O‘zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti

II BOB. O‘ZBEK  VA QORAQALP OQ TILLARI TERM INLARI DA  

 O‘ZLASHM ALAR 

2. 1.   O‘ZB EK   VA  QORAQAL POQ  T IL L ARI  T ERM INO LOG IYAS IN ING 

O‘ZIGA  XOS    XUSUS IY AT LAR I 

 

O‘zbek  adabiyotining  ham,  tilining  ham  tom  ma`nodagi 

jonkuyari  Abdulla  Qodiriy  s hunday  deb  yozgan  edi:  «Tillar  bir-biridan 

qarz  olmay  yas hay  olmaydi»

1

.  Tillarning  o‘zaro  so‘z  va    terminla r 

almas hinuvi  haqida  ko‘p  olimu  fuzalolar,  har  xil  s oha  vakillari  ha m 

bildiris hgan. 

Biroq 

A.Qodiriyning 

bildirgan 

fikri 

masalaning  

mohiyatini  chuqurroq  anglab  olis h  imkonini  beradi.   Negaki,  har  bir  til 

muayyan  obyektiv  sabablar-iqtis odiy,  yaqinligi  yoki  tutas hligi,   yaqin 

qo`s hnichilik,  qolaversa,  quda -andachilik  va  egalarining  bos hqa   xalq  

bos hqa  egalaridan  so‘z  va  terminlarni  o‘zaro  almas his higa,  buyuk 

adibimiz   aytganidek,  ularning  bir-biridan  «qarz  olib»  turis higa  imkon 

tug`diradi.  

Masalaga  mana  s hu  taxlitda  yondashilsa,  qiyos  qiliniyotgan,  

yani  o‘zbek  va  qoraqalpoq  tillarida  ham  o‘z ga  tillardan  «qarz  olingan» 

so‘zva  ter minlar o‘z iga  xos  o`rinni  egallaydi.  Ayni s hu  o`rinda alohida  

qayd  etib  tis hni  lozim  deb  bilamiz.  Barcha   tillarning  lingvis tik  

adabiyotlarida 

so‘z va 

ter minlarning 

o‘z las htiris h 

masalas iga  

bag`is hlangan 

o`nlab 

is hlar 

mavjud 

O‘zbek 

va 

qoraqalpoq 

tils hunos ligida  ham  mazkur  masalaga  bag`is hlangan  maxs us  yoxud 

ayrim  is hlarning  muayyan  qis mida   o‘zga  terminlarni  o‘z las htiris h  

mas alas iga e`tibor berilgan.

1

   

                                                

1

 

Ko‘chirma quyidagi manbadan olindi: Yusupov R. «O‘zbekadabiyotshunosligida atamalar» Davlat tili haqidagi qonuni hayotga 

tadbiq etish va atamashunoslik muammolariga bag`ishlangan ilmiy-amaliy anjuman materiallari. -Samarqand, 1993 –57 b

 

2

 

Qараng:  BorovkovA.K.  Uzbekskiy  literaturniy  yazik  v  period  1905-1917  gg.  –Toshkent,  1941;  Pulatov  M.P.  Vliyanie  

russkogo  yazika  na  uzbekskiy  yazik.  Voprosi  leksiki  i  slovoobrazovaniya.  Kurbanov  M.U.  Russko-karakalpaksskie  yazikovie 

kontati  na  leksicheskom  urovne  v  usloviyax  aktivnogo  bilingvizma:  Avtoref.  Dis.kand.filol.nauk.-Kiev,  1983;  Djaksibaev  A. 

Problemi vzaimodeystviya russkogo  yazika s kontakti  na leksicheskom urovne v usloviyax aktivnogo bilingvizma: Djaksibaev 

A. Problemi vzaimodeystviya russkogo yazika s karakalpakskim natsionalnim literaturnim yazikom.-Nukus, 1980 Shemshetov J. 

Karakalpak tiline shig`is tillerinen kirgen sozler tariyxinan. –Nokis, 1984; Koshanov K.M. Rus ham karakalpak tillerinin oz-ara 

baylanisli meseleleri.-No’kis, 1991 

 

 

Biroq  bu  is hlarda  u  yoki  bu  tillardagi    so‘z va  ter minlar  o`rni 

qay  darajada,  o‘z ga  tillarda  mavjud  bo`lgan  tus hunchalarni  ifodalas hi 

lozim  bo`lgan  tillarda   «hazm»  qilis hning  qanaqa  yo`l  va  us ullar i 

amalda   ekanligi,  bos hqa   tillardan  so‘zva   te minlarni  qabul  etis hda  

qanday  qonuniyatlar  asos ida  is h  tutilayotgani  kabi  qator  masalalarga  

deyarli e`tibor  berilmagan. 

Vaholanki, 

faqat 

o‘zbek 

va  

qoraqalpoq 

 

tillari 

teminologiyalarning  o‘z ga  tillardan   ter minlar  o‘z las htiris hi  mis olida  

ha m qayd etilgan qonuniyatlarning ko‘pini aniqlab olis h  mumkin ekan. 

Mazkur  masalaning  muhimligi  s hubhas iz.  Shuning  uchun 

quyidagi  o‘zbek  va  qoraqalpoq  tillari  terminologiyas ida  qays i  tillarda n 

o‘zlas htirilgan  terminlar  barqaror  ekanligini  aniqlas h  maqsadida  

ularning  qiyos lanayotgan  tillarga  kirib  kelis hi  haqida  qisqacha   to`xtab 

o‘tamiz. 

O‘zbektils hunos ligiga  oid  ayrim  is hlarda  qayd  etilis hicha,  

o‘zbek  tiliga  fors-tojik  tillaridan  ko‘proq  konkret      ma`noli,  arab 

tilidan  esa  abs trakt  ma`noli  lekssemalar  o`las htirilgan.  C hunonchi,  

A. K. Borovkov  quyidagilarni  ta`kidlaydi: 

«Tojik  tilidan 

kirga n 

so‘zlarningg  ko‘pchiligi  ma`lum  real  narsalarga  bog`lq  so‘z lardir.  

Masalan:  anor,  barg,  beda,  bo`ston,  daraxt,  g`isht,  mis,  qog`oz,  paxta 

va  s hu  kabi.  Mana  s huning  uchun  ha m  ular  o‘zbeklug`atiga  kirib,  

mahka m o`rnas hib qolgan» 

Umumtil  leks ikas idagi  ayni  s hu  holat,   tabiiyki,  o‘zbek  va  

qoraqalpoq  tillarining  qator  terminologik  s iste malarida  ha m  o‘zaks ini 

topgandir. 

O‘zbek 

tilining 

paxtachilik  

(N.Mamatov), 

botanika  

(H.Jamolxonov)    s ingari  konkret  fan  va    va  is hlab  chiqaris hi  s ohalari,  

tils hunos lik   (S.Qos imova)  kabi  s ohalar  terminologik   s iste malarini  

 

 

o‘rganis hga  bag`is hlangan  is hlarda   tadqiqot  obyekti  qilib  olingan 

ter minlar qayd etilgan  fikrning as os li ekanligini  tasdiqlay  oladi. 

Garchi  aniq  ma`lumotga  ega   bo`lmas ak-da,  qoraqalpoq  til i 

leks ikas ida  ha m ayni  o`xs has h  holni,  ya`ni  kam  miqdorda  fors -tojikcha  

va  aks incha,  ancha  ko‘p  miqdorda  arabcha  abs trakt  ma`noli 

o‘zlas htirmalarning  mavjudligini  ko‘ris h  mumkin.  Qoraqalpoq  tilining  

tils hunos lik 

(Q. Pirniyazov), 

adabiyots hunos lik  

(A. Qutlimuratov),  

ijtimoiy-s iyos iy  (A.Pirniyazova ),  medits ina  (Q.Jaqs imuratov),  qis hloq 

xo`jaligi  (Sh. Karimxo`jaev)  kabi  sohalari  te minologiyalari  o‘rganilga n 

is hlar  fikrimizni tas diqlay oladi, deb o`ylaymiz.  

Avvalo  s huni  qayd  etis h  lozimki,  o‘zbek  va  qoraqalpoq  tillari 

ijtimoiy-s iyos iy  terminologiyalarida   yuqorida  bayon  qilgan  fikrmiz  

o‘zining  to`liq  tas dig`ini  topdi.  O‘zbek  tils hunos i  H.Dadaboevning 

guvohlik  beris hicha,  XI-XII  asrlarga  oid  yoz ma  yodnomalarda  

vaxs his h,  

g`avg`a, 

butxona, 

zanjir 

(ko`chma  

ma`noda ), 

payk 

(«chopar»),  pardadar,  rustayi-rus ta  («dehqon»),  s hahriy  («s haharlik »),   

sud («foyda »),  cho`ri s ingari  cheklangan    miqdordagi  

fors-tojikcha  terminlar   is hlatilgan

1

.   

Hozirgi 

bosqichda 

ham 

o‘zbek 

tilining 

ijtimoiy-s iyos iy 

ter minologiyas ida  fors-tojik  tillariga  oid    leks imalarning  miqdor i 

unchalik  ko‘p  e mas ligini  qayd  qilingan  tizimda  korxona,  pul,  namzod,  

nishon,  reja,   daromad,  garov,   maydon,  (ko`chma  ma`noda  siyosat 

maydoni), 

savdo, 

zamon 

kabi 

terminlargina 

faol 

ravis hda  

qo`llanilmoqda.  Buni  O‘zbekis ton  Respublikas i    Kons tituts iyas i » 

matnida  is hlatilgan  poytaxt,  namoyis h,  guruh,  nomz od,  dastur,    bozor,  

bepul,   farmon,  farmoyish,  devon,   korxona,  shahar  s ingari  atigi 

12tagina terminnning borligi dalili  ham  yaqqol tasdiqlab turibdi. 

                                                

1

 Ko‘rsatilgan avtoreferat, 36 b 

 

 

Qayd  etilganidek,  o‘zbekleks ikas ida  arab  tilidan  o‘z las htirilgan 

ter minlarining 

aksariyati 

abstrakt 

ma`nolaridir. 

Ijtimoiy-s iyos iy 

sohalarning  as os ini  abstrakt  tus hunchalar  tas hkil  qilganligi  tufayli 

ha m 

ularni 

ifodalas h 

uchun  o‘ tmis hdayoq  ayni  s hu  arabcha  

o‘zlas htirmalardan  foydalanilgan.  H.Dadaboyevning  ta`kidlas hicha,  

XI-XII  asrlarga  oid    qoraxoniylar  yozma  yodgorliklarida  adovat,  amr,  

amarat,  mulk,  nasab,  raiyat,  xalifa  singari  260  dan  ko‘proq  XIII-XIV 

asr  ilgarigi  manbalarda  uchra magan  akabir,  arkani-davlat,  baqqol,  

bazzoz,  bilad,  «oblost`,  viloyat»,  vaqf,  vakil,  vildan,  jariya  («ayol 

qul»), 

fiqih 

(«qonuns hunos») 

kabi 

ijtimoiy-s iyos iy 

ter minlar 

is hlatilgan ekan.

2

 

Hozirgi  o‘zbek  tilida  esa,  ijtimoiy-s iyos iy  ter minologiyada  

qo`llanilayotgan  terminlarning  umumiy  miqdori    haqida  aniq  bir 

raqa mni  ayta   olmasak-da,  ularning  salmoqi  katta  eaknligini  alohida  

ta`kidla moqchimiz. 

Lekin 

«O‘zbekis ton 

Respublikas i 

Konstituts iyas i»ga  murojaat  etis hni    lozim  deb  topdikki,  bu  har  holda,  

o‘zbek  tilidagi    ijtimoiy-s iyos iy  arabcha  terminlarning  o`rni  haqida  bir 

qadar  tasavvur  hos il  qiladi.   His ob-kitoblarga   qaraganda,  unda  jami 

236 ta  ijtimoiy-s iyos iy termin bor. Shundan  111  tas i as lida arabchadir.  

Masalan,   xalq,  inson,  huquq,  davlat,  avlod,  adolat,  siyos at,  

hujjat,  mamlakat,  mulk,  jamiyat,   jamoat,  kafolat,  kabilar  s hular 

jumlas idandir.  Shuningdek,  mazkur  manbada  biror  ko mponent i 

aniqrog`i,  asos i  arabcha,  yasovchi  affiks lari  esa,  umumturkiy  yohud 

fors-tojik tillariga aloqador  bo`lgan  qator ter minlar  mavjud. 

Masalan, 

a) 

daxlsizlik, 

fuqor alik, 

homiylik, 

faollik,  

muholifotchi, a`zolik,, vasiy lik, vazir lik, tartibsizlik va h. 

                                                

2

 Dadaboyev X.A. Ko‘rsatilgan avtoreferat, -35 b.  

1

 Bir chiziqli asos arabcha,  qora kvadrat ichidagilar esa fors-tojikcha komponentdir 

 

 

b) g`am

xo`r

lik, mulk

dor

, boj

xona

, qasam

yod

 va b.

  1

 

O‘zbek  tiliga,  jumladan,  uning  deyarli  barcha  ter minologik  

tizimlariga,  rus  tili  va  u  orqali  bos hqa  evropa  tillaridan  olingan  s o‘z va  

ter minlar  xus is ida  qator  maxs us   is hlarda  ham,  monografiya  va 

maqolalarda  ham  ko‘plab  fikrlar  bildirilgan.   Bunday  terminlar  o‘zbek 

va qtli  matbuotida   XIX  as rning  ikkinchi  yar midan  bos hlab,  aniqrog`i,  

Chor  Ross iyaning  O‘rta   Os iyoni  mustamlakaga  aylantira  bos hlas hidan 

keyin  tez-tez paydo bo`la bos hladi. 

Tabiiyki,  O‘zbek  tilidan  o`rin  ola  bos hlagan  leksemalar  ichida  

isezd  (syezd),  agitatsiya   (agitats iya),  uprava  (boshqarma),  eksport,  

imperia,      anarxiya  (anarxiya),  bur akrat  (byurokrat),  burju  (burjuy ),  

birja,  partiya,  parlament,  pagro`m  (por am),  politsiya,  (politsiya),  

pro`gram  (programma),  duma,  diplomat,  deputat,  depar tament,  

demo`kratiya,  (demokr atiya)  s ingar  qator  ijtimoyi-s iyos iy  sabalar  ha m 

mavjud  edi.

1

      To‘ g‘ri,  ma`lum,  sabalarga  ko‘ra,  o‘tgan  as rning  90-

yillargacha  o‘zbek  tilining  ijtimoiy-s iyos iy  terminologiyas ida  ha m 

ko‘pincha  ruscha-baynalminal  ter minlar  is hlatilib  kelindi.  Keying i 

yillarda  bularning  ayrimlari  fors -tojikcha  yoxud  arabcha  ter minlar 

bilan  almas htirila  bos hlandi.  M asalan,  programma-dastur,  norma-

meyor,  qoida,  grajdan(in)-fuqora,   territoriya -hudud,  s itema-tizim,  

traditsiya-an`ana,  simvol-ramz,  gimn-madhiya,  ideologiya-mafkura,  

pensiya-nafaqa,  gr uppa-guruh,   oblast`-viloyat,  posyolka(posyolok)-

shaharcha, 

kandidat-nomzod,  

minis tr-vaz ir, 

kabinet-mahkama,  

appar at-devon, fond-jamg`arma  va b. 

Mana 

s hunga 

ko‘ra, 

O‘zbekiston 

Respublikai 

Konstituts iyas ining  matnida  faqat  33  ta  ruscha  baynalminal  terminda n 

                                                

 

1

 Borovkov A.K. Uzbekskiy literaturniy yazik, 58-102 betlar, Olim Usmon, Hamitov Sh. O‘zbektili leksikasi 

tarixidan materiallar. –Toshkent, 1981  

 

 

foydalanilganligi  ma`lum  bo`ldi.  Bular  jumlas iga  quyidagi  ijtimoiy-

siyos iy  ter minlar  kiradi: 

Suverenitet, 

demokratiya, 

sovet,  

referendum, 

respublika,   

parlament,  kredit,  kons titutsiya,  organ,  gerb,  prezident,  partiya,  

institut,  s ub`ekt,  sud,  miting,  ts enzura,  okrug,  deputat,  nor ma,  

advokatura,  material,  us tav,  orden,  prokuror,  bank,  komissiya,  

medal`, byudjet, valyuta kabi. 

Keltirilgan  dalillar  jamulja m    qilinganda  bos hqa   tillardan 

o‘zlas htirilgan 

156 

ta 

tub 

s haklidagi 

ijtimoyi-s iyos iy 

ter min 

mavjudligi  ma`lum  bo`ldi.

2

    ularning  qays i  tillarga  oidligi  quyidagi 

sxe mada o‘zaks ini topgan: 

 

Jumladan 

Jami o‘z las hma 

ter min 

arabcha 

fors-tojik 

ruscha -baynalminal 

156 

111 

12 

33 

 

Endi  qoraqalpoq  tilidagi  o‘z las htirma  ijtimoiy-s iyos iy  ter minlar 

haqida 

qisqacha 

to`xtab 

o‘tamiz. 

Ma`lumki, 

yuqorida 

qayd 

etiganimizdek,  qoraqalpoq  tils hunos ligida  o‘z ga  tillardan  so‘z va  

ter minlar  o‘z las htiris h  masalas i  yoritilgan  talaygina  is hlar  mavjud.  

Ularning  har biriga alohida  to`xtalib   o‘tir may, ayrim  dalilarni  keltiris h 

bilan cheklanis hni  lozim, deb topdik.  

N.A. Baskakov  s hunday  deb  yozadi:  «Agar  turkiy  tillarga  

qadimgi  eroniy tillar elementlari M arkaziy  va  O`rta  Os iyo da  yas hagan 

eroniy  qabilalar  orqa li  kirib    kela  bos hlas hi    juda  qadimgi    davrga  

borib  taqalsa,  arab  va  fors iy  leks ikani  keng  miqyosda  o‘z las htiris h 

nisbatan  keyinroq,  aniqrog`i,  yangi  eramizning  X  asrdan  bos ib 

                                                

2

 Bunday terminlar sirasiga arabcha +o‘zbekcha (vasiylik, iste`molchi), fors-tojikcha+o‘zbekcha (farovonlik), 

arabcha+fors+tojikcha (bojona) va hokazo qabilidagi yasalishlar kiritilmadi. 

 

 

olingandan  s o`ng  bos hlandi»

1

    Bu  fikr  qoraqalpoq  tili    lekis kas iga  ha m 

to`la  taaluqlidir.  To‘ g‘ri,  qoraqalpoq  tiliga  qachon  va  qays i  manbalar 

orqali  leksemalar  o‘z las ha  bos hlaganligini  aniqlas h  qiyin.  Shunda y 

bo`ls a-da, 

mazkur 

olimning 

is higa 

ha mda 

O. Bekbaulov 

va 

H.Ma mbetnazarovlar  tomonidan  tuzilgan  lug`at

2

  ga  bos hqa   tillarda n 

o‘zlas htirilgan  ijtimoiy-s iyos i  ter minlar  ha m  is hlatilganligi  haqida  fikr 

yurita  olamiz.  Shu  o`rinda  yana  N.A. Baskakov  fikrlariga  e`tiborni 

qarata miz. 

Qoraqalpoq 

tiliga  

arabcha 

va 

fors-tojikcha  

o‘zlas hmalarning  kirib  kelis hi  hiqida   turks hunos  olim  s hunday  yozadi: 

«Arab  va  fors  tillari  leks ikas i  o‘z lashis hining  asos iy  manbayi  fors iy 

adabiy  til  bo`lib,  keyinchalik  mo`g`ullar  davrigacha   bo`lgan  Xoraz m 

va   qoraxoniylar  davlati  turkiy  adabiy  tili  hamda  mo`g`ullar  davrida n 

keyingi  Oltin  o`rda  va    temuriylar  (eski  o‘zbek)  tillaridir»

1

.  Shunda y  

qilib,  qoraqalpoq  tilining  ijtimoiy-s iyos iy    terminologiyas ida  quyidagi 

tillardan o‘z las htirilgan terminlar qadimdan qo`llab kelingan.  

1.  Fors -tojik  tillaridan:  ant-ant,  (ont,  qasam),  dana  (dona),  

mert  (mard),  nalish  (nolish,  arz-dod)

2

    abiray  (obr o`y),  alaman 

(olomon),  bayram,   ba’zirgen  (s avdogar),  ba’r ga  (saroy   qabulxonas i),  

ba’bitishe  (kichkina  qul  ayol),  bende  (qul)  biy  (elni  boshqaruvchi),  

gedey  (gadoy ),  dat  (arz ),  datxa  (dodha),  da’rgay  (dargoh),  da’ro`is h 

(darvesh), dushpan va .

3

  

2.  Arab  tilidan  va’zir  //  vaz ir,  g`arib,  dat,  (da`vo,  dov)  jaza,  

jallat,  ja’miyet,  zulim//  zulum,  qa’de,//  (qoida),  laqap  (unvon,  

                                                

1

 Baskakov N.A. Sostav leksiki karakalpakskogo yazika i struktura slova // Issledovaniya po sravnitel`noy 

grammatike tyurkskix yazikov. IV Leksika, -M., 1962.-S.76 

2

 Bekbauliev O. , Mambetnazarov K. Ko‘rsatilgan asar 

1

 Baskakov N.A. Ko‘rsatilgan asar, 76- bet 

2

 Baskakov N.A. Ko‘rsatilgan asar, 78- bet 

3

 Bekbauliev O. , Mambetnazarov K. Ko‘rsatilgan asar 7-73 b 

 

 

mansab

4

)    azap,  a’lem  (dun`ya),   a’mir,  bajban  (boj  oluvchi),  

g`a’ziyne, g`alao`it  (tartibsizlik ), da’ulet, dun`ya  va  h

5

  

N.A. Baskakovning  ta`kidlas hicha,  qoraqalpoq  tiliga  rus  tili 

leks ikas i  o‘z las hmalari  kirib  kela  bos hlas hi  nisbatan  keyingi  davrga -

aniqrog`i,  Xiva  xonligining  bos ib  olinis hi  hamda  qoraqalpoq  xalqining  

Rossiya  huk mronligi  os tiga  o‘tis hi  davriga  to‘ g‘ri  keldi.  Shunigdek,  

olim 

mazkur  davrlardagi  qoraqalpoq  tiliga  o‘z las hgan  ruscha  

leksemalar  s ifatida  quyidagilarni  sanab  o‘tadi:  apiser  (ofitser),  

badir aq  (batrak ),  bolis  (volost`,  volostnoy )  kengse  (kantselyar iya ),  

pay,  priystap  (pris tav ),  raboshi,  tiligram  (te legramma),  sot  (sud),  

iskalat  (ombor ), itoroj  (qorovul)  va b

1

   

Qoraqalpoq  tili  ijtimoiy-s iyos iy  terminologiyas ining  bugungi 

tarkibiga  nazar  tas hlaydign  bo`lsak,  o‘zlas hma  qatlamining  o`rni 

belgili darajada ekaligini ko‘ ris h  mumkin. 

Yuqorida  biz  o‘zbek  tili  ijtimoiy-s iyos iy  ter minologiyas ining  

bugungi  tarkibidagi  o‘z las hma  qatlamining  o`rnini  O‘zbekisto n 

Respublikas i 

Konstituts iyas ining 

qoraqalpoqcha 

tarjimas i 

matni 

asosida  qoraqalpoq  tili  ijtimoiy-s iyos iy  ter minologiyas ining  hozirgi 

bosqichdagi  darajas ini  ko‘rib  chiqamiz  (terminlar  qoraqalpoq  tili 

xus us itlari asos ida  o‘z las htirilgan) 

1.  Fors-tojik  tilidagi  o‘z las htirilgan   ijtimoiy-s iyos iy  terminlar: 

xoshemet  (rag`bat),  das tur,  nishan,  reje,  ma’limleme  (axborot),  

ka’rxana, parman, paytaxt, bazar, biypul kabi 

2.  Arab  tilidan  o‘z las htirilgan  ijtimo iy-s iyos iy  ter minlar:  xaliq, 

huqiq,  puqara,  jamiyet,  millet,  qarar,  ha’kim,  ha’kimiyat,  o`akil,  

napaqa,  siyas at,  ao`lad,  ma’jilis,  ar za,  esap  (hisobot),  o`alayat,  jaza,  

o`aziypa, ma’mleket, nizam  va b. 

                                                

4

 Baskakov N.A. Ko‘rsatilgan asar, 78- bet 

5

 Bekbauliev O., Mambetnazarov K. Ko`rsatilgan asar 8-31 b 

 

 

3.  R us  tili  va  u  orqali  evropa  tillaridan  o‘z las htirilgan  ijtimoiy-

siyos iy  ter minlar:  konstitutsiya,  prezident,  respublika,  demokratiya,  

miting,  referendum,  tsenz ura,  deputat,  parlament,  ustav,   amnistiya,  

minis tr,  advokatura,  suverenitet,  kredit,  valyuta,  komissiya,  orden,  

medal`  va b. 

Aytilganlarni 

jamlaganda 

O‘zbekiston 

R espublikas i 

Konstituts iyas ining    qoraqalpoqcha   tarjimas ida  o‘z ga  tillardan  tub 

holidagi  111  ta  ijtimoiy-s iyos iy  termin  o‘z las htirilganligi  ayon  bo`ldi.  

Ularning  qays i  tillarga  oidligini  quyidagi  jadval    aniq  ko‘rsatib    bera  

oladi. 

Jumladan 

Jami o‘z las hma 

ter min 

arabcha 

Fors-tojikcha 

Ruscha-baynalminal 

111 

42 

9 

60 

 

O‘zbekiston  Respublikas i  Konstitutsiyas ining  o‘zbek  tilidagi 

matnida  qo`llangan  ijtimoiy-s iyos iy  terminlar  bo`yicha  ha m  ayni 

shunday  ikkala  ma`lumotni  birlas htiruvchi  quyidagi  jadvalga  e`tiborni 

qaratsak. 

 

Ja mi o ‘z la s hma  

Fo rs-t o jikc ha 

Ara bc ha 

Rus c ha-

ba yna lmina l 

o‘zb ek.  

ma t nda  

qor a qa lp 

ma t nda  

o‘zb ek 

t i l i da  

qor a qa l 

t i l i da  

o‘zb ek 

t i l i da  

qor a qa l 

t i l i da  

o‘zb ek 

t i l i da  

qor a qa l 

t i l i da  

156 

111 

12 

9 

111 

42 

33 

60 

 

 

Keltirilgan  dalillardan  ma`lum  bo`lmoqdaki,  Konstitutts iyaning  

o‘zbekcha  matni  bilan  qoraqalpoqcha  tarjimas idagi  matnida   u  yoki  bu 

tillardan  o‘z las htirilgan  ijtimoiy-s iyos iy    terimnlar  «hisob-kitobida » 

                                                                                                                                                       

1

 Baskakov N.A. Ko`rsatilgan asar, 79- bet 

 

 

ancha- muncha  farq  bor  ekan.  Shunday  bo`lis hi  ha m  tabiiydir.   Buning 

bos h  sababini  yuqorida  qayd  etib  o‘tdik.    Haqiqatan  ham  o‘zbek  va  

qoraqalpoq  tillari  bir  til  oilas iga  mans ubligidan  qat`iy  nazar,  ularning 

har  biri  ichki  rivojlanis hi  qonuniyatlari  asos ida    zarur  bo`lga n 

ter minlarni  o‘z las htirar  ekan.  Buni  keltirilgan  dalillar  ha m  isbotlab 

turibdi. 

Avvalo  s huni  aytis h  lozimki,  har  bir  til  egas i  u  yoki  b u 

tus hunchani  ifodalas h  uchun  o‘z leksikonidan  imkoniyat  topa  olmasa,  

bos hqa  tillar  «mulki»ga    murojaat  qiladi.  Buni  qays i    tilning    materiali 

ekanligi 

masalas ida 

qo`yidagicha 

mulohaza 

yuritis h 

kerakka  

o`xs haydi:  birinchidan,  «rets ipient»  til  «donor»  tildan  o‘z inin g 

gra mmatik 

qonuniyatlariga 

( masalan, 

fonetik 

talaffuziga) 

mos  

keladigan  o‘z las hmalarni  o‘z gra mma tik    qonuniyatlariga  mos  ravis hda  

o‘zlas htiradi;  ikkinchidan,   biror  tushuncha   «donor»  tilda   avvalda n 

o‘zleksemas iga  ega   bo`ladi,  «rets epient»  tilda   esa  u  ifodalanga n 

bo`lmas ligi  mumkin.  Bizningcha,  mana  s hu sabalarga  ko‘ra,  noqardos h 

tillar  ham  u  yoqda  turs in,  hatto  qardos h  tillarda  ha m  u  yoki  b u 

ijtimoiy-s iyos iy  tus huncha  har  xil  tillardan  o‘z las htirilgan  terminla r 

bilan  ifodalanaveris hi  mumkin  ekan.