O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

3-MAVZU: ASOSIY VA AYLANMA KAPITAL DOIRAVIY 
AYLANISHINING MOLIYAVIY JIHATLARI
 
Reja: 
1. Asosiy kapital doiraviy aylanishining mohiyati, tarkibiy tuzilmasi va 
samaradorligi
2. Aylanma kapital: mazmuni, tarkibiy tuzilmasi va foydalanish 
samaradorligi 
3. Aylanma mablag’larni me’yorlashtirish 
3.1. Asosiy kapital doiraviy aylanishining mohiyati, tarkibiy tuzilmasi va 
samaradorligi 
Umumlashtirilgan ko’rinishda asosiy kapital mehnat vosita-lariga (binolar, 
inshootlar, uzatish qurilmalari, mashinalar va dastgohlar, transport vositalari va 
foydali foydalanish muddati 12 oydan oshadigan boshqa vositalar) joylashtirilgan 
avanslashti-rilgan kapital qiymatining bir qismidir. XYuSning buxgalteriya 

---

balansida asosiy kapital aylanmadan tashqaridagi aktivlar sifa-tida aks ettiriladi.
Uning asosini asosiy vositalar tashkil eta-di. Bu aktivlarning boshqa elementlari, 
ya’ni nomoddiy aktivlar, tugallanmagan qurilish, moddiy boyliklarga daromadli 
joylash-tirish, uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar, bevosita yoki bilvo-sita asosiy 
kapitalni kengaytirilgan ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Mehnat va mahsulotni 
yaratish jarayonida asosiy kapital ishlab chiqarish omili va ishlab chiqarishning 
moddiy-texnik aso-si shaklida amal qiladigan unumli kapitalning qismi sifatida 
maydonga chiqadi. 
Asosiy kapitalning doiraviy aylanishi unga tegishli bo’lgan qiymatning 
quyidagi uch funktsional shakllarida harakat qilishi-ni anglatadi: 

pulli;
 

unumli;
 

tovarli.
 
Asosiy kapital qiymatining bu shakllarda amal qilishi foyda olishni va 
mehnat vositalarining takror ishlab chiqarili-shini ta’minlaydi. 
Kapitalning doiraviy aylanishi davomida aylanma kapital-dan farqli o’laroq 
asosiy kapital o’zining iste’mol shaklini birdaniga yo’qotmaydi, ya’ni davomli 
muddatda eskiradi. Yangidan yaratilayotgan mahsulotga u o’zining qiymatini asta-
sekinlik bi-lan, eskirish darajasiga qarab o’tkazadi va to’liq qayta tiklangun-ga 
qadar ko’plab ishlab chiqarish tsikllari davomida uni tiklab boradi. Bu jarayon 
amortizatsiya deb ataladi va u o’rnatilgan me’yorlarga muvofiq ravishda har oyda 
hisoblanadi. 
Ma’naviy eskirishini inobatga olgan holda mehnat vosita-lari boshlang’ich 
qiymatini to’liq tiklash vaqti amortizatsiya davri deb ataladi. Bu davr tugaganidan 
so’ng asosiy kapitalga avanslash-tirilgan pulli qiymat o’z aylanishini tugatadi va 
yana mehnat vositasiga aylanadi. Bu fursatga etgunga qadar o’tkazilayotgan 
qiymat asta-sekinlik bilan va uzluksiz ravishda amortizatsiya fon-di ko’rinishida 
jamg’arilib boriladi. So’ngra iste’mol qilingan kapitalni yangidan qayta tiklashga 
foydalaniladi. 

---

Ishlab chiqarish jarayonida asosiy kapitalni buyumlashgan shakli sifatida asosiy 
fondlar – uzoq vaqt davomida natural-iste’molli shaklda ishlab chiqarish jarayonida 
foydalanilayotgan moddiy boyliklar yig’indisi – maydonga chiqadi. Iqtisodiy mo’ljal-
langanligiga ko’ra asosiy fondlar quyidagilarga bo’linadi: 

asosiy ishlab chiqarish fondlari;