O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi

geriatrik 
farmakologiya
shug`ullanadi. Bu masalalarga dorilarni dozalanishi, katta yoshlilarga tavsiya 
etilishi yoki monelik qiluvchi holatlar, dorilarning asoratlari, uning oldini olish va bartaraf etish 
kabilar kiradi. Ayrim dori vositalarining ta'sir etish samarasi ayollar organizmida boshqacharoq tus 
olishi aniqlangan. Umuman olganda ayollar bir qator dori vositalariga (masalan, strixnin, nikotin, 
etil spirti va boshqalar) nisbatan yuqoriroq sezuvchanlikka ega. Bunday holat dorilar 
metabolizmining sustroq bo`lishi bilan bog`liq deb taxmin qilinadi. Yuqorida qayd etilganlardan 
tashqari, ichki a'zolar va tizimlarning fiziologik yoki patologik holatlari ham dori vositalari 
samarasini namoyon bo`lishida ahamiyatlidir. Shunday dori vositalari borki, ularning farmakologik 
ta'siri fiziologik faoliyati-qo`zg`aluvchanligi susaygandagina aniq yuzaga chiqadi. Masalan, 
kofeinning markaziy nerv tizimiga, chunonchi nafas markaziga rag`batlantiruvchi ta'siri bu tizim 
yoki markaz faoliyati susayganda kuchliroq namoyon bo`ladi. Bir qator dori vositalarining 
farmakologik ta'siri ko`proq patologik holatlardagina yuzaga chiqadi. Masalan, yurak 
glikozidlarining kardiotonik ta'siri yurak faoliyatining yetishmovchiligida, dekompensatsiya davrida 
(gemodinamikaning yomonlashishi, shishlar paydo bo`lishi va b.) aniqroq bilinadi. Aspirinning 
isitmani tushiruvchi ta'siri ham tana xarorati ko`tarilgandagina namoyon bo`ladi. Ayrim dorilarning 
ta'siri irsiy omillarga ham bog`liq. Masalan, tanada irsiy kamchilik-xolinesteraza fermentining 

---

45 
yetishmasligi tufayli antixolinesteraz preparatlarning kor etishi kuzatilmaydi (prozerin, galantamin 
va b.), miorelaksant (tana mushaklarini bo`shashtiradigan) ditilinning ta'siri esa uzayadi. Muayyan 
irsiy kamchiliklarda ayrim dorilarning ta'siri boshqacha tus olib, kutilmagan reaktsiyalar kuzatiladi 
(idiosinkraziya). Masalan, bezgakda ishlatiladigan 8-aminoxinolin unumlari irsiy enzimopatiyalari 
bo`lgan odamlarda eritrotsitlar gemolizini chaqirishi mumkin (glyukoza-6-fosfatdegidrogenaza 
fermentining yetishmasligi gemolitk ta'sirga ega xinonni hosil bo`lishiga sabab bo`ladi). Dori 
moddalariga sezgirlikning irsiy omillarga bog`liqligini 
farmakogenetika
o`rganadi.
1.3. Dorilarni dozalash. Yangi dori vositalarini yaratishda farmakologik moddalarni tajriba 
sharoitida tekshirish jarayonida hamda tibbiyot amaliyotida davo uchun ishlatishda ular ma'lum bir 
miqdorda-dozada olinadi. Chunki dori vositalarining ta'siri, naf qilishi har tomondan ishlatilgan 
dozaga bog`liqdir. Olingan dozaga qarab dori vositalarining ta'sir kuchi, muddati, samarasi va ta'sir 
turi namoyon bo`ladi. Masalan, doza ortishi bilan uning ta'sir latent davri (dori qabul qilingan 
daqiqadan boshlab birinchi belgilar paydo bo`lgan vaqt oralig`i) ham qisqaradi. Dori vositalari 
og`irlik (gramm-g, milligramm-mg, mikrogramm-mkg), hajm (millilitr-ml, osh qoshiq-15 ml, desert 
qoshiq-10 ml, choy qoshiq-5 ml, ryumka-50 ml, stakan-200 ml), ta'sir birliklari (TB, XTB) bilan 
belgilanadi. Ayrim suyuq dori vositalari esa tomchilar bilan dozalanadi (1 tomchi suv 0, 05 ml ga 
teng). Ba'zilari esa tana vazniga (mg/kg), sathiga (mg/m2) qarab o`lchanadi. Tajribalar va klinika 
sharoitida quyidagi doza turlari farqlanadi: