O‘zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti
2. O‘ZB EK VA QORAQAL POQ T IL L ARI O‘ ZLASHM ALA RI DAGI
Download 1,14 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbek va qoraqalpoq tillarida ozlashma qatlam
|
2. 2. O‘ZB EK VA QORAQAL POQ T IL L ARI O‘ ZLASHM ALA RI DAGI FARQ LAR Turkiy tillarning ko‘pchiligida as lida arabiy vatan ter mini "kis hi tug`ilib va o‘z ini uning fuqoras i hisoblagan ma mlakat; ona yurt" manos ida vatan (o‘zbek tilida ), o`atan (qoraqalpoq tilida ) fonetik farqli holatda ifodalanganligni ko‘ra miz. Yoki rais terminini olib ko‘rsak, u ba`zi «organ, tashkilot, idora, jamiyat va s hu kabilarning bos hlig`i, rahbari» ma`nos ida qo`llangan:
Bir oda m rayon sovetinig rais iga va`da qilgan ekan. (A.Qahhor). To‘ g‘ri, qoraqalpoq tilida ha m rais termini r a’yis s haklida avvaldan is hlatilgan. Masalan: Jurt sora g`an pats ha adil bolmasa, Qazi, rayis duri sa u`al almasa, Aytqan s harti iqrarinda turmasa, Әrman menen qayg`ilanip olerse ng. (Әjiniyaz) Mis oldan ko‘rinib turibdiki, rayis «diniy maros im va urf- odatlarining bajarilis hini kuzatib boruvchi, s huningdek o`lchov va tos h-torozilarning to‘ g‘riligini teks hiruvchi mansabdor s haxs » ma`nos ida qo`llangan. O‘tgan asrning 70-80 va undan oldingi yillari ta`s irida mazkur ter min qoraqa lpoq tilida ha m ruscha predsedatel termini bilan ifodalanib kelingan: Raykom ma’jilisinen kelgen kolxoz predsedateli sekratarina erteng az ang`i saat tog`izda aktivlerdi jiynaudi taps irdi. (Әmudarya). Hatto
«R ussko-karkalpaks kiy s lovar» (1957) da
b u o‘zlas htirmaning asos iy ekanligi qayd etilgan. 1 «Qaraqalpaq tilining orfografiyaliq sozligi» («Qoraqalpoq tilining imlo-lug`ati») 2 da esa predsedatel` (-ge,-den), predsedateli, predsedatelliq kabilar ha m kiritilgan. Biroq yuqorida qayd etilgan sabablarga ko‘ra, predsedatel` ter mini qoraqalpoq tiliga o‘z las hib ketmadi, uning o`rnini «R ussko- karakalpaks kiy s lovar`»da ikkinchi o`ringa chiqarilgan basliq ter mini egalladi: Kons titutsiyaliq sud siyasat ha’m huqiq tarauindag` i
1 RKS, 759 b 2 Qaraqalapaq tilinin orfografiyaliq sozligi. _-No’kis, 1990. 240- bet qanigelerden Konstitutsiyaliq sudting, baslg`in, bas liqting orinbasar i ha’m sudyalari quraminda saylanadi, og`an Qaraqalpaqs tan Respublikasinan o`akil kiredi (O‘RK). O‘zbekstan Respublikasining Oliy Majilis ining Baslig`in ham or inbasarlar in saylau... (O‘RK ). 2010 yilda nas hr etilgan “R ussko-karakalpakskiy s lovar`”da predsedatel ter mini basliq s haklida o‘z gartirilgan. O‘zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan qonun terminining qoraqalpoq tilida zakon, zang va nizam kabi ma`nodos hlari mavjud. Shunis i e`tiborliki, zakon-ruscha, zang-xitoy tilidan (N. A. Baskakov) 1 ,
nizam esa arabcha o‘z las hmadir. «Russko-karkalpakskiy s lovar`»ga murojaat qilinsa, unda mazkur tushuncha zakon, zang va nizam ter minlari bilan ifodalanganligi ma`lum bo`ladi. De mak, o‘tga n asrning oltmis hinchi va undan oldingi yillarida zakon asos iy termin sifatida «qonunlas htirilgan». 80- yillarda ham ayni s hunday holni ko‘ris h mumkin. “Qaraqalpaq tilining tүs indir me sөzligi”ning (QQTTS) 1998- yilda nas hr etilgan II jildida zakon asos iy ter min sifatida «pas portlas htirilgan»: zakon at.
«R ussko-karkalpakskiy s lovar`»da qonunga s inonim tarzida tanlangan nizam QQTTS ha m «ikkinchi o`ringa » chiqarilgan: nizam at. «zang, zakon, ta’r tip, qag`iyda, r eje» 3 .
s lovar`” (R KS)dagi as os iy deb
hisoblangan zakon terminiga ham QQTS (II jild)da yuqoridagiday, «ikkinchi o`ringa » tus hirib quyilgan: zang, at. Ma’mleketting eng joqar i hukimet organlar i qabillaytug`in ayriqs ha zang, kushke iye bolg`an akt, qa’o`li qararlar, dekret».
1 Baskakov N.A. Ko‘rsatilgan ish. 78-b. 2 QQTTS. 1988, -No’kis, 238-b Va nihoyat, 1993- yilning 9- aprelida, zakon va zan leksemalar i «hayot sahnas idan» tus hirib qoldirildi va ter minologiya maydonidagi o‘ziga xos bu «raqobat»da nizam termini g`olib bo`lib chiqdi, qoida qonunlas htirildi, ya`ni s hu kuni «Qar aqalpaqstan Respublikasi
2
Shu o`rinda zang terminining o‘ zbekhalq s hevalarida ha m uchras hini ta`qidlab o‘t moqchimiz. Bu haqda «O‘zbek xalq s hevalari lug`ati»da s hunday yozilgan
To`ydan oldin qizminam qochish bizzi zangivuz da yo` (Toshkent) Tonnarda kep, paxillatip, zangsiz a’ka’tk a’n (Turkistan). 3 Mana
s hu sabablar tufayli O‘zbekiston Res publikas i Konstituts iyas ining o‘zbekcha matni va uning qoraqalpoqcha tarjimas i matnida o‘z las hma ijtimoiy-s iyos iy ter minlar «hisob-kitobi»da ayri m farqlar paydo bo`lgan. Bu haqda yana to`liqroq is honch hos il qilis h uchun quyida keltiriladigan dalillarga diqqatni jalb et moqchimiz 1). "Konstituts iya " matnida arab tilidan o‘z las htirilgan quyidagi ijtimoiy-s iyos iy ter minlar is hlatilgan davlat, manfaat, qonun,
2. "Konstituts iya "ning o‘zbekcha matnida qo`llangan ter min o‘zbek tilida ham qoraqalpoq tilida ha m arabcha (garchi ma`nolari bir xil yoxud bir-biriga yaqin bo`lsada ), biroq ularning o‘zak negizlari xilma -
3 QQTTS. , 1988, -T.Sh-B365 2 Qaraqalpaqstan Respublikasi Konstitutsiyasi -No`kis, 1993-j.. 3 O‘zbek xalq shevalari lug`ati.-Toshkent Fan, 1971.109-b. xil. Masalan; inson-adam, davlat-ma’mleket, adolat-a’dillik, iroda- erk, nizo-daw (da`vo), muassasa-mekeme, manfaat-ma’p, sir -qupiya, faoliyat-mashqulat kabi. 3. "Konstituts iya "ning o‘zbekcha matnida is hlatilgan arabcha termin «tarjima matn»da qoraqalpoqcha termin bilan ifodalangan; hayot-
4. "Kons tituts iya "ning o‘zbekcha matnida qo`llangan arabcha ter min «tarjima matn»da ruscha-nor ma, hujjat-akt, vazir -ministr, mukofot-
5.
Shuningdek “Konstituts iya’’ ning o‘zbekcha matnida is hlatilgan ijtimoiy-s iyos iy termin umumturkiy, “ qoraqalpoqcha matni”da ruscha-baynalminal muq obil bilan ifodalangan; tizim - sistema, bo`g`in-yacheyka, tuman-rayon, jamg`arma-fond kabi. 6.’’Konstituts iya’’ ning o‘zbek tilid agi matnida asos arabcha, ”tarjima matn”da esa asos fors-tojikcha ijtimoiy-s iyos iy ter minlar bilan aks ettirilgan; an`ana-dastur, ramz-nishan, qoida-reje, axborot- ma’limleme, rag`bat-xoshamet kabi.
1 Shuni ta`kidlash kerakki, oila terminining keyingi vaktlarida qoraqalpoq tilida ayla shaklida ishlatilishi ham kuzatilmokda: Biraq, Seregul «ering-piring»-dep uyretken aylada tәrbiyalang`an. Mәmbetov K. Muhabbat hәm әjel. Aral, 1992 №2. 6-b. 7. “Konstituts iya”ning o‘zbekcha matnida is hlatilgan ruscha- baynalminal ter min “ tarjima matn”da qoraqalpoqcha ter min bila n berilgan; organ-uyim, gerb-tangba, sovet –kenges kabi. 8. “ Konstituts iya” ning o‘zbekcha matnida is hlatilgan fors – tojikcha ijtimoiy-s iyos iy termin, “ tarjima matn”da rus cha -baynalmina l ter min orqali ifodalanganligini kuzatis h mumk in; nomzod-kandidat,
9.
“ Konstituts iya ”ning o‘zbekcha matnida fors-tojikcha ijtimoiy-s iyos iy termin uning qoraqalpoqcha tarjimas ida ham s hunda y berilgan, poytaxt-paytaxt, farmon-parmon, bozor-bazar, bepul-biypul kabilar. Shuni ta`kidlas h lozimki, o‘zbek va qoraqa lpoq tillari ter minologik tizimlarida, s hu
jumladan, ijtimoiy-s iyos iy ter minologiyalarda ham
so`nggi besh-o`n yil ichida
sezilarli o‘zgaris hlar ro`y berdi. Bu tillarga Davlat tili maqomining berilis hi bilan bog`liq bo`ls a, qolaversa, milliy qadriyatlarning tiklanis hi, millat tilining sofligi uchun jon kuydirilis hi kabi obyektiv va s ubyektiv o millarning maydonga kelis hi bilan bog`liqdir. Qoraqalpoq tils hunos lari D.Nas irov va
Q.Qos hanovlar o‘zis hlaridan birida Yu.D.Des herievning «ko‘pgina yaqinda yozuv qabul qilgan tillarning yangi ilmiy-texnik, ijtimoiy-s iyos iy, o`quv- pedagogik terminlarning 70-80 foizi o‘z las htirmalardir», degan fikriga tayanib, qoraqalpoq tili leks ikas idagi s port, madaniy- mais hi y va bos hqa soha ter minlarining yar mi (de mak, 50 foizi) rus tili va u orqali kirib kelgan o‘z las htirmalardir, degan xulosaga kelis hadi. Bu fikrlar haqiqatan ancha yiroq bo`ls ada, ularda jon bor. Chunki “Kommunistik imperiya” hukmronlik qilgan yillarda milliy
tillar leks ikas ini ruscha-baynalminal leksemalar bilan boyitis h tils hunos likning dolzarb masalalaridan biri qilib qo`yilgan edi. Bugungi kunda esa tillar leks ik qatlamlarida ruscha -baynalminal va bos hqa tillar o‘z las hmalari nisbatan ka mayganligi, ularning o`rniga har bir millat ona tilining o‘z ichki qo`rlaridan muqobillarni maqsadga muvofiq tanlayotganligini ko‘ ris h mumkin. Buni “Konstituts iya”ning o‘zbekcha va qoraqalpoqcha matnlarida is hlatilgan ijtimoiy-s iyos iy ter minlar yaqqol tasdiqlaydi. Ko`rinib turibdiki, turkiy tillar leksikas iga, jumladan, o‘zbek va qoraqalpoq tillari leks ikalariga o‘zga (fors -tojik arab) tillardan turli narsa va hodisalarni ifodalovchi tushunchalarning kirib kelis hi juda qadimgi davrlardan bos hlab, bugungi kunda ham davom qilmoqda. Shu bilan birga, ikkala tilda ha m rus tili va u orqali evropa tillarida n o‘zlas htirilgan ijtimoiy-s iyos iy terminlar ha m o‘z iga xos o`rinni egallaydi. Ammo tillar
leks ik qatlamlarining xar birida
o‘zlas hmalarning o`rni xilma -xildir. C hunki tillarga kirib kelgan va kirib kelayotgan yangi leksema, avvalo s hu tilning o‘z ichk i imkoniyatlari asos ida gra mmatik qonun koidalariga bo`ys indirilga n holda qabul qilinadi. Muayyan sabablarga ko‘ra, bir tilga o‘z las hgan lekse malar, xus usan, ijtimoiy-s iyos iy ter minlar ikkinchi tilga qabul qilinmas ligi va unga s hu
tilning o‘z idan muqobil ter min
tanlanis hi yoxud
qalbakilas htirilib yangi ter min hos il qilinis hi mumkin. Buning natijas ida o‘zaro farqli leks ik qatlam yuzaga keladi. Shu bilan birga, qiyos lanayotgan tillarga bos hqa tillarda mavjud bo`lgan qator ijtimoiy-s iyos iy ter minlar aynan o‘zlas htirilis hi mumk inki, bula r mus htarak leks ik qatla mni yuzaga keltiradi.
XULOSA
O‘zbek va qoraqalpoq tillarining leks ik qatlamlarining aksariyat i tils hunos lar to monidan tadqiq qilingan. Ammo hali o‘ztadqiqini kutib turgan talay masalalar borligini ta`kidlas h mumkin. O‘zbek va qoraqalpoq tillari semantikas i bir-biridan farq qiladigan bir
talay terminlar mavjud. Ma`lum
bo`lis hicha, muayya n tus hunchalarni ifodalas hda qatnas hadigan leksemalarnin g semema laridan ayrimlari u yoki bu tilda mavjud emas ekan. Shuningdek, qiyos lanayotgan tillarda o‘zaqs ini topgan ijtimoiy-s iyos iy tus huncha no mus htarak lekse ma bilan ifodalanis hi ham mumkin ekan. Dunyoda o‘z ga tillardan so‘zqabul qilmagan tilning o‘z i yo`q. Bu fikr o‘zbek va qoraqalpoq tillariga ha m bevos ita taaluqlidir. O‘zbek tili leksemas idagi arabcha va fors -tojikcha o‘z las hmalarning tarixi uzoq o‘tmis hga borib taqaladi. Tarixiy yozma manbalarda uchraydiga n
Mazkur ter minlarning ayrimlari bugungi kunda ha m faol iste`moldadir. Qoraqalpoq tiliga ha m arabcha va fors -tojikcha so‘z larning kirib kelis hi, avvalo fors iy til, qola versa, xoraz miylar va qoraxoniylar adabiy tili orqali ekanligi haqida ma`lumotlar mavjud. Ana s hunda y ter minlar s iras iga ant, dana (dono), nalis h (arz-dod), bayra m, vazir, jaza, bajban kabilarni kiritis h mumkin. R uscha - baynalminal ter minlarning har ikkala tilga o‘zlas his hi esa bevos ita chor Rossiyaning O‘rta Os iyo xalqlarini bos ib olis hi bilan bog`liqdir. Turkiy tillar leks ikas iga, jumladan, o‘zbek va qoraqalpoq tillar i leks ikalariga o‘z ga (fors-tojik arab) tillardan turli narsa va hodisalarni ifodalovchi tus hunchalarning kirib kelis hi juda qadimgi davrlarda n bos hlab, bugungi kunda ha m davo m qilmoqda. Shu bilan birga, ikkala tilda ha m rus tili va u orqali evropa tillaridan o‘z las htirilgan ijtimoiy- siyos iy terminlar ha m o‘z iga xos o`rinni egallaydi. Ammo tillar leks ik qatla mlarining xar birida o‘z las hmalarning o`rni xilma -xildir. C hunk i tillarga kirib kelgan va kirib kelayotgan yangi lekse ma, avvalo s hu tilning o‘z ichki imkoniyatlari asos ida gra mmatik qonun koidalariga bo`ys indirilgan holda qabul qilinadi. Muayyan sabablarga ko‘ra, bir tilga o‘z las hgan lekse malar, xus usan, ijtimoiy-s iyos iy ter minlar ikkinchi tilga qabul qilinmas ligi va unga
s hu tilning
o‘z idan muqobil
ter min tanlanis hi yoxud qalbakilas htirilib yangi ter min hos il qilinis hi mumkin. Buning natijas ida o‘zaro farqli leks ik qatlam yuzaga keladi. Shu bilan birga, qiyos lanayotgan tillarga bos hqa tillarda mavjud bo`lgan qator ijtimoiy-s iyos iy ter minlar aynan o‘zlas htirilis hi mumk inki, bula r mus htarak leks ik qatla mni yuzaga keltiradi. Qiyos lanayotgan tillarda o‘z las hma qatlamning aniq miqdor i haqida bir narsa deyis h qiyin, albatta. Lekin har ikkala tilda ha m o‘zlas hma terminlarning miqdori talaygina. O‘zbek tilida arabcha va fors-tojikcha terminlar nisbatan ko‘p uchrasa, qoraqalpoq tilida rus tilidan o‘tgan terminlar ko‘p uchraydi. Shuni ta`kidlas h joizki, o‘zbek va qoraqalpoq tillari terminologik sistemalarida, s hu
jumladan, ijtimoiy-s iyos iy ter minologiyas ida keyingi yillar ichida sezilarli o‘z garis hlar ro`y berdi. Bu tillarga Davlat tili maqo mining berilis hi, Respublika mizning mustaqillikka eris hganligi bilan bog`liq bo`lsa, qolaversa, milliy qadriyatlarning tiklanis hi, millat tilining sofligi uchun jon kuydirilis hi kabi obyektiv va s ubyektiv omillarning maydonga kelis hi bilan bog`liq.
Adabiyotlar 1. Karimov I. A.. Yuksak ma’ naviyat – yengilmas kuch. –Tos hkent, 2008. 2. Abdinazimov Sh. Leks icheskiy sostav eposa «Kirk kiz» («Sorok devus hek»): Avtoref.dis. …kand. filol. nauk. -Nukus, 1992. 3. Akobirov S. Til va ter minologiya. –Tos hkent, 1968. 4. Bazarova D.X. Sharipova K. A. Razvitie leks iki tyurkskix yaz ikov Sredney Azii i Kazaxstana. –Tas hkent: Fan, 1990. 5. Baskakov N. A. Sostav leks iki karakalpaks kogo yaz ika i struktura slova // Iss ledovanie po sravnitel`noy gra mmatike tyurkskix yaz ikov. Ch. IV. Leks ika. -M., 1962. 6. Baskakov N. A. Baskakov A.N. Sovre mennie kipchakskie yaz iki. – Nukus : Karakalpakstan, 1987. 7. Bafoyev B. Navoiy asarlari leks ikas i. –Tos hkent: Fan, 1983. 8. Begmatov E. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leks ik qatlamlari. – Toshkent, 1985. 9. Bekbao`lov O. Mambetnazarov Q. Qaharmanliq dastanlarindag`i o’zlestirme so’zlerdin’ tus inigi. – No’kis : Bilim, 1992. 10. Berdimuratov E., Kamalov A. J a’ miyetlik s iyas iy ha m sots ialliq ekonomikaliq terminlerdin’ oris sha -qaraqalpaqs ha qisqas ha so’zligi. -No’kis : Qaraqalpaqstan, 1993. 11. Berdimuratov E. Ha’zirgi qaraqalpaq tilinin’ leks ikologiyas ы.- No’kis : Qaraqalpaqs tan, 1966. 12. Berdimuratov E. O terminologii karakalpakskogo yaz ika // Tyurkskaya leks ikologiya i leks ikografiya. –M., 1971. 13. Berdimuratov E. Qaraqalpaq terminologiyas ы.-No’kis : Qaraqalpaqstan, 1989. 14. Dadaba yev X. A. Obs hestvenno-politicheskaya i sots ialno - ekonomicheskaya ter minologiya v tyurkoyaz ichnix pis mennix
pamyatnikax XI-XIV vv. -Tas hkent: Yozuvchi, 1991. 15. Djaksibaev A.D. Problemi vzaimodeystviya russkogo yaz ika s karakalpaksko m nats ionalnы m literaturnыm yaz iko m. -Nukus, 1980. 16. Ijtimoiy-s iyos iy ter minlar lug` ati. -Tos hkent: Fan, 1976. 17. Is moilov I. Turkiy tillarda qavm-qarindos hlik ter minlari. – Tos hkent, 1966. 18. Is moilov I., Meliyev K., Saparov M. O‘rta Os iyo va Qozog‘ iston turkiy tillari leksikas idan tadqiqot, -Tos hkent: Fan, 1990. 19. Karakalpaksko -russ kiy s lovar. –M.: GIS, 1958, 2010. 20. Karimov B. M utalov Sh. O`rtaturk tili. -Tos hkent: Mehnat, 1992. 21. Kos hanov K.M. Vzaimodeys tvie russkogo i karakalpaks kogo yaz iko v oblasti no minativnoy leks ike. –Nukus, 1989. 22. Musa yev K.M. Leks ikologiya tyurkskix yaz ikov. – M. : 1984. 23. Pirniyazova A. K. Puti for mirovaniya i razvitiya obs hes tvenno- politicheskoy leks iki v sovremenno m karakalpaks kom yaz ike: Avtoref.dis. …kand. filol. nauk. –Tas hkent, 1986. 25. Seitova D.U., Pirniyazova A. K., Fayzulla yeva E.M. Anglis hans ha -qaraqalpaqs ha jamiyetlik-s iyas iy atamalar so’zligi. –No’kis, 1992. 26. Sha ms hetovJ. Qaraqalpaq tiline shig`is tillerinen kirgen so’zler tariyxinan . –No’kis : Qaraqalpaqstan, 1984. 27. O‘zbek tili leks ikologiyas i . – Tas hkent: Fan. 1981. 28. O‘zbekis ton Respulikas i Konstituts iyas i. – Tos hkent: O‘zbekiston, 1992. 29. Qaraqalpaqstan Res publikas i Konstituts iyas i. –No’kis, 1993. Download 1,14 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish