Abu Homid Muhammad ibn Muhammad al-G‘azzoliy (1058–1111), O‗rta asrlar
musulmon Sharqi nafosatshunosligida mashshoiyyo‗nlik yo‗nalishi bilan birga tasavvufiy
yo‗nalish ham vujudga keldi. Uning buyuk vakili tasavvuf falsafasi asoschisi tengi kam
ilohiyotchi Imom G‗azzoliydir. Uning «Ihyo ulum ad din» («Din haqidagi ilmlarning
tirilishi») va «Kimyoi saodat» asarlarida estetikaka keng o‗rin berilgan.
G‗azzoliy ularda go‗zallik tushunchasiga alohida to‗htaladi, manfaatsiz go‗zallik,
oltinchi sezgi vositasida his etiladigan go‗zallik haqida o‗ziga xos nazariyalarni o‗rtaga
tashlaydi. Bularning hammasi muhabbat tushunchasi bilan bog‗liq holda tadqiq etiladi.
Zero G‗azzoliy muhabbatni besh turga bo‗ladi. Uning dastlabki uch turi asosan
ahloqshunoslikka, so‗nggi ikki turi esa estetikaga taalluqli.
Muhabbatning uchinchi turi haqida yozar ekan, G‗azzoliy go‗zallikka yondashuv,
nafosat tuyg‗usining beg‗arazligi to‗g‗risida fikr yuritadi. «Uchinchi xil muhabbat, -
deydi faylasuf, — biror narsani shu turishicha sevish, uning o‗zidan olinadigan zavqdan
boshqa zavq olmagan xolda sevishdir. U – o‗zining qoimligi bilan poyidor bo‗lgan ulkan,
haqiqiy muhabbat». U, chunonchi, go‗zallik va yoqimlilikka bo‗lgan muhabbat. Axir,
go‗zallik go‗zallikni anglab yetgan odam uchungina muhabbat obyektidir. Go‗zallikni
anglab yetishning o‗zi yoqimli, o‗z-o‗zicha muhabbat obyekti bo‗lishi mumkin.
Modomiki, ko‗kat va sharqirab oqayotgan suv, faqat ularni yeyishimiz va ichishimiz
mumkinligi uchun emas, balki, bor-yo‗g‗i ularni ko‗rib, zavqlanganimiz sababli, faqat
shu sababligina muhabbat obyekti ekan, yuqoridagi fikrni inkor qilish mushkul.
Nizomuddin Mir Alisher Navoiy (1441–1501). Alloma o‗z asarlarida ichki va
tashqi go‗zallik g‗oyasini ilgari suradi. Allomaning «Hamsa»sidagi bosh qahramonlar
ana shunday komil go‗zallik egalari. Umuman, Navoiy ham, boshqa ko‗pgina Sharq
mutafakkirlari kabi insoniy go‗zallikni ichki go‗zallikda, hulqiy go‗zallikda ko‗radi.
Navoiy so‗zga alohida e‘tibor beradi, uni ko‗ngil qutisi ichidagini gavhar deb ataydi,
hatto falak jismining joni deydi:
Ko‗ngul durji ichra guhar so‗zdurur,
Bashar gulshanida samar so‗zdurur.
Erur so‗z falak jismining joni ham,
Bu zulumotning obi hayvoni ham.
«Majolis un-nafois», «Me‘zon ul-avzon» asarlarida Navoiy ana shu mohiyatan
muqaddas bo‗lgan so‗zdan foydalanish san‘ati haqida fikr yuritadi. «Me‘zon ul-avzon»
aruz nazariyasi sifatida diqqatga sazovor bo‗lsa, «Majolis un-nafois» tengi kam tazkira
sifatida estetikaka aloqadordir. Unda Navoiy 450 nafardan ortiq shoir ijodiga to‗xtalib
o‗tadi va ular ijodi uchun xarakterli bo‗lgan misollarni keltiradi. Ayni paytda, tazkirada
din, shakl va mazmun singari estetika muammolari ham o‗z aksini topgan. Chunonchi,
tazkiraning temuriy sha‘zoda shoirlarga bag‗ishlangan yetinchi majlisida Amir Temur
didi haqida fikr yuritar ekan, shunday deydi: ―... agarchi nazm aytmoqqa iltifot
qilmaydurlar, ammo nazm va nasrni andoq xub mahal va mavqeda o‗qubdurlarkim,
aningdek bir bayt o‗qug‗oni ming yaxshi bayt aytgancha bor‖. Bu parchadagi andak
mubolag‗adan qat‘i nazar, Navoiy shoirona, estetik did tom manodagi estetik idrok egasi
bo‗lishni, to‗g‗ri kelgan gapni vaznga solib, she‘r deb taqdim etuvchi ba‘zi
nazmbozlardan yuqori qo‗yganini fahmlab olish qiyin emas.
Kamoluddin Behzod (1455-1537). Bu davrda tasviriy san‘at o‗zining sharqona
Do'stlaringiz bilan baham: |