalizatsiyaga ko`rsatgichdan (poz.795a) chiqariladi.
K-701 yuqorisidan mash‘ala tizimiga suyuqlik tushishining oldini olish uchun separator ko`zda tutilgan. S-701 da bosim ATT bilan ushlab turiladi va quyidagilardan tashkil topadi: bosimni ko`rsatgich (poz.900); operatorlikda pnevmotartiblashtirgichli (poz.900b) ikkilamchi moslama (poz.900a); S-701 dan mash‘alaga gazni tashlash chizig`ida o`rnatilgan – baypasli panelli (poz.900v) tartiblashtiruvchi klapan (poz.900g).
S-701 da sath ATT bilan ushlab turiladi va quyidagilardan tashkil topadi: sathni ko`rsatgich (poz.901); operatorlikda pnevmotartiblashtirgichli (poz.901v) ikkilamchi moslama (poz.901b); ajratish qurilmasiga S-701 dan suyuqlik tashlash chizig`ida o`rnatilgan – baypasli panelli (poz.901g) tartiblashtiruvchi klapan (poz.901d).
«SHo`rtanneftgaz» USHK TJBAT ga ulashga qurilmani tayyorlash uchun, 3 va 4 texnologik qatorlarda, blokirovkalar va signalizatsiyalarda ishtirok etuvchi barcha harorat o`lchashlari va parametrlar, Sh711/1I – 2 dona (60 ta parametrlar) ko`pkanalli raqamli o`lchov o`zgartirgichiga chiqarilgan.
4. «SHurtanneftgaz» USHKsida gazlar tarkibidan kondensatni past haroratli ajratgich qurilmasi yordamida ajratish.
«SHurtanneftgaz» USHKsida PXAK sining bitta tarmog`ining
texnologik sxemasi.
S – 1201 – birinchi bosqich ajratgichi; S – 1202 – ikkinchi ajratgichi; S – 1203 – uchinchi bosqich vertikal past haroratli ajratgichi; T – 1201 birinchi issiqlik almashinuvchi moslama; T – 1202 ikkinchi issiqlik almashinuvchi moslama.
Gazni dastlabki tayyorlash qurilmasida qisman og`ir uglevodorod va qatlam suvlaridan tozalangan gaz 9,8 – 10,1 MPa bosim va 50 – 640S harorat bilan birinchi bosqich ajratgichi (S-1201) ga tushadi. Birinchi boskich ajratgichida kondensat va qatlam suvi sathi avtomatik ravishda ushlab turiladi. I – boskich ajratgichida qisman suyuqlik mexanik qo`shimchalardan tozalangan gaz, harorat almashlovchi moslama T – 1201 ning quvur ichki qismga tushadi. U yerda quvur orti qismidan qaytib kelayotgan toza sovuq gaz hisobiga uning harorati + 20; +25<sup>0</sup>С gacha sovitiladi. Sovutilgan tabiiy gaz 9,8 – 10,1 MPa bosim bilan ikkinchi bosqich ajratgichda suyuqlik va mexanik qo`shimchalardan tozalangan gaz S – 1202 dan issiqlik almashinuvchi moslama T – 1202 ning quvur ichki qismiga uzatilib, u yerda quvur orti qismidan kelayotgan sovuq gazni teskari oqimi ta‘sirida –2; +20S gacha soviydi.

5. Gazni gidratlanishini oldini olish.

Gaz soviganda muzlashini oldini olish maqsadida T – 1202 ni quvur chiki qismiga 80% li DEG ni maxsus purkagichlar yordamida purkab turiladi. T – 1202 da –2; K 2⁰С gacha sovib chiqqan tabiiy gaz 9,8 – 10,1 MPa bosim bilan redutsirovaniya – ejektirirovaniya blokiga uzatiladi va u yerda ham bosim 5,6 – 5,72 MPa ga tushadi hamda harorat Joul – Tomson drossel effekti hisobiga – 13⁰С; - 18⁰С gacha soviydi.

- 13⁰С; - 18⁰С gacha sovigan tabiiy gaz 5,6 – 5,7 MPa bosim bilan uchinchi bosqich past bosimli ajratgich S – 1203 ga uzatiladi. S – 1203 da tezlik va yo`nalish uzgarishi hisobiga drossel effektiga binoan sovush natijasida suyuq moddalar to`liq ajraladi. S – 1203 tik tsilindrik idish bo`lib, gazni qo`rish joyida gazni suyuqliklardan ajratish uchun maxsus setka qo`yilgan bo`lib, bu gaz oqimidagi suyuqliklarni tuliq ushlab qolishga muljallangan.
Quritilgan tabiiy gaz S – 1203 ajratgichdan tug`ri T – 1202 ni quvurlararo bo`limiga uzatiladi. U yerdagi quvur ichidan kelayotgan kirish gazi hisobiga К15⁰С; К25⁰С gacha qiziydi.
T – 1202 dan chiqqan quritilgan tabiiy gaz T – 1201 ni quvurlararo bushligiga uzatiladi va u yerda kirish gazi harorati hisobiga K40⁰С dan К50⁰С gacha kiziydi va umumiy quvur orkali keyingi bosqich gazga ishlov berish uchun ishlatiladi. Birinchi va ikkinchi bosqich ajratgichda ajralgan kondensat 9,8 dan – 10 MPa bosim va К38⁰С; К45⁰С harorat bilan kondensatni barqarorlashtirish qurilmasiga uzatiladi.
Past haroratli ajratish qurilmasidan chiqqan kondensat tuyingan DEG aralashmasi 5,6 – 5,7 MPa bosim va – 13⁰С; - 15⁰С harorat birdan DEGni tozalash qurilmasiga uzatiladi.

N a z o r a t s a v o l l a r i .

1. Gazlar tarkibidan og`ir uglevodorodlar suv bug`lari qanday usullar yordamida ajraladi?

2. Past xaroratli ajratish usullariga gaz tarkibidagi og`ir uglevodorodlar qanday ajratib olinadi?
3. Gazlar tarkibida qanday qo`shimcha komponentlar bo`ladi va ularning salbiy tomonlari.
4. «SHurtanneftgaz» USHKsida PXAKsini ishlash jarayonini tushuntirib bering.
5. Gaz tarkibida vodorod sulfidning bulishi qanday salbiy oqibatlarga olib keladi?
6. Gaz tarkibida DEG nima maqsadda qo`shiladi?
7. Past haroratli ajratish qo`rilmasining ikkinchi bosqich ajratgichida bosim va harorat nechaga teng?
8. Gazning shudring nuqtasi deganda nimani tushunasiz?
9. Qanday hollarda gidratlar hosil bo`ladi?
10. I va II bosqichdan chiqqan gazning bosimi va harorati nechaga teng.

8 – Ma‘ruza

Mavzu: Gazlar tarkibidan nordon gazlarni ajratish.

Reja:
1. Gazlar tarkibidan nordon gazlarni tseolit yordamida tozalash (“SHurtanneftgaz” USHK misolida).

2. Kimyoviy adsorbtsiya.
3. Gazni oltingugurtdan tozalash.
4. MEA eritmasi bilan gazni tozalash.
5. Desorberning vazifasi.

Adabiyotlar (8;9;10)

Tayanch so`zlar: adsorbtsiya, absorbtsiya, fizik adsorbtsiya, kimyoviy adsorbtsiya, tseolit, adsorber, desorber, dietanolamin, hidlantirish, etilmerkaptan.

1. Gazlar tarkibidan nordon gazlarni tseolit yordamida tozalash

(“SHurtanneftgaz” USHK misolida)

Adsorbtsiya deganda – biz gazlar tarkibidan bir yoki bir necha qo`shimcha komponentlarni qattiq yutuvchi ya‘ni, adsorbentlar yordamida tozalash jarayonini tushinamiz. Yutuvchi modda adsorbent yutiluvchi moddani adsorbat yoki adsorbtiv deb ataymiz. Adsorbtsiya jarayonini mexanizmi absorbtsiya mexanizmidan farqli ularoq, undan suyuq yutuvchi yordamida emas, balki qattiq yutuvchilar yordamida amalga oshiriladi. Bu usullarning o`zini qo`llash me‘yorlari mavjud bo`lib, qo`llangan yuqori texnik, iqtisodiy samara berishi hisobga olinadi. Adsorbtsiya usuli asosan yutiluvchi suyuqliklar kontsentratsiyasi yuqori bo`lmagan holda qo`llaniladi. Agar yutiluvchi suyuqlik kontsentratsiyasi yuqori bo`lsa, absorbtsiya usulidan foydalanish yaxshi samara beradi. Adsorbtsiyaning fizik va kimyoviy turlari mavjud bo`lib, fizik adsorbtsiya jarayonida adsorbent va adsorbat molekulalari Van – Der – Vaals kuchi ta‘sirida o`zaro tortishish kuchi ta‘sirida amalga oshadi.

2. Kimyoviy adsorbtsiya.

Kimyoviy adsorbtsiya jarayonida yutuvchi va yutiluvchilar molekulasi kimyoviy birikishlar natijasida amalga oshadi.

Adsorbent sifatida ovak, qattiq moddalardan foydalaniladi. adsorbent har xil diametrli kapilyar kanalcha – g`ovaklari mavjud. Ular shartli ravishda quyidagicha bo`ladi:
Makrog`ovak (2*10<sup>-4</sup> mm dan katta), g`ovak (6*10^-6 dan 2*10⁴ mm), mikrog`ovak (2*10<sup>-6</sup> – 6*10<sup>-6</sup> mm).
Sanoatda yutuvchi sifatida aktiv ko`mir va mineral adsorbentlar (silikogel, tseolit va boshqalar), shu bilan birgalikda sintetik smolalardan foydalaniladi.
“SHurtanneftgaz” USHKsida gazlarni tozalashda tseolitlardan foydalanilmokda.
Gazlarni mexanik qo`shimchalardan tozalash chang ushlagichlarda amalga oshiriladi. Bu ajratgichlar asosan gazni, kompressor stantsiyasigacha va gazni taqsimlash stantsiyasigacha kirish oldidan o`rnatiladi. Ular tuzilishi bilan farq qilib, xo`l yoki quruq filtrlash printsipi bilan ishlaydilar (tsiklon yoki chang ushlagichlar).
Yuqorida ko`rsatilgan barcha qo`shimchalardan tozalangan gaz hidlantiriladi. Hidlantiruvchi modda sifatida etilmerkaptan S2N5SN ishlatiladi. Hidlantirish jarayoni «barbotash» apparatida sodir etilib, 1000 m3 gazga 16 gr. Etilmerkaptan qo`shiladi. Tozalangan tabiiy gaz bosh inshootda joylashgan bosh kompressor yordamida magistral gaz quvurga haydaladi.

3. Gazni oltingugurtdan tozalash.

Gazni oltingugurtdan tozalash uchun etanolamin eritmasidan foydalaniladi. agar ammiak (NН₃) molekulasining bir atom vodorodini S2N5) gruppasi bilan almashtirilsa, monoetanolamin NN2 (S2N2O) ikki atom vodorodini almashtirilsa dietanolamin, uch atom vodorodini almashtirilsa trietanolamin hosil bo`ladi. Barcha etanolaminlar vodorodsulfid bilan beqaror birikma hosil qiladi. Shuning uchun gazni tozalashda ko`proq foydalaniladi. Monoetanolamin bilan seravodorodning o`zaro ta‘siri quyidagicha yoziladi.

NH₂(C₂H₅O)QH₂S (C₂H₅O)NH₃HS

Bu qayta reaktsiya. Oddiy sharoitda bu reaktsiya chapdan o`ngga, ya‘ni monoetanolamin seravodorodni yutadi. Harorat 70 – 100<sup>0</sup>С ga ko`tarilsa, reaktsiya o`ngdan chapga harakatlanadi.

Etanolaminlarni asosiy hossalari.

Ko`rsatkichlar	МЭА	ДЭА	ТЭА
Kimyoviy formulasi	С2Н5ONH	(C2H5O)NH	(C2H5O)3N
Zichligi, kg/m^3	1018	1101	1120
Molekulyar og`irligi	61	105	149
Eruvchanligi, % da:
Suvda	100	100	100
Uglevodorodda	0	0	0

20 – 40⁰С da seravodorod va is gazi yutiladi, tuyingan eritmani 105 – 170⁰С gacha qizdirilganda ajralib chiqadi.

1. 
   MEA eritmasi bilan gazni tozalash.
   

MEA eritmasi bilan gazni tozalash qurilmasining texnologik sxemasi.

I- gaz tozalashga; II – toza gaz; III – tozalangan eritma )MEA); IV – tuyingan MEA eritmasi; V – nordon gaz.
1. Ajratgich; 2. Absorber; 3. Nasos bilan gidravlik trubina; 4. Ekspanzer; 5 – 10. Xolodilnik; 9. Desorber; 11. Separator; 13. Paropodogrevatel (bug isituvchi).
Tozalash uchun uzatilayotgan gaz I – ajratgich uzatiladi. Bu yerda MEA eritmasi absorberda ko`piklanmasligi uchun to`liq kondensat ajratib olinadi. Vodorodsulfid va is gazidan gazni tozalash jarayoni absorber 2 – da amalga oshiriladi. Absorber yuqori qismidan MEA eritma III – ga uzatiladi, pastdan gaz uzatiladi. Absorber yuqori qismidan tozalangan gaz II – ga chiqadi va iste‘molchiga jo`natiladi. Seravodorod va is gazi bilan to`yingan eritma IV – absorberning pastki qismidan chiqib, gidravlik trubina 3 – ga uzatiladi. U yerda eritma energiyasidan foydalaniladi. Shuning uchun eritma bosimi tezda pasayadi (misol, Kanadadagi Rimbi zavodida – 67*10⁵ dan 7*10⁵ MPa). Bu yerdan chiqqan eritma ekspanzer 4 – ga tushadi. Unda absorberda eritma orqali yutilgan uglevorodlar ajratib olinadi.
To`yingan eritmani regenratsiya qilish, ya‘ni tozalash disorberda amalga oshiriladi. Disorberda issiqlik va masla almashinishini ta‘minlovchi tarelkalar joylashgan. Bu jarayon desorber pastida qaynatgich yordamida qizdirish natijasida eritmaning bug`lanishi va disorber yuqori qismidan kiritilayotgan perogaz aralashmasi kondensatini sovugan odorlashishni (orosheniya) kiritish natijasida erishiladi.
Eritmani to`liq tozalash jarayoni shu holda amalga oshiriladi. Tozalangan eritma desorberdan siqib teploobmennik 8 – da to`yingan moddaga issiqlik beradi va yig`uv 7 – idishga uzatiladi. Yig`uv idishidan eritma nasos 6 – yordamida xolodilnik 5 – orqali uzatiladi. 5 – dan o`tgan eritma gidravlik trubinali nasos yordamida absorber yuqori qismiga uzatiladi.

5. Desorber vazifasi.

Desorber yuqorisidan chiqayotgan parogaz aralashmasi xolodilnik 10 – da yaxlitlanadi va ajratgich 11 – da nordon gaz va flegmaga ajratiladi. Bu yerdan nordon gaz oltingugurt tsexiga yuboriladi. Flegma esa desorber yuqori qismiga 12 – nasos yordamida uzatiladi.

Gazni tarkibidagi oltingugurtni tseolit yordamida tozalash sxemasi.

Nomi:	Tseolit yordamida oltingugurtdan tozalash
Loyihalovchi tashkilot	Giprogazoochistka (Moskva sh.)
Loyiha bo`yicha tozalash quvvati (oltingugurt):	5 ta blok, har biri 4 mlrd.m^3/yil (500 ming м^3/с)
Ishga tushirilgan yil:	1985-1997

Bir blokning asosiy texnologik ko`rsatkichlari:

Nomi	Harajatlar ming m^3/s	Kontsentratsiya Н2S, g/m^3	SHudring nuqtasi ^0С
Oltingugurt gazi	500	1000	Минус 8
Tozalangan gaz	410	20	Минус 60
Regeneratsiya gazi	65	3%
Цеолит СаА		8 ta adsorberga 600 t.
Tseolitning ishlash muddati

Tseolit yordamida oltingugurtdan tozalash adsorbtsion usulda amalga oshiriladi. Bunda tseolitlar yordamida, ya‘ni kaltsiy A (SaA) bilan 5 ta blok uchun 8 ta adsorber bor.

N a z o r a t s a v o l l a r i .

1. Adsorbtsiya jarayoni deganda qanday jarayonni tushunasiz?

2. Absorbtsiya jarayoni qanday jarayon?
3. Adsorbent sifatida nimalardan foydalaniladi?
4. Adsorbent kapilyar – g`ovaklarga qarab qanday turlarga bo`linadi?
5. “SHurtanneftgaz” USHKsida tseolit yordamida tozalash qurilmasini ish printsipini tushuntiring.
6. Adsorberda tseolitlar qanchagacha yuklanadi?
7. Suyuq yutuvchilar sifatida qanday kimyoviy moddalardan foydalaniladi?
8. Gazlar to`liq tozalangandan keyin uning tarkibiga nima va qancha miqdorda qo`shiladi?
9. Chang ushlagichlarining qanday turlari mavjud?
10. Bajarilayotgan ishlarning hozirgi holatini tushuntiring.

9 – Ma‘ruza

Mavzu: Neft va uning mahsulotini alohida – alohida haydash.

Reja:
1. Ketma – ket haydashning ahamiyati va kamchiligi.
2. Ketma – ket haydashda aralashma hosil bo`lishi va uni oldini olish.
3. Turbulent va lominar oqimlar.
4. Mahsulotni ajratuvchilar yordamida haydash.
5. Ketma – ket haydashni kuzatib borish va aralashmani ajratib olish usullari.

Adabiyotlar (2;4;5;6)

Tayanch so`zlar: neft va uning mahsulotlarini ketma – ket haydash; aralashma, ajratgich, tinik neft mahsulotlari, qora neft mahsuloti, turbulent oqimda aralashma hosil bo`lishi, lominar rejimda aralashma hosil bo`lishi, hosil bo`lgan aralashma hajmi, diska, shar, porshen.

1. Ketma – ket haydashning ahamiyati va kamchiligi.

Neft va uning mahsulotlarini ketma – ket haydash deganda, bir necha xil neft yoki neft mahsulotlarini bir quvur orqali tartib bilan birinchisining izidan ikkinchisini haydash jarayoni tushuniladi. Amalda bir yo`nalishga bir necha xil neft yoki uning mahsulotlarini haydash kerak bo`lsa, ketma – ket haydash usulidan foydalaniladi. Bundan maqsad har bir neft mahsuloti uchun alohida – alohida quvur qurish kerak bo`lmaydi.

Ketma – ket haydash usulida quvurning foydali ishi koeffitsienti yuqori bo`lib, quvur har doim ish bilan band bo`ladi. Ketma – ket haydashning asosiy kamchiliklaridan biri quvurda aralashm hosil bo`lishidir. Quvurlarda ortiqcha aralashmalar hosil bo`lishini kamaytirish uchun iloji boricha fizik – kimyoviy xossalari bir – biriga yaqin bo`lgan neft yoki uning mahsulotlarini haydash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bir quvur orqali tiniq neft mahsulotlarini benzin, kerosinni ketma – ket haydash maqsadga muvofiq. Tiniq va qora neft mahsulotlarini bir quvur orqali ketma – ket haydab bo`lmaydi. (benzin va mazut). Chunki, hosil bo`lgan aralashma sifati buzilib tayyor mahsulot hisoblanmaydi. Hozirgi paytda benzin, kerosin va dizel yoqilg`ilarini ketma – ket haydab iste‘molchilarga yetkazish usulidan ko`proq foydalanilmoqda.

2. Ketma – ket haydashda aralashma hosil bo`lishi.

Bir quvur orqali ketma – ket haydash bir mahsulotdan keyin ikkinchi mahsulotni quvurga haydash va oldingi mahsulotni keyingi haydalayotgan mahsulot bilan siqib harakatga keltirish orqali amalga oshiriladi. Izma – iz haydalayotgan ikki mahsulotning ta‘sir zonasida ularning o`zaro diffuziyalanishi hamda oqim tezligining quvur qirqimi yuzasi bo`yicha bir xil bo`lmasligi (quvur o`qida devori tomon kamayib borishi) natijasida umumiy aralashma hosil qiladi.

Aralashma qancha miqdorda hosil bo`lishi haydalayotgan mahsulotlarning oqish rejimiga va mahsulotning qovushqoqligiga bog`liq bo`ladi.

3. Turbulent va lominar oqimlar.

Haydalayotgan mahsulot rejimi turbulent rejimda bo`lganda (quvur kesimi yuzasi bo`yicha oqim tezligi bir xilroq bo`ladi) aralashma hosil bo`lishi kamroq bo`ladi. Masalan, oqim turbulent rejimda bo`lganda (quvur kesimi yuzasi bo`yicha oqim tezligi bir xil) lominar rejimga nisbatan (oqim tezligi quvur o`qidan uning devori tomon kamayib boradi) kam aralashma hosil bo`ladi. Chunki, ikki mahsulotning ta‘sir chegarasi turbulent rejimda lominar rejimga qaraganda kam bo`ladi.

Oqim rejimiga ko`ra aralashmaning hosil bo`lish chizmasi.
a) turbulent.
b) lominar.

Bundan tashqari oldingi haydalayotgan mahsulot qovushqoqligi keyingi haydalayotgan mahsulot qovushqoqligidan kichik bo`lsa, yoki aksincha hosil bo`ladigan aralashmaning hajmi ko`p bo`ladi. Turbulent diffuziya nazariyasiga asosan V.S.Yablonskiy va V.A.Yufin ifodalari bo`yicha hosil bo`lgan aralashmaning hajmi quyidagicha aniqlanadi.

Bu yerda - quvur hajmi;
Д – quvurning ichki diametri;
L – quvur uzunligi;
- pekli diffuzion parametri;
w – neft mahsulotining o`rtacha zichligi;
DT – turbulent diffuziya koeffitsienti.
Bu Teyler yoki Nichavol – Yablonskiy ifodalari bo`yicha hisoblanadi.

Bu yerda: λ – gidravlik qarshilik koeffitsienti;

V – kinematik qovushqoqlik koeffitsientining o`rtacha
qiymati;
v<sub>ср</sub> = 0,25 (3v<sub>л</sub> +v<sub>т</sub>) va
v<sub>т</sub> – engil va og`ir neft mahsulotlarini kinematik
qovushqoqlik koeffitsienti.
Neft va uning mahsulotlarini ketma – ket haydashda aralashmaning hosil bo`lishini quyidagi tadbirlar orqali kamaytirish mumkin:
1. Haydalayotgan mahsulotlar oqim tezligini turbulent rejimida sodir etish. Reynolds soni oshgan sari hosil bo`ladigan aralashmani haydashni turbulent rejimida ya‘ni, Re > 1000 da olib borish kerak.
2. Ketma – ket haydalayotgan mahsulotlarni zichligi va qovushqoqligi bo`yicha farqini minimal bo`lishligini ta‘minlash.
3. Aralashma oqimini, quvurini uzgaruvchan relef bulimlaridan utayotganda uni tuxtatmaslik. Mahsulotlar qovushoqligi bir – biriga yaqin bo`lmasligi, qo`shimcha aralashma hosil bo`lishini sodir etadi.
4. Idishlar saroyi va nasoslar o`rtasida bog`lanish to`g`ri, sodda, berk tarmoqlarsiz bo`lishini ta‘minlash. Bunda, haydovchi stantsiyalarining kommunikatsiyalarida hosil bo`ladigan aralashma miqdori kamayadi.
5. Aralashmalarni ajratgichlar yordamida kamaytirish.
4. Mahsulotni ajratuvchilar yordamida haydash.

Mahsulotlarni ajratuvchilar yordamida ketma – ket haydash chizmasi.

1. Haydalayotgan mahsulot; 2. Ikkinchi haydalayotgan mahsulot 3. Ajratgich (suyuq yoki qattiq).
Ajratgichlar maxsus moslamalar yordamida haydashning boshida mahsulotlar o`rtasiga kiritilib, haydashning oxirida ularni quvurdan chiqarib olinadi.
Ketma – ket haydalayotgan mahsulotlarni suyuq ajratuvchilar sifatida shu haydalayotgan mahsulotlar bilan aralashmaydigan va emulsiya hosil qilmaydigan suyuqlik yoki neft mahsulotlari ishlatiladi. Keyingi vaqtlarda ajratuvchilar sifatida quyuqlashuvchi polimer moddalardan foydalanilmoqda. Ular ketma – ket haydalayotgan mahsulotlarning o`rtasiga kiritilsa, ma‘lum vaqtda suyuqlikning qovushqoqligi ortib quyuqlashadi. Bu quyuqlashgan suyuqlik, ikki mahsulot o`rtasida quyuq – elastik porshen singari harakatlanib, aralashma hosil bo`lishini kamaytiradi. Bulardan tashqari, suyuq ajratuvchilar sifatida xossalari ketma – ket haydalayotgan suyuqliklarning xossalariga yaqin bo`lgan mahsulotlar ishlatilmoqda. Masalan, benzin va dizel yoqilg`isini ketma – ket haydashda suyuq ajratuvchi sifatida kerosin ishlatiladi.
Mexanik ajaratuvchilar (qattiq), suyuqliklarni ajratishda va aralashmani hosil bo`lishini kamaytirishda va aralashmani hosil bo`lishini kamaytirishda samarador hisoblanadi. Ular diska, porshen, shar (sferik) ko`rinishida bo`lib, diametri quvurning ichki diametridan 2 – 3 mm katta bo`ladi. Diska va porshen ko`rinishidagi ajratuvchilarni quvur devoriga tegib turadigan qismida elastik manjet bo`lib, u orqali ajratuvchini quvur devoriga bulgan ta‘siri oshiriladi. Ular uz xarakati davomida quvur devoridagi mahsulot qoldiqlarini oqim bo`yicha siljitadi. Ketma – ket haydalayotgan mahsulotlarni ajratuvchilarni oraliq nasos stantsiyalari orqali o`tishi ikki usul yordamida amalga oshiriladi. Birinchi usulda, ular maxsus kamera yordamida qabul qilinib, keyin yana quvur ichiga tushiriladi. Aralashma stantsiya orqali o`tib bo`lguncha haydash jarayoni to`xtatiladi. Bu o`z navbatida quvurning ishlab chiqarish qobiliyatini kamaytiradi. Ikkinchi usulda ajratuvchilar maxsus moslamalar (kamera) yordamida nasoslar orqali o`tkazilmay yonidan o`tkazib yuboriladi. Bu usulda haydash jarayoni to`xtatiladi.
SHar ko`rinishidagi ajratuvchilar elastik, tabiiy yoki sun‘iy kauchukdan maxsus rezinalardan tayyorlanadi. Ularning devorining qalinligi 25 mm 80 mmgacha, diametri 100 mmdan 1 mgacha bo`ladi. Quvur ichiga tushurishdan oldin ularning ichi suv yoki boshqa suyuqliklar bilan to`ldirilib, diametrini quvurning ichki diametriga nisbatan 10% ga kattalashtiradi. Ajratish jarayonini ishonchli bo`lishini ta‘minlash maqsadida quvur ichiga birdaniga o`ntagacha shar tushuriladi. Quvurga tushurilgan mexanik ajratuvchilar soniga ko`ra hosil bo`ladigan aralashma hajmi quyidagicha aniqlanadi:
V_aркV (n – 1)

Bu yerda V – ikki ajratuvchi orasidagi quvur hajmi;

n – ajratuvchilar soni.
5. Ketma – ket haydashni nazorat qilish va aralashmani
ajratib olish usullari.

Mahsulotlarni ketma – ket haydashni nazorat qilishdan asosiy maqsad hosil bo`lgan aralashmani quvurning qaysi bo`limidan kelayotgan va qachon qabul qilish punktiga kelishini bilish hamda ularning qabul qilish choralarini tashkil qilishdan iborat. Nazorat usullari ko`p bo`lib, ularni aniqlash printsiplari neft mahsulotlarini va aralashmaning zichligini, rangini, dielektrik ko`rsatkichlarini hamda boshqa xossalarini bir – biridan farq qilishga asoslangan. Bu usullar ichida aralashmaning kontsentratsiyasini avtomatik aniqlash usuli samarador hisoblanadi. Buning uchun mahsulotlarni o`zaro ta‘sir zonasidagi aralashmaning kontsentratsiyasini va sifatini tez aniqlaydigan maxsus elektron apparatlardan foydalaniladi. Ular oqim yo`nalishi bo`yicha quvurning tegishli joylariga o`rnatiladi.

Umuman hosil bo`lgan aralashma tovar neft hisoblanmaydi. Shuning uchun aralashmani oxirgi punktda ajratib olish asosiy jarayonlarni biri hisoblanadi. Ajratib olish ikki usul yordamida amalga oshiriladi. Birinchi usulda hamma aralashma bitta idishga qabul qilinadi. Ikkinchi usulda ketayotgan neft mahsulotining oxirgi qismi bir idishga, aralashmaning oxirgi qismi va uning ketidan kelayotgan mahsulotning bosh qismi boshqa idishga qabul qilinadi.

N a z o r a t s a v o l l a r i .

1. Neft va uning mahsulotlarini ketma – ket haydashdan maqsad nima?

2. Ketma – ket haydashda aralashma hosil bo`lish mexanizmi?
3. Neft va uning mahsulotlarini ketma – ket haydashda aralashma hosil bo`lishini oldini olish qanday amalga oshiriladi?
4. Quvurga tushurilgan mexanik ajratuvchilar soniga ko`ra aralashma hajmi qanday aniqlanadi?
5. Mahsulotlarni suyuq ajratuvchilar yordamida ketma – ket haydashda suyuq ajratuvchi sifatida nimalardan foydalaniladi?
6. Turbulent diffuziya koeffitsienti qanday ifoda yordamida aniqlanadi?
7. Turbulent oqim nima?
8. Lominar oqim nima?
9. Ketma – ket haydaladigan mahsulotlarni nomma – nom ayting?
10. Hosil bo`lgan aralashma tovar neft hisoblanadimi?

10 – Ma‘ruza

Mavzu: Yuqori qovushqoq neft va neft mahsulotlarini haydash.

Reja:
1. Suyultiruvchilar bilan haydash.

2. Yuqori qovushqoq neft va neft mahsulotlarini suv bilan haydash (gidrotransport).
3. Issiqlik bilan ishlangan neft va uning mahsulotlarini haydash.
4. Neftni prisatkalar bilan haydash.

Adabiyotlar: (2;4;6)

Tayanch so`zlar: prisatka, suyultiruvchi, gidrotransport, issiqlik bilan ishlash, kondensat, qovushqoq.

1. Sulyultiruvchilar bilan haydash.

Ko`p hollarda qazib olinayotgan neftning oddiy sharoitda qovushqoqligi yuqori bo`lishi yoki tarkibida parafin va smolalarning miqdori ko`p bo`lishi, ularni ma‘lum yuqori haroratda ham qotishiga olib keladi. Bunday neftlarni oddiy sharoitda quvurlar orqali haydash qiyinchiliklar tug`diradi. Ularni haydash uchun quyidagi usullardan foydalaniladi:

- Qovushqoqligi yuqori bo`lgan neft va neft mahsulotlarini, qovushqoqligi past neft va uning mahsulotlari bilan aralashtirilib birgalikda haydash;
- Suv bilan aralashtirilib haydash (gidrotransport);
- Yuqori haroratda qotuvchan parafinli neft va uning mahsulotlarini issiqlik bilan ishlab, keyin haydash;
- Taxminan qizdirilgan neft va uning mahsulotlarining tarkibiga o`zgartiruvchilar (prisatkalar) qo`shib haydash;
- Haydalayotgan yuqori qovushqoq neft va uning mahsulotlarini fizik xossalarini (qovushqoqligini, qotish haroratini) tarkibiga suyultiruvchilar qo`shib yaxshilash mumkin.
Suyultiruvchilar sifatida: kondensatlar, benzinlar, qovushqoqligi kichik bo`lgan neftlar ishlatiladi.
Agar bir kondan turli neftlar qazib olinadigan bo`lsa (yuqori qovushqoq, yuqori parafinli va kam qovushqoq), ular aralashtirilganda, aralashmaning qovushqoqligi va qotish darajasi kamayadi. Bu o`z navbatida ularni kerakli masofaga uzatish imkoniyatini yaratadi.
Birinchidan qo`shilgan suyultiruvchilarning parafini ko`p bo`lgan neftlarning kimyoviy xossalariga bo`lgan ta‘siri quyidagicha sodir bo`ladi. Neft tarkibidagi parafini qo`shilgan suyultiruvchi tarkibida erishi natijasida, ularning umumiy hajmi tarkibidagi kontsentratsiyasi kamayadi va tegishlicha miqdorda qovushqoqligi kamayadi.
Ikkinchidan, suyultirilgan vazifasida kichik qovushqoqli neft ishlatilganda, uning tarkibidagi asfalt – smola ko`rinishidagi moddalar yuqori parafinli neftlar tarkibidagi neft kristallarini o`sishiga halaqit beradi (o`stirmaydi). Natijada aralashmaning qovushqoqligi va qotish harorati kamayadi. Ma‘lum bir yuqori parafinli neftlar tarkibiga 70% gacha suyultirilgan.
Qovushqoqligi yuqori neft va neft mahsulotlarini benzinlar, kerosinlar va kondensatlar bilan suyultirish amalda ishlatilmaydi. Buning asosiy sababi neft kon havzasidan toki mahsuloti omborlari (yoki neftni qayta ishlash zavodi) gacha quvurlar qurish uchun katta mablag` talab etiladi.

2. Yuqori qovushqoq neft va neft mahsulotlarini

suv bilan haydash (gidrotransport).

Qovushqoqligi yuqori neft va neft mahsulotlarini suv bilan birgalikda haydash birdan bir samarali usullardan biri hisoblanadi. Suv bilan haydashning bir necha turlari mavjud. Ulardan biri qovushqoqligi yuqori neft yoki uning suv bilan birgalikda ichki yuzasida spiral ko`rinishidagi ariqchasi bo`lgan quvurga haydaladi. Spiral ko`rinishidagi ariqcha suv va neft aralashmasini aylanma ko`rinishida oqishni sodir etadi. Natijada markazga intilma kuchlar hosil bo`lib, suvlar (og`irligi nisbatan katta bo`lganligi sababli) quvur devori tomonga intiladi. Natijada neft oqimining tashqi yuzasida suv xalqasi hosil bo`ladi.

Spiral ko`rinishidagi ariqchasi bo`lgan quvurdagi neft va
suvning oqim holatini ko`rsatuvchi chizma.

1. Quvur.

2. Suv xalqasi.

Suvning qovushqoqligi neftnikiga nisbatan kichik ekanligi, ishqalanishdagi umumiy yo`qotishni kamaytiradi. Natijada suv xalqasi ichida qovushqoqligi yuqori neft oqimi harakat qiladi.

Bu usul bilan qovushqoqligi suvnikidan kichik bo`lgan neft va uning mahsulotlarini haydash mumkin. Spiral ko`rinishidagi ariqchasi bo`lgan quvurlarni tayyorlash qiyin bo`lganligi uchun, bu usulni keng miqiyosda qo`llash mumkin bo`lmaydi.
Gidrotransportning (suv bilan haydashning ikkinchi usuli neft yoki uning mahsulotlarini suv bilan umumiy aralashmasini hosil qilib haydashdir.
Aralashmani qovushqoqligini kamayishi, ya‘ni ishqalanishdagi yo`qotishni kichik bo`lishi, neftning suvdagi emulsiyasini hosil bo`lishi orqali sodir bo`ladi. Bunda zarrachasining sirti suv pardasi bilan qoplanadi. Natijada neft quvur devori bilan o`zaro ta‘siri bo`lmaydi. Natijada quvurning butun ichki yuzasi bo`yicha suv xalqasi hosil bo`lib, uning ichida neft suv aralashmasi harakat qiladi. NFS emulsiya turini hosil bo`lish sharoitini yaxshilash va uning turg`inligini oshirish uchun neft – suv aralashmasi tarkibiga sirt aktiv moddalar (PAV) qo`shiladi. Bu moddalar quvur ichki yuzasining xo`llanishini kamaytirib haydashda, ishqalanish natijasidagi yo`qotishni tez kamaytiradi.

3. Issiqlik bilan ishlangan neft va uning

mahsulotlarini haydash.

Issiqlik bilan ishlash yuqori qovushqoqli neft va uning mahsulotlarini quvurlar orqali tashishligi asosiy usullardan biri hisoblanadi. Issiqlik bilan ishlash quyidagicha amalga oshiriladi. Neft yoki neft mahsuloti ma‘lum haroratgacha qizdirilib, keyin hosil qilingan rejim tezligida sovutiladi. Optimal qizdirishda hosil bo`lgan sovutish tezligi, har bir neft mahsuloti (neftlar) uchun laboratoriya sharoitida aniqlanadi. Natijada issiqlik bilan ishlangan neftning effektli (samarali) qovushqoqligi va qotish tezligi tezda kamayadi. Buning asosiy sababi qizdirib ishlash natijasida neft tarkibidagi asfalt – smola moddalari hosil qilgan parafinning mayda kristall panjalarini hosil bo`lishiga imkoniyat yaratadi. Hosil bo`layotgan denderid struktura osonlik bilan bo`linadi. Neft tarkibida qanchalik asfalt – smola moddalari ko`p bo`lsa, shunchalik issiqlik bilan ishlash samaradorligi yuqori bo`ladi.

Issiqlik bilan ishlangan neft va neft mahsulotlari xossalarining (qotish haroratini) birlamchi holat (issiqlik bilan ishlashgacha) darajasigacha qaytish vaqti, ularning turiga bog`liq bo`ladi.
Masalan ma‘lum bir neftlarda birlamchi xossani tiklanish vaqti 3 – 4 sutkada sodir bo`lsa, boshqa ma‘lum bir neftlarda sutka atrofida sodir bo`ladi. Bu davr ichida yuqori qovushqoqli parafinli neft va uning mahsulotlarini qovushqoqligi va qotish harorati past bo`lib, ularning quvurlar orqali kam qovushqoqli neftlar kabi haydash imkoniyati yaratiladi.

4. Neftlarni prisatkalar bilan haydash.

Keyingi paytlarda yuqori parafinli neftlarning reologik xossalarini yaxshilash, ularning tarkibiga neftdan eruvchan mahsulot prisatkalar qo`shish orqali amalga oshirilmoqda. Bu ishlar neftlarni quvurga haydashdan oldin bajariladi. Agar tarkibi massa og`irligi 0.02: 0.2 foiz prisatka qo`shilsa, yuqori haroratli qotuvchi parafinli neftlarni Nyuton suyuqligiga o`xshab qoladi.

Sanoat miqiyosida prisatkalar vazifasida kukunsiz (bezzolin) etilen sapolimentlari va metakiril kislotasining murakkab efirlari asosidagi prisatkalar ishlatilmoqda.
Qo`shiilgan prisatkalarni depressorlik ta‘sirlar mexanikasi hozircha juda aniq emas. Taxminlarga ko`ra cho`kayotgan parafin kristallarining yuzasiga prisatka molekulalari adsorbtsiyalari ularni o`sishiga xalaqit beradilar. Natijada yuqori depressor darajali va ko`p sonli mayda kristalli parafin suspenziyasi hosil bo`ladi. Undan tashqari prisatka molekulalarining hajmi kattaligi va tarmoqli strukturaga ega bo`lishligi, parafin kristallarining mustahkam panjara hosil qilishiga ta‘sir ko`rsatadilar. Prisatkalarni qo`shishdan oldin parafinlar neftdagi bir jinsli eritmasi hosil bo`lguncha qizdirish kerak.
Prisatkali neftlarni quvurlar orqali haydalganda issiqlik stantsiyalarida qizdirish kerak bo`lmaydi.

N a z o r a t s a v o l l a r i .

1. Ketma – ket haydashning ahamiyati nimadan iborat.

2. Ketma – ket haydashda aralashmaning hosil bo`lish mexanizmlari.
3. Ketma – ket haydashda aralashmaning hosil bo`lishini qanday kamaytirish mumkin.
4. Suyuq va mexanik ajratuvchilar sifatida nimalar ishlatiladi.
5. Nima uchun ketma – ket haydashni nazorat qilinadi va qanday usullar bilan.
6. Nima uchun hosil bo`lgan aralashma ajratib olinadi va qanday.
7. Nima uchun yuqori qovushqoqlik neft va uning mahsulotlarini quvurlar orqali haydash qiyin bo`ladi.
8. Suv bilan haydash qanday amalga oshiriladi.
9. Nima uchun prisatka qo`shilganda parafinning mayda kristall zarrachalari hosil bo`ladi.
10. Nima uchun suyultiruvchilar bilan birga haydash usuli kam ishlatiladi.
11 – Ma‘ruza

Mavzu: Taxminan isitilgan neft va neft

mahsulotlarini haydash.

Reja:
1. Taxminan isitilgan neft va neft mahsulotlarini haydash (issiq haydash).

2. Issiq magistral quvurining texnologik chizmasi.
3. Quvur uzunligi bo`yicha haroratning kamayishi.
4. Neft mahsuloti haroratining quvur uzunligi bo`yicha o`zgarish grafigi.

Adabiyotlar: (3;4;5;6)

Tayanch so`zlar: taxminan isitilgan neft, yuqori qovushqoqlik neft, suyultiruvchi suv xalqasi, parafin, issiq quvur, maqbul qizdirish harorati, bir jinsli eritma.

Taxminan isitilgan neft va neft mahsulotlarini

haydash (issiq haydash).

Qovushqoqligi yuqori va yuqori haroratda qotuvchi neft va uning mahsulotlarini taxminan isitib quvurlar orqali haydash ko`p qo`llaniladigan usullardan hisoblanadi. Buni issiq haydash deyiladi. Bu neft yoki uning mahsulotlari quvurning bo`sh punktida kompressor va nasos yordamida magistral quvurga haydaladi. Magistral quvur trassasi uzunligini har 25-100 km da sovugan qaytadan isitish orqali issiqlik stantsiyalari ishlatiladi. Quyidagi chizmada issiq haydash (issiq quvur) ning texnologik chizmasi kiritilgan.

2. Issiq magistral quvurining texnologik chizmasi.

1 – quvuri; 2 – rezervuar saroyi; 3 – nasos, 4 – qo`shimcha isituvchi; 5 – asosiy nasos; 6 – oraliq issiqlik stantsiyalari; 8 – 9 – issiqlik stantsiyasi; 10 –11 – oraliq issiqlik stantsiyasi; 12 – neftni qayta ishlash zavodining xom ashyo saroyi.
Issiq haydashning texnologik jarayoni quyidagicha. Neft kon issiq quvur (1) orqali bosh haydovchi stantsiyaning rezervuarlar saroyiga beriladi (2). Rezervuarlarda qizdirilib, qo`shimcha isituvchi jihozga (4) beriladi. U yerdan neft oqimi quvurni asosiy nasosi (5) kelib, u orqali neft magistral quvuriga haydaladi. Neftning quvur bo`yicha harakati davomida sovib boradi va ma‘lum navbatida ishqalanish yo`qotishni oshishini sodir etadi. Neftni ma‘lum masofaga tashish (jo`natish) uchun quvur uzunligidan oraliq issiqlik stantsiyalari isitiladi. Agarda neft uzoq masofaga haydaladigan bo`lsa, oraliq issiqlik quriladi (8). Bu issiqlik stantsiyasi (9) bilan birga bo`ladi. Texnologik chizma yana 2 ta oraliq issiqlik stantsiyalari (10 va 11) hamda neftni qayta ishlash zavodining xom ashyo rezervuar saroyi (12) ga keltirilgan.
Hozirgi paytda dunyo bo`yicha 50 ta ga yaqin issiq magistral quvurlar mavjud bo`lib ular orqali isitilgan neftlar haydalgan. Shulardan biri eng katta (uzunligi va diametri bo`yicha) issiq quvur uzen – Quybishevdir.

3. Quvur uzunligi bo`yicha haroratning kamayishi.

Isitilgan neft va uning mahsulotlarini haroratini quvur uzunligi bo`yicha kamayishi quyidagi grafikda keltirilgan.

4. Neft mahsuloti haroratining quvur uzunligi
bo`yicha o`zgarishi grafigi.

Keltirilgan grafikdan ko`rinib turibdiki, suyuqlik harorati pasayishi quvurning bosh qismidan uning oxirgi qismiga qaraganda suratlar bilan kamayadi. Buning asosiy sababi boshlanish davri (harorat yuqori bo`lganda) neft tarkibidagi parafinlar kristallanishi sodir bo`lmaydi va yashirin issiqlik ajralib chiqmaydi. Suyuqlik issiqligini tashqi muhitga sarfi natijasida harorat tez kamayadi. Suyuqlik harorati parafinning kristallanish qotishiga tenglashganda parafinning kristallanish jarayoni sodir bo`ladi. Kristallanish jarayonida ajralib chiqayotgan yashirin issiqlik t miqdoridagi suyuqlikdan tashqi muhitga sarf bo`layotgan o`rinni qoplaydi. Natijada suyuqlik haroratining pasayish sekinlashadi. Bu o`z navbatida neft va neft mahsulotlarini haydash imkonini yaratadi. Issiq quvurlarni gidravlik hisobida suyuqlikning ts va zichligini bilish kerak bo`ladi. Shu maqsadda 8 neftning haroratini quvur uzunligi bo`yicha o`zgarishini t (chizmaga qarang). Chunki zichlik va qovushqoqlik quvur t haroratiga ko`ra o`zgarib boradi. Neft va uning har bir harorat ko`rsatkichiga ma‘lum gidravlik nishab η uchastkalar bo`yicha to`la bosimni yo`qolishini suyuqlik va o`rtacha haroratiga ko`ra aniqlanadi. Neft yoki uning mahsulotlarini quvur uzunligi bo`yicha V.G.SHuxovni ifodasi bo`yicha aniqlanadi.

t – quvurning boshidan x masofa oralig`idagi neft mahsuloti harorati (masalan issiqlik stantsiyasidan).

Atrof muhit harorati (tuproq); t_н – quvur boshidagi neft mahsulotlarini boshlang`ich harorati (issiqlik stantsiyasidagi neftning harorati); K – neft yoki uning mahsulotidan atrof muhitga issiqlik berish koeffitsienti (quvur uzunligi bo`yicha); G – neft uning mahsulotini massaviy sarfi; S – neft yoki uning massaviy issiqlik sig`imi; d – quvurning ichki diametri.
Neftning boshlang`ich harorat qiymati t_н va neft mahsulotining harorat qiymati t_к bo`yicha tegishli uchastka quvur uzunligi quyidagicha.

Bu yerda: Q – neft yoki neft mahsulotini sarfi; r – neft yoki neft mahsulotini zichligi.

Quvurlarning ishlashini ishonchli bo`lishini hisobga olib isitiladigan neft yoki uning mahsulotlarini boshlang`ich haroratini 80 – 900S dan oshirmaslik kerak bo`ladi. Bunday haroratda quvurning mahkamligi va neft hamda uning mahsulotlarini fraktsiyalarga ajralish jarayonini oldi olinadi.
“Issiq” quvurning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, haydash to`xtaganda neft yoki neft mahsulotlarini qotishiga yo`l quymaslik kerak bo`ladi. Yana qaytadan ishga tushirish (haydash) uchun katta mehnat talab etadi. Ishga tushurishda quvurni va uni o`rab turgan tuproqlarini qotmaydigan kam qovushqoqli suyuqliklar bilan (neft mahsulotlari yoki suv) yoki haydalayotgan asosiy suyuqlik bilan (neft va neft mahsuloti) taxminan qizdirish kerak bo`ladi. Buning uchun kam qovushqoqli neftlarni issiqlik stantsiyasida kerakli haroratgacha isitilib, keyin quvur ichiga haydaladi. Kerak bo`ladigan kam qovushqoqli neftning issiqlik stantsiyasidagi zahirasi quyidagicha aniqlanadi:

V = Qτ

Bu yerda: Q – isitish uchun sarflanadigan suyuqlik.

τ - quvurni isitish uchun kerak bo`lgan vaqt.

Amaliy ma‘lumotlarga qaraganda sistema chidash beradigan maksimal bosimda mahsulot haydalgandan, “issiq” quvurning oldingi o`tkazuvchanlik holatiga keltirish uchun 4 – 6 kun kerak bo`ladi.

“Issiq” quvurlardan (haydash to`xtaganda) yuqori qovushqoqlik va yuqori haroratda qotuvchan neft va uning mahsulotlarini qotishini oldini olish “yo`ldosh – isitish” orqali ham amalga oshiriladi. Bu usul katta quvurlar uchun ko`p ishlatiladi. Yo`ldosh quvurning diametri kichik bo`lib, u asosiy quvurga parellel qilib, umumiy izalyatsiya bilan zavurga yotqiziladi. Yo`ldosh quvur orqali issiq suv haydaladi. Natijada “issiq” quvurda neft va uning mahsulotlarining qotishini oldi olinadi.
Issiq quvurlarning ishlatishdagi iqtisodiy tejamkorligini oshirish uchun, ma‘lum holatlarda, izalyatsiya qoplamlari bilan maqsadga muvofiq hisoblanadi.

N a z o r a t s a v o l l a r i .

1. Taxminan isitilgan neft va uning mahsulotlari qanday holatlarda haydaladi.
2. Issik quvurning umumiy tuzilishini tushuntirib bering.
3. Issik quvurning asosiy qismlarini tushuntirib bering.
4. Taxminan isitilgan neft va uning mahsulotlarini quvur orqali haydash (issiq quvur).
5. Quvur uzunligi bo`yicha haroratning kamayishi.
6. Issiq quvurni qaytadan ishga tushirish.
7. Oraliq nasos stantsiyalanri va issiqlik stantsiyalari.
8. Isituvchi stantsiyalarning asosiy jihozlari
9. Issiq quvurlarni qanday sharoitlarda qo`llash mumkin.
10. Issiq quvurlar iqtisodiy samara beradimi.

12 - Ma‘ruza

Mavzu: Temir yo`l transportida neft va uning mahsulotlarini tashish va
temir yo`l estakadasi.

Reja:
1. Temir yo`l transportida neft va uning mahsulotlarini tashish.

2. Temir yo`l estakadasi.
3. Temir yo`l estakadasida qo`yish va to`kish operatsiyalari.
4. Temir yo`l estakadasi sonini va uning uzunligini aniqlash.
5. Quyuvchi (to`kuvchi) moslamalar sonini aniqlash.

Adabiyotlar: (1;3;5)

Tayanch so`zlar:
Lyuk, tsisterna, USN, USNPi, USNPe, SRG – 200, SAN – 7B, ASN – 7V6, ASN – 8b6, SPG – 200, SAN – 8b.

1. Temir yo`l transportida neft va uning

mahsulotlarini tashish.

Boshqa transport vositalari ichida neft va uning mahsulotlarini tashishda, temir yo`l transporti asosiy o`rinni egallaydi. Bu transport orqali umumiy tashiladigan neft va uning mahsulotlarining 40% tashiladi. Asosan bu mahsulotlar vagon – tsisternalarda, taxminan 2% esa bochkalarda, bidonlarda va konteynerlarda tashiladi. Vagon tsisternalarining yuk ko`taruvchanlik qobiliyati 25, 50, 60, 90 va 120 t/m bo`lib, ular ichida ko`p ishlatiladigan 50 va 60 m tsisternalar hisoblanadi. Bu vagonlar universal to`kuvchi asbob, saqlovchi prujinali klapan, lyuk va narvon bilan jihozlangan. Saqlovchi klapan tsisternaning yuqori qismida bo`lib, tsisterna ichidagi bosimni kerakli ko`rsatgichda moslab turadi. Lyuk (murkan) ham qkori qismida joylashgan bo`lib, u orqali ta‘mirlash ishlarini, tozalash hamda mahsulotlarni qo`yish va qizdirish jarayonlarini amalga oshiriladi. Universal to`kuvchi asbob (d=200mm) pastki qismida o`rnatilgan bo`lib, u orqali mahsulot to`kiladi (oqizib olinadi).