O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent

Ko‘p o‘lchamli tahlilda bir nechta korxonalarni katta spektrdagi ko‘rsatkichlari taqqoslab o‘rganiladi. Bu tahlil korxonalar va ularning bo‘linmalari faoliyatini kompleks baholashda keng qo‘llaniladi.
Taqqoslashda real voqelikning, haqiqatdagi ko‘rsatkichlarning reja, o‘tgan yillar, bazis yili, o‘rtacha tarmoq, ilg‘or, qoloq, xorij ko‘rsatkichlariga nisbatan o‘zgarishlariga, ularning dinamikasiga, mutlaq va nisbiy ifodalarda baho beriladi.
1.7-jadval

Taqqoslash usulida mahsulot (ish va xizmatlar) sotish hajmi o‘zgarishini tahlil etish metodikasi

Taqqoslash birligi	Ko‘rsat- kichning mutlaq o‘zgarishi	Ko‘rsatkich- ning nisbiy o‘zgarishi, %	Ko‘rsatkich indeksi	Bir foizli o‘zgarishning mutlaq ifodasi
Rejaga nisbatan (∑qrpr)	∑qhph - ∑qrpr	∑qhph / ∑qrpr*100-100	∑qhph / ∑qrpr	∑qp%*∑qrpr
O‘tgan yilga (∑qo‘po‘)	∑qhph - ^∑qo‘^po‘	∑qhph / ∑qo‘po‘*100-100	∑qhph / ∑qo‘po‘	∑qp%*∑qo‘po‘
Bazis yiliga nisbatan (∑qbpb)	∑qhph - ∑qbpb	∑qhph / ∑qbpb*100-100	∑qhph / ∑qbpb	∑qp%*∑qbpb
O‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichga nisbatan (∑qtpt)	∑qhph - ∑qtpt	∑qhph / ∑qtpt*100-100	∑qhph / ∑qtpt	∑qp%*∑qtpt
Ilg‘or ko‘rsatkichga nisbatan (∑qipi)	∑qhph - ∑qipi	∑qhph / ∑qipi*100-100	∑qhph / ∑qipi	∑qp%*∑qipi
Qoloq ko‘rsatkichga nisbatan (∑qqpq)	∑qhph - ∑qqpq	∑qhph / ∑qqpq*100-100	∑qhph / ∑qqpq	∑qp%*∑qqpq
Xorij ko‘rsat kichiga nisbatan (∑qxpx)	∑qhph - ∑qxpx	∑qhph / ∑qxpx*100-100	∑qhph / ∑qxpx	∑qp%*∑qxpx

1.8-jadval

Mahsulot sifati bo‘yicha ishlab chiqarish rejasining bajarilishi tahlili

Choraklar	Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan tushum, mln so‘m		Haqiqatdagi darajaning rejadan farqi	Reja bajarilishi, %
	Reja	Haqiqat
1	22 500	21 600	-900 (21600-22500)	96 (21600/22500)
2	20 200	20 800	+600	102.9
3	28 000	28 200	+200	107.1
4	27 000	26 300	-700	97.4
Jami	97 700	96900	-800	99.18

Korxona mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan sof tushum rejaga qiyosan 800 mln so‘mga kam bo‘lgan. Bu esa mahsulot (ish, xizmat)larni sotish rejasi 99.18 foizga bajarildi degani. Choraklar bo‘yicha birinchi va to‘rtinchi choraklar bo‘yicha tushum rejasi bajarilmagan. Ikkinchi va uchinchi choraklar bo‘yicha reja nisbiy ifodada 102.9 va 107.1 foizga bajarilgan.

Iqtisodiy tahlilda o‘rganiladigan hodisa va jarayonlar miqdoriy o‘lchamga ega bo‘lib, ular mutlaq va nisbiy miqdorlar bilan ifodalanadi.
Mutlaq miqdorlar iqtisodiy hodisa va jarayonlarni hajmi, miqdori, o‘lchami va darajasini ifodalaydi.
Nisbiy miqdorlar bir mutlaq miqdorni ikkinchi mutlaq miqdorga bo‘lish natijasida olingan hosilani ifodalaydi. Nisbiy miqdorlar turli shaklda: koeffitsiyentlarda (taqqoslash bazasi 1), foizlarda (taqqoslash bazasi 100), promillarda (taqqoslash bazasi 1000) va promillarda (taqqoslash bazasi 10000) ifodalanishi mumkin.
Tahlil jarayonida nisbiy miqdorlarning quyidagi turlari keng qo‘llanadi: reja vazifalarining nisbiy miqdorlari; rejani bajarishning nisbiy miqdorlari; dinamika nisbiy miqdorlari; tuzilmaviy nisbiy miqdorlar; koordinatsiya nisbiy miqdorlari; intensiv nisbiy miqdorlar; obyektlararo va hududiy taqqoslash nisbiy miqdorlari; samaradorlik nisbiy miqdorlari.
1.9-jadval

Nisbiy miqdorlarning turlari, ifodasi va ularning tasnifi

Taqqoslash turlari	Taqqoslashning nisbiy ifodasi	Tasnifi
Reja vazifalari nisbiy miqdorlari	^Krv^=Kjr^/Ko‘y	Joriy yil reja ko‘rsatkichini (Kjr) o‘tgan yil yoki o‘tgan yillarning o‘rtacha ko‘rsatkichlariga (Ko‘y) nisbati
Rejani bajarishning nisbiy miqdorlari	Krb=Kh/Kr	Haqiqatda erishgan daraja (Kh) bilan reja ko‘rsatkichlari (Kr) nisbati
Dinamika nisbiy miqdorlari	Kdn=Kb/Kbv	Iqtisodiy ko‘rsatkichlarni (Kb), (Kbv) vaqt ichida nisbiy o‘zgarishini tavsiflaydi
Tuzilmaviy nisbiy miqdorlar	^Ktn^=Kab^/Kuh	O‘rganilayotgan to‘plamning ayrim birliklarini (Kab) uning umumiy hajmiga (Kuh) nisbati
Koordinatsiya nisbiy miqdorlari	^Kkn^=Kab^/Kbb	To‘plam ichidagi ayrim birliklarni (Kab, Kbb) o‘zaro nisbatlarini tavsiflaydi
Intensiv nisbiy miqdorlar	^Kin^=Ksm^/Ktm	Turli nomdagi lekin o‘zaro bog‘langan ko‘rsatkichlarni (Ksm, Ktm) o‘zaro nisbati
Obyektlararo va hududiy taqqoslash	^Koh^=Kxk^/Kbxk Koh=Xo/Rbo	Nisbiy miqdorlari bir xil nomdagi lekin turli obyekt yoki hududlarga taalluqli bo‘lgan ko‘rsatkichlarni(Kxk, Kbxk), (Xo, Rbo) o‘zaro nisbatini tavsiflaydi.
Samaradorlik nisbiy miqdorlari	Ksn=Ks/Kr	Samara (Ks) va resurs (Kr) yoki xarajatlar orasidagi nisbatni tavsiflaydi

O‘rtacha miqdorlar.
Mutlaq va nisbiy miqdorlarning hodisa va jarayonlarni o‘rganish, baholash va tahlil etishdagi ustunliklari, ijobiy tomonlari bilan bir qatorda, ularning qator kamchiliklari ham mavjud. Ya’ni ular
o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarga umumlashtirib ta’rif bera olmaydi. Bu vazifani o‘rtacha miqdorlar bajaradi.
O‘rtacha miqdorlardan rejalashtirish, boshqarish, ilmiy-tadqiqot ishlarida keng qo‘llaniladi.
O‘rtacha miqdorlar deb, bir xildagi va bir turdagi hodisalarni o‘zgaruvchan belgilari asosida umumlashtirib xarakterlovchi, ta’riflovchi miqdorlarga aytiladi.
Moliyaviy tahlil jarayonida o‘rtacha miqdorlarning qator turlaridan foydalaniladi: o‘rtacha arifmetik miqdorlar; o‘rtacha garmonik miqdorlar; o‘rtacha geometrik miqdorlar; o‘rtacha xronologik miqdorlar; o‘rtacha kvadratik miqdorlar.
O‘rtacha miqdorlarning sodda va amaliyotda keng qo‘llaniladigan turi bu o‘rtacha arifmetik miqdordir. O‘rtacha arifmetik miqdor o‘z navbatida oddiy va tortilgan ko‘rinishga bo‘linadi.
Oddiy arifmetik o‘rtacha variantlar (x) bir yoki teng marta takrorlangan paytda qo‘llaniladi.

_{x } x₁  х₂  х₃  ...  х_n
f
_ x
f

Tortilgan ko‘rinishdagi o‘rtacha arifmetik miqdor quyidagi bog‘lanishlar orqali topiladi.
_{х } х₁ f₁  x₂ f₂  x₃ f₃  ...  x_n f_{n }  xf
f₁  f₂  f₃  ...  f_n  f
Tahlilda o‘rtacha arifmetik bilan bir qatorda o‘rtacha garmonik ham keng qo‘llaniladi. O‘rtacha garmonik – bu o‘rtacha arifmetik miqdorning teskari bo‘lgan darajasidir.
O‘rtacha garmonik miqdor ham o‘rtacha arifmetik miqdorga o‘xshab oddiy va tortilgan shakllarga ega.
Oddiy o‘rtacha garmonik miqdorlarni aniqlash formulasi:
х  ⁿ
_ 1
x
Tortilgan o‘rtacha garmonik miqdorlarni aniqlash formulasi:

_{х } xf _
M _
M₁  M ₂
 ...  M _{n
 } M

гар _xf
M M M M M

_{ } 1
 ²  ...  ⁿ _

^{x x} x₁ x₂ x_n ^x
Tahlilda o‘rtacha geometrik miqdorlardan odatda o‘sish sur’atlarini o‘rganishda keng foydalaniladi.
^Xgeom ^
1.10-jadval

Mahsulot hajmining o‘sish sur’atlari

Choraklar	I	II	III	IV
O‘sish sur’ati	1,08	1,12	1,15	1,17

Oddiy o‘rtacha o‘sish sur’atini aniqlasak, ularning barchasini qo‘shib to‘rt soniga bo‘lish orqali natijaga ega bo‘linadi.

Ya’ni: 1,08+1,12+1,15+1,17=1,13
Agar narxlar o‘zgarishi yillik 1,18 foizga ortishini yagona mezon qilib olsak, u holda yillik o‘sish sur’ati quyidagicha bo‘lishi lozim.
1,18∙1,18∙1,18∙1,18 = 1,94 ni tashkil etadi
Bunday qarama-qarshilik yuzaga kelmasligi uchun geometrik formuladan foydalanish lozim.
=1.2757
Tahlilda o‘rtacha xronologik formuladan ham keng foydalaniladi.
O‘_x = (X₁/2+X₂+...+X_n­1+X_n/2)/ n-1

1.11-jadval