O`zbekstan respublikasi oliy va o’rta mahsus ta`lim
Download 0,6 Mb. Pdf ko'rish
|
Santa-gertruda zotli bukalar va maxalliy sigirlarni chatishtirish natijasida olingan buzoqlarning ravojlanishini va gosht maxsuldorligini organish 3
|
chorvachilik xo’jaliklarida naslchilik ishlarini andozalar asosida yo’lga qo’yish. Turli mulk shaklidagi xo’jaliklarda yangi jadal texnologiyalarni joriy qilish asosida jahon andozalari darajasida mahsulot ishlab chiqarishni tashkil qilish. Ayniqsa, feremer xo’jaliklarida yangi jaxon tajribasida sinovdan o’tgan texnologiyalarni joriy qilish bu sohani obro’yini oshiradi. Buning uchun mamlakatda har bir sigirdan sog`ib olinayotgan sutni dastlab hech bo’lmaganda 3 ming kg. etkazish ikki barobar sut etishtirishni ko’paytirish imkonini beradi va xalqimizni sut mahsulotlariga bo’lgan talabini to’liq qondirishni ta`minlaydi .
O’zbekistonning tabiiy yaylovlarga boy bo’lgan tog` oldi va tog`lik mintakalarida, lalmikor adirlarida, daryo va dengiz oldi keng o’tloklarida qoramollarning sergo’sht zotlari parvarish kilinadi Shuningdek Qoraqalpog`iston Respublikasida paxtachilik, g`allachilik, sabzavot-polizchilik va bog`dorchilikka moslashgan sug`oriladigan maydonlardagi jamoa, shirkat, fermer va aholining shaxsiy xo’jaliklarida qoramollarning sersut va sut-go’sht maxsuldorli zotlari urchitiladi. Aholining go’sht va sut mahsulotlariga bo’lgan talabini qondirishda qoramolchilikni jadal rivojlantirish, uning mahsuldorligini yanada oshirish, ayniksa, kagga axamiyatga ega. Qoramollar ustida naslchilik-selektsiya ishlarining samarali olib borilishi natijasida yangi mahsuldor zotlar, zot guruxlari va xillari yaratilmokda. Jumladan, dunyo miqyosida qoramollarning 1000 dan ortiq, MDX dagi davlatlarida 55 ga yaqin zot va zot guruxdari mavjud. O’zbekistonda qoramol go’shti va sut mahsulotini ko’paytirish chorvachilikka ixtisoslashgan xo’jaliklar, komplekslar, 6 xo’jaliklararo korxonalar, jamoa-shirkat va fermer xo’jaliklari, sut-tovar fermalari va aholining shaxsiy xo’jaliklari zimmasiga yuklatilgan. Respublikamizda go’shtga topshiriladigan har bir qoramolning o’rtacha tirik vaznini 380-400 kilogrammga etkazish imkoniyati mavjud. Ilg`or tajriba go’shtga topshirilgan qoramollarning tirik vaznini 450-500 kilogrammga va sigirlardan sog`ib olingan sut miqtsorini 4000-4200 kilogrammga etkazish mumkinligini ko’rsatmokda. O’zbekistonning XXI asrdagi qoramolchilik tarakqiyoti istiqbollari nodavlat xo’jaliklarining shakllanishi va uning rivojlanish odimlariga bog`liq. Shirkat, fermer va dexkon xo’jaliklarida podani samarali tashkil etish, mollar maxsuldorligini oshirish, texnologiyami takomillashtirish, ozuqabop ekinlar xosildorligini oshirish asosida har bir bosh shartli molga va bir gektar sug`oriladigan er maydon xisobiga maxsulot ishlab chiqarish xajmini oshirish davr talabi. Shunda respublika axolisini chorvachilik maxsulotlari — sut, go’sht va tuxum bilan to’la ta`minlash imkoniyati yaratiladi. Nodavlat xo’jaliklarini rivojlantirish, uni ixtisoslantirish va jadallashtirish respublika koramolchiligidagi bosh vazifa hisoblanadi. Malakali mugaxassislar, fermerlar va barcha chorvachilik xodimlaridan uning imkoniyatga boy bo’lgan omillarini ishga solish talab qilinadi. Shubois, go’sht yunalishiga mahsus koramol zotlari xususiyatlarini urganish va imkon kadar ulardan foydalanish maqsadida bitiriuv malakaviy ish mavzusi tanlandi. Bitiruv malakaviy ishini maqsadi: Go’sht ishlab chiqarish maqsadida kupincha sut yunalishidagi qoramollarnin` erkaq buzoqlari va mahalliy sigirlardan foydalanimoqdamiz. Lekin, kam sut beradigan mahalliy sigirlarni mahsus go’sht yo’nalishidagi zotli buqalar bilan chatishtirish natijasida olinishi mumkin bo’lgan duragaylarning go’sht mahsuldorligi yuqoriligi Amudaryo quyi oqimidagi yaylovlarda isbotlangan. Shu bois, Canta-gertruda zotli bukalar va maxalliy sigirlarni chatishtirish natijasida olingan buzoqlarning ravojlanishini va go’sht maxsuldorligini o’rganish bakalabr bitiruv ishida maqsad qilib olindi.
7 Mazkur ishda oldimizda turgan asosiy vazifalar quydagilardan iborat: 1. Chatishtirish uchun tanlab olingan mahsuldor Santa-gertruda zotli buqalar bilan mahalliy sigirlarni urug`lantirish va sermahsul duragaylarni olish; 2. Olingan 1/2 santa-gertruda X 1/2 mahalliy qoramollar duragaylarini go’sht etishtirishning mahsus texnologiyasi bo’yicha oziqlantirish va parvarish qilish uslublarini o’rganish; 3. Yaylovlarimizdan tejamkorlik bilan foydalanishda mahsus go’sht yo’nalishidagi nasildor buqalarning duragay buzoqlarining go’sht ishlab
chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanish.
8 I.BOB ADABIYoTLAR ShARHI Mamlakatimizda koramolchilik kadimda hayvonlarni xonakilashtirish bilan ularning mahsuldorlik sifatlari hamda baquvvat ishchi kuchini yaxshilashga e`tibor berib tanlash va saralash ishlari olib borilgan. Lekin bu boradagi ish uslubi xususida ma`lumotlar kam uchraydi. Shuning uchun chorvachilik va ayniksa, koramolchilik fanining ilk bor ajdodlarimiz tomonidan kanchalik tashkil etilganligi to’g`risida biron bir dalil keltira olmaymiz. Ammo tajribali chorvadorlar tomonidan amaliyotga yaqin bo’lgan urchitish, saralash va saqlash ishlari kabilalar va shaxsiy xo’jaliklarda puxta olib borilganiga imonimiz komil. Ota-bobolarimiz chorvachilik borasidagi bilimlarini avloddan-avlodga qoldirib, o’rgatib kelishgan. Bunga misol kilib xar xil mintakdlarda yaratilgan mahalliy qoramollar, ularning Hindiston urkachli mollari bilan chatishtirilgan zebusimon duragay mollarining bir necha xillari mavjudligini ko’rsatib o’tish mumkin. O’zbekistonda qoramolchilikning mustakil fan sifatida o’kitilishini 1910- 1915 yillardan boshlab izoxlash mumkin. 1932 yili chorvachilik tajriba stantsiyasining tashkil etilishi bunga asos bo’lgan. Shundan boshlab chorvachilikning barcha sohalari va ayniksa, qoramolchilikni taxlil kilish, mavjud qoramollarni o’rganish va ularga to’liq xarakteristika berishdek ilmiy-tadkikot ishlari amalga oshirilgan. 1915-1916 yillarda tashkil qilingan tajriba maydonlari va stantsiyalari ilk bor ilmiy tashkilotlar uchun poydevor bo’ldi, desak xaqiqatga to’g`ri keladi. Bu davrlarda ilmiy ish olib borgan olimlardan V.I.Gromova, K.K.Sakovskiy, I L.Movshovich, V.F.Denisov, V.V.Zyuzyukin, 3.I.Savitskaya, I.V.Shirlov, Z.S.Sokolova, T.F.Tavildarova, V.A.Trofimovskiy, P.M.Pushkarev, M.Gorshkova, A.K.Lvovich, V.A.Shchikin, P.F.Kiyatkin va boshkalarning nomlarini kedtirish mumkin. Ular O’zbekistonda chorvachilik fanini tashkil etishda hamda mahalliy kadrlarni tayyorlashda ulkan xissa qo’shishgan. Samarkand kishloq xo’jaligi institutida
9 professor P.M.Pushkarev, Toshkent qishloq xo’jaligi institutida V.A.Shchikin, O’zbekiston chorvachilik ilmiy-tadqiqot institutida professor P.F.Kiyatkinlarning shogirdlari etuk chorvador olim bo’lib etishib chiqishgan. Shulardan akademik A.Rahimov, N.O.Mavlonov, Yu.R.Kurbonov va boshqalarni keltirish mumkin. Ulardan ayniqsa, N.O.Mavlonov qoramolchilik soxdsi bo’yicha ko’plab kadrlar tayyorlagan xamda qoramolchilik fanini rivojlantirishga katta hissa qo’shgan. 1939 yili O’zbekiston chorvachilik ilmiy-tadqiqot institutaning tashkil etilishi chorvachilik fanida burilish yasadi. Chorvachilikning ilmiy va amaliy asoslarini o’rganishga sharoit yaratildi. Chorvachilikning barcha soxalari bo’yicha laboratoriya va bo’limlar tashkil etilib, shu soxdning muammolari bo’yicha ilmiy ishlar olib borildi. Qoramolchilik borasidagi ilmiy ishlarga o’sha kezda T.F.Taviddarova, F.F.Eysner, A.K.Lvovich A.A.Atbashyanlar boshchilik qilishdi. Qora-ola, qizil cho’l, shvits va bushuev zotlarini shakllantirishda ulkan xissa ko’shishdi. O’zbekistonda chorvachilikni ilmiy asosda rivojlantirish, ayniqsa, 1957-1960 yillardan boshlab avj oldirildi. Bunga chorvachilik ilmiy-tadkikot institutida 1957 yildan e`tiboran ochilgan aspirantura va unga iste`dodli yoshlarning kabul qilinishi juda qo’l keldi. Dunyoga tanilgan akademik-professorlardan V.M.Yudin, S.N.Bogolyubskiy, G.I.Azimov va boshkalarning maktabini o’tagan maxalliy kadrlarning institutga ishga kelishi uning saloxlyatini ko’tarib, chorvachilik ilm-fanining nazariy asoslarini boyitdi. Qoramolchilik va oziklantirish borasida qishloq xo’jaligi fanlari akademiyasining akademigi xamda muxbir a`zolari, O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatgan fan arboblari Sh.A.Akmalxonov, U.N.Nosirov, K.Q.Qoriboev yaratgan ilmiy makgabni aloxida ko’rsatish mumkin. Akademik Sh.A.Akmalxonov va uning ilmiy maktabi sutchilik ishining nazariy va amaliy asoslarini, sigirlar maxsuldorligini oshirish va sut sifatini yaxshilash, sut ishlab chikarish texnologiyalariga bag`ishlangan fanning yangi kirralari va jadallashgan uslublarini ishlab chikib, respublika xo’jaliklarida keng tatbiq qilgan. Olimning mollarni 10
biologik xususiyatlari, sutning sifatini yaxshilash, sut ishlab chiqarish texnologiyasining samarali echimlariga bag`ishlangan qator ilmiy asarlari muhim ahamiyatga ega. Professor U.N.Nasirov va uning ilmiy maktabiga go’shtdor kormolchilikni yaratish, mollar maxsuldorligini oshirish va uning sifatini yaxshilash, go’sht ishlab chikarish texnologiyalariga oid bo’lgan fanning nazariy va amaliy asoslari xosdir. O’zbskistonda gushtdor qoramolchilikni yaratish uslublari ishlab chiqilib amaliyotga keng tatbik kilindi. Bu soxa bo’yicha o’tmishdagi Amudaryo del`tasi kamishzorlarida santa gertruda, qozoqi oqbosh zotlari va ularning maxalliy sigirlar duragaylarini urchitish ishlari O’zbekiston chorvachilik ilmiy-tadkikot institutida Qoraqalpog`iston filiali olimlari ham xissa qushdilar. Qoramol go’shtining shakllanish biologik xususiyatlari ilmiy asoslanib, undan jadallashtirilgan texnologiyalarda keng foydalanishdagi amaliy asoslar, go’shtchilik komplekslari, xo’jaliklararo bo’rdoqichilik korxonalarining samarali texnologiyalari ko’plab ilmiy asarlarda atroflicha yoritilgan. Mazkur maktabdan respublika koramolchilik va go’shtchilik faniga ulkan hissa qo’shayotgan qishloq xo’jaligi fanlari doktorlari, professorlar I.Xidirov, Z.To’raqulov, K.Xabibulin, A.Qaxxorov, B.Abdalniyazov, B.Abdirov va boshqa ko’plab etuk olimlar etishib chiqkan. Qora-ola zotli mollar sermaxsuldorligi, bukatizimlari, sigirlar oilalarini yaratish va zotni takomillashtirish, yosh nasldor mollarni parvarishlash xamda soxaning nazariy asoslaridan immuno-genetika ilmiy tadqiqotlari bilan koramolchilik fanini boyitgan professorlardan E.Yu.Karchevskiy, M.Ashirov, S.I.Shodmonov, P.S.Sobirov va I.Maxsudovlarni alohida ko’rsatib o’tish lozim. Qoramolchilikka oid ilm-fan keyingi 30-35 yil davomida, ayniqsa, rivoj topdi. Fanning ko’plab nazariy asoslari yaratildi. Amaliyotga zotlarni takomillashtirish, yosh mollarni jadal parvarishlash, sut va go’sht maxsulotlari ishlab chiqarishning samarador texnologiyalari yaratildi va amaliyotga tavsiya etildi. 1960-1994 yillar davomida respublika koramolchiligi jadal rivojlandi.
11
Mollar maxsuldorligini keskin oshirishga erishilib, rayonlashtirilgan qoramol zotlarini takomillashtirgan xolda yangi maxsuldor podalar yaratildi va soxaning naslchilik bazasi barpo etildi. Sanoat usulida samarali faoliyat ko’rsatgan sutchilik va go’shtchilik komplekslarining ish tajribasi keng joriy etildi. Ularda sut maxsuloti ishlab chiqarish birmuncha ko’garilib, ish unumdorligi va xo’jalik rentabelligini oshirishga erishildi. Davlat naslchilik zavodlarida sigirlarning sut maxsuldorligi 4000-4200 kilogrammgacha etdi. Naslchilik yadrolarida esa 5000-6000 kilogrammdan xam oshirildi. Mollarning irsiy maxsuldorlik xususiyatlari yaxshilandi. Eng ko’p sut beradigan sigirlar parvarish kilina boshlandi. Mollarning yukori irsiy maxsuldorlik xususiyatlarini oshirish, texnologiyalardan samarali foydalanish usullariga joriy qildi va undan unumli foydalanish tadbiriy choralari ko’rildi. Go’shtchilik komplekslari va xo’jaliklararo bo’rdoqichilik korxonalarida go’shtga topshiriladigan koramollarning tirik vazni 500-520 kilogrammgacha etkazildi. Dongdor chorvadorlarning buyuk namoyondalari faoliyat ko’rsata boshladi.Toshkent viloyatidagi “Qizil shalola” tajriba xo’jaligining moxir sut sog`uvchi operatori A.I.Chudnaya yuqori samaraga erishib, davlat mukofotlariga sazovor bo’ldi. U sobiq itgifokda yagona bo’lgan bir yo’la 180 sigirni sog`ish texnologiyasini boshkardi. Qoramolchilik fanining xali ko’plab ochilmagan qirralari mavjud. Ular mollar maxsuldorligini keskin oshirishdagi, selektsion-genetik, biotexnologik, bioinjenerlik, oziq moddalardan yanada samarali foydalanishdagi biologik va xokazo nazariy echimlardir. Qoramolchilikni va bu boradagi fanni rivojlantirishda rus olimlari qo’shgan ulushni alohida ta`kidlab o’tishimiz kerak. Shunday olimlar qatoriga A.F.Middendorf, N.P. Chirvinskiy, P.N.Kuleshov, M.I.Pridorogin, E.A.Bogdanov, M.F.Ivanov, E.F.Liskun, I.S.Popov, A.A.Moligonov, F.F.Eysner, A.P.Kalashnikov, D.L.Levantin va boshkalarni kiritish mumkin. Ularning ilmiy asarlari, yaratgan ta`limotlari va uslublari xamisha biz uchun dastur bo’lib qoladi. Masalan, buzoqlarni yoshligidan 12
boshlab oldindan mo’ljallangan maqsadni ko’zlab oziqlantirish bilan ularning ekster`er va konstitutsiya turlarini hamda maxsuldorlik ko’rsatkichlarini ham o’zlashtirish mumkinligi haqida zootexniya fanining asoschilaridan E.F.Liskun (1961), N.P.Kuleshov (1949), E.A.Bogdanov (1947) lar yozgan edilar. Aynan, yosh xayvonlarni mo’l-ko’l boqish kerakligini ta`kidlab, bunda alohida saralangan to’da xususiyatlarini hisobga olish kerakligini uqtiradi. (R.Xamroqulov, K.Karibaev, Qishloq xo’jalik xayvonlarini oziqlantirish, Toshkent, 1999 yil, 176 bet)
Hulosa kilib aytsak, chorvachilikning etakchi sohalaridan bo’lgan koramolchilik axolini sut va go’sht maxsulotlari, sanoatni esa xom ashyo bilan ta`minlaydi. Dunyo mikyosida va shu jumladan, Uzbekistonda 1970—1995 yillar mobaynida koramolchilik tez sur`atlar bilan rivojlandi. Qoramol zotlari va ularning maxsuldorligi ko’payib bordi. Lekin 1996—1998 yillarda O’zbekistonda jamoa chorvachilik nodalat xo’jaliklariga aylantirilishining dastlabki davrida xamda oziqabop ekinlar asosiy maydonlarining kiskartirilishi, ozika etishtirish xajmining kamayishi, mollarni oziklantirish me`yori va to’yimlik darajasining pasayishi bilan mollar maxsuldorligi darajasi talabga javob berolmay qoldi. Bu esa mo’l ko’l chorvachilik maxsulotlari ishlab chikarish, xalkimizning chorvachilik maxsulotlariga bo’lgan extiyojini to’la qondirishga salbiy ta`sir ko’rsatmoqda. Qoramolchilikdagi bu muammolarni xal kilish fan va ishlab chikarish ollida turgan dolzarb vazifadir. A.Sadovskiy, D.Sadovskayalarning ta`kidlashicha, jinsiy etilish 13 oylik va undan katta yoshdagi g`unajinlar faqatgina yaxshi, sifatli em-xashakdan iborat ratsionni iste`mol qilish barobarida normal rivojlanish va o’sishni ta`minlay oladigan oshqozon sig`imiga ega bo’ladi. (Zooveterinariya jurnali, 2010 yil, 8-son, 27-29 bet) I.N.Chernopyatov “Buzoqlarni tarbiyalash” degan maqolasida buzoqlarni tarbiyalash ona qornida boshlanishi lozim, xuddi shu vaqtda buzoqning kelajakdagi sog`lomligi yoki kasalligiga, kuchliligi yoki kuchsizliligiga, chiroyliligi yoki
13
beo’xshovliligiga asos solinadi: -deb yozgan edi. Uning fikricha, bo’g`oz sigirlar ratsionida etarli darajada protein, yog`, fosfor va tuzlar bo’lishi lozim. I.P.Duxin (1989) 6 oylikdan oshgan buzoqlar ratsionidagi proteinning 24%i makkajo’xori proteini evaziga to’ldirilganda umumiy proteinning katta qorin suyuqligida eriydigan qismi 50% ga teng bo’lib, proteinning ammiak sifatida isrof bo’lishi kamaygan, protein va
kletchatkaning xazmlanishi ko’paygan. (R.Xamroqulov, K.Karibaev, Qishloq xo’jalik xayvonlarini oziqlantirish, Toshkent, 1999 yil, 185 bet). Mollarning oziklantirish me`yoriga oid belgilar - semirish darajasi, ozikalarning unumli sarfi, suyim chikimi va go’sht rangining naslga utish darajalari uzaro keskin farkdanadi. Bir xil belgilarda bu xususiyatlar past bulsa, boshkalarida yukori buladi. Shuni xam aytish kerakki, go’sht-mahsuldorligi kursatkichlari uzaro uzviy boglikdir. Masalan, buzoklarning tugilgandagi vazni zot xususiyatiga va sigirning katta-kichikligiga boglik. Mollarning usish tezligi kanchaki yukori bulsa, ularning semirishiga shuncha ozikalar kam sarflanadi. Yosh mollarning bir kilogramm usishi uchun katta yoshdagi mollarga nisbatan ozikani kam sarflaydi. Shuni uktirish kerakki, ozikalar xarajati mollarning semirish tarkibiga boglik. Yosh mollarning semirishi asosan muskul tukimalari x,isobiga bulsa, katta yoshdagi mollarda, esa, yor tukimalarining kupayishi xisobidan buladi. Yog tukimalarining xosil bulishi uchun muskul tukimalariga nisbatan ozikalar xarajati 1,5-2,0 baravar ortik. Hozirgi
kunda go‘sht
ishlab chiqarish asosan qoramolchilikdan olinib,Respublikamizda yetishtirilayotgan umumiy go‘sht balansining 65 foizini tashkil yetmoqda.Lekin Shunga qaramasdan axoli jon boshiga yillik talab yetiladigan go‘sht miyor darajasida emas,SHuning uchun Hozirgi kunda chorvachilikka ixtisoslashgan fermer xo`jaliklarida go‘sht yetishtirish dolzarb hisoblanadi. Qoramollarning go’shtdorligi buyicha selektsiya ishlarini olib borishda va bukalarni avlodining go’shtdorligi buyicha
baxolashda mahsuldorlik 14
xususiyatlarining nasldan-naslga utishi xamda ularning uzaro korrelyatsiyasi xisobga olinadi.
15
II. BOB Material metodika Mollarning ekstererini to’g`ri shakllantirish uchun bug`oz sigirlar, yangi tug`ilgan buzoqlar va tana hamda g`unajinlarni yuqori me`yorda oziklantirish talab qilinadi. Shuni ham aytish kerakki,mollarni yuqori me`yorda oziklantirish tananing ba`zi bir eksterer kamchiliklarini to’g`rilashga imkon bermaydi. Jumladan, orka, bel, yag`rini, oyoqko’yishdagi kamchiliklar. Chunki bunday kamchiliklar mollarning irsiyati bilan bog`likdir. Mollarning tana ekstererini yaxshilashda naslchilik-selektsiya ishlari, tanlash va saralash asosiy tadbirlardan xisoblanadi. Mollar kanchalik saralanib borilsa, poda shunchalik tez yaxshilanadi. Ayniqsa, buqalarni tanlab olishda saralash ishlaridan keng foydalanish tufayli kutilgan natijaga tez va keng miqyosda erishish mumkin. Mollar yoshligidanok. yaxshi parvarish kilinib borilsa, unda tana kismi o’lchovlari va indekslari normal o’zgara boradi. Jumladan,O’zbekistonda ko’p yillar davomida urchitilib borilayotgan santa-gertruda zotli mollarning tana o’lchovlari va ekstereri hamda indekslari ularning yoshi ulg`ayishi bilan normal o’zgara boradi (1-jadval). 1-jadval Santa-gertruda zotli mollar ivdeksining o’egarishi,%
Urg`ochi yosh mollar, oylik
Sigirlar, yoshi Indeks
Tug`ilganda 6 12
18 4 6 Balandoyoklik 58
53 51
51 46
46 Cho’zilganlik 90 108
115 115
117 117
Tos - ko’krakdorlik 83
84 86
87 89
90 Ko’krakdorlik 53 60
63 64
62 62
Bo’ychanlik 104
107 108
107 106
105 Go’shtdorlik 60 78
83 82
80 79
Suyakdorlik 16
16 16
16 16
16
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, tananing ayrim kismlari molning yoshi ulg`ayishiga karab xar xil me`yorda o’zgarib borgan. Tana qiya uzunligi, ko’krak aylanasi va ket yarim aylanasi boshka tana o’lchovlariga nisbatan jadal o’zgaradi. 16
Shu o’rinda tana ndekslari o’zgarishini olsak balandoyoklik indeksi molning yoshi ulg`ayishi bilan pasaya boradi, suyakdorlik indeksi esa bir xil qo’rsatkich me`yorida saklanadi, ko’krakdorlik, bo’ydorlik va go’shtdorlik indekslari g`unajinlik yoshigacha ko’tarilib boradi, sigir paytida esa pasayadi. Cho’zilganlik va tos-ko’krakdorlik indekslari borgan sari ko’tarilib, sigir yoshiga etganida eng yuqori bo’ladi. Koramollar semirish shakli (konditsiyasi)nipg kuyidagi turlari mavjud: zavod, ko’rgazma va ishchi. Ulardan, Z a v o d shakldagi mollar o’rta semizlikda bo’lib, nasldor mollarga va ayniqsa, nasldor buqalarga xosdir. K o’ r g a z m a l i shakldagi mollarning tanasi chiroyli va kelishgan bo’lib, o’rta va yuqori semizlikka to’g`ri keladi. I sh ch i shakldagi mollar ishchi xayvonlarga xos bo’lib, semizligi o’rtacha, muskullari tig`iz va mustahkamdir. Ishchi ho’kizlarni shakllantirish uchun bukachalar 8-12 oyligida axtalanadi. Yuqoridagi konditsiyalar katori b o’ r d o q i l i k shaklni xam keltirish mumkin. Bunda mollarning bo’rdoqilangan darajasi ko’rsatiladi. Ya`ni mollar tanasida ozik moddalarning to’planganligi oqsil va yog` mikdorlari bilan aniklanadi. Jumladan, bo’rdoqiga boqiladigan yosh bukachalarda ko’prok oqsil moddasi yig`iladi. Katta yoshdagi mollar yoki brak qilingan sigirlar bo’rdokilanganda tanasida yog` to’qimalari ko’proq jamg`ariladi. Shunday qilib, koramol zotlarining o’ziga xos eksterer tana tuzilishligi bo’lib,ular yoshi ulg`ayishi bilan o’zgaradi, oziklanish me`yori va tashki muhit ta`sirida ma`lum bir qismi ko’rsatkichlari ham o’zgarib turadi.
17
2.1 Go’sht yo’nalishidagi qoramollarning asosiy hususiyatlari Go’sht yo’nalishiga mansub bo’lgan barcha zot va guruhlarda moddalar almashinuvi, o’z xususiyatiga ko’ra, iste`mol qilingan oziqlarni go’sht va yog` tayyorlashga sarflaydi. Binobarin,’ ular tez semiradi va sarflangan em-xashak nisbati sut yo’nalishidagi zotlarga ko’ra past bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, go’sht etishtirish uchun em-xashak miqdori ma`lum darajada tejalishi bilan mahsulot tannarxi arzon va sifati yuqori bo’ladi. Chunki bu yo’nalishdagi barcha mollarning biologik xususiyatlari qisqa vaqt ichida ko’p va sifatli go’sht tayyorlashga moslashtirilgan.Go’shtdor qoramollarning muskuli yaxshi rivojlangan, suyaklari birmuncha engil, tanasi keng va yumaloq ko’rinishda, sonlari semiz, go’shtdor, gavdasi to’g`ri burchak shaklida bo’ladi. Boshi kichik, engil va yumaloq, lekin keng; shoxlari mayda, yaltiroq, uncha uzun bo’lmaydi va yarim oy shaklini eslatadi. Shuningdek, bo’yni kalta, keng, yo’g`on va sermuskul hamda ko’krak qismiga birikkanligi uncha sezilmagan holda bo’ladi. Ko’kragi uzun, keng va chuqur. Qovurg`alari uzun, yumaloq (doyra shaklida) bir-biriga yaqin joylashgan bo’ladi. Elkasi keng va to’g`ri go’shtdorlik xususiyati yaxshi ifodalangan. Orqa oyoqlari oldingilaridan kaltaroq va to’g`ri (tik) joylashgan. Terisi yumshoq, qalin va dag`al. Teri ostidagi yog` qavati rivojlangan; juni qalin va quyuq, lekin ancha nozik. Sigirlarning elini kichik, so’rg`ichlari to’g`ri joylashgan, sut bezlari uncha rivojlanmagan holda bo’ladi 2.2 Go’sht yunalishidagi zotlarning qisqacha tasnifi Santa-gertruda zoti. Bu zot AQShning Texas shtatidagi Santa-gertruda okrugida yaratilgan, ancha yangi zot hisoblanadi. Bu zot chidamliligi, muhitga tez moslasha olishi va qisqa vaqt ichida tez semirishi bilan boshqa go’shtdor zotlardan farq qiladi. Bu zot vakillari, ayniqsa, quruq va issiq iqlim sharoitida o’zini yaxshi his qilishi, qon (gemosporidioz va teylorioz) kasalliklariga chidamliligi bilan bir qancha ustunliklarga ega.Santa-gertruda zoti O’zbekistondagi bir qancha xo’jaliklarda, jumladan, Jizzax viloyatidagi Baxmal tumanida ko’paytiriladi. 18
Baxmal tumanida go’shtga boqilayotgan mollar kuniga 890 grammdan semirgani holda tirik vazni 540-550 kg.ga etganda go’shtga topshiriladi. Qozaqi oqbosh.Bu zot qozog`istonning cho’l zonasida yaratilgan va 1951 yili tasdikdangan. U Qozog`istonning mahalliy sigirlarini Gereford zot go’shtdor buqalar bilan qochirish natijasida va Qalmoq zot sigirlarni Gereford buqalaridan qochirib olingan duragaylarni bir- biriga chatishtirish asnosida vujudga keltirilgan. Bu zot vakillarining rangi to’q qizil, gilos rangida bo’lib, boshi va tanasining ayrim qismlari oq rangda bo’ladi. Sigirlarining tirik vazni 500-550 kg., buqalariniki 850- 950 kg. (ba`zan 1000 va undan ham og`ir) keladi. Nimtalanmagan go’sht chiqimi 53-63%, ayrim hollarda 70% va undan ham ortiq bo’ladi.Bu zot mollarning go’shti “marmar” ko’rinishiga, ya`ni yog` va go’shti barcha qismida qavat-qavat ko’rinishga ega bo’lib, yuqori kaloriyali va lazzatlidir. Ko’p sut beradigan sigirlardan bir laktatsiya davrida 2200-2500 kg.gacha sut sog`ib olish mumkin. Aberdin-angus zoti. Bu zot Angliyaning shimoliy qismida joylashgan Aberdin grafligida yaratilgan. Zotning yaratilishida asosan mahalliy zotlarning roli katta bo’lgan. Rangi qora va shoxsiz bo’ladi. Sigirlarining tirik vazni 560-600 kg. (
to’yimli bo’ladi. Go’sht chiqimi vazntsga ko’ra 65- 66%, ayrim vaqtlarda 70% gacha bo’ladi. Sigirlari bir laktatsiya davrida 1200-1500 kg. sut beradi va sutida 4,0-4,5% yog` bo’ladi. Gereford zoti. Gereford zoti ham Angliyada mahalliy mollarni tanlash, saralash, parvarish qilish va yaxshi oziqlantirish natijasida yaratilgan. Bu zot tez etiluvchanligi, go’shtining sifati va go’sht chiqimi yuqoriligi bilan boshqa zotlardan farq qiladi. Rangi qizil, boshi, ko’kragi, qorni va oyoqlari oq rangda. Sigirlarining tirik vazni 490-580 kg., buqalariniki 800-850 kg., ayrimlariniki 1100 kg.gacha bo’ladi. So’yilganda nimtalanmagan go’sht va yog` chiqimi 65-68%, ayrim hollarda 70% dan ham ortadi. Gereford zot sigirlarning bir laktatsiya davrida suti 1200-1400 kg., sutidagi yog` mikdori 3,9-4,0%.Qalmoq zoti. Bu zot
19
Qoraqalpog`istonga bundan 350 yillar avval mo’g`ullar tomonidan keltirilgan. Uzoq yillar mobaynidagi tanlash, saralash va naslchilik ishlari natijasida bu zotning ko’p xususiyatlari (sovuqqa, noqulay ob-havo sharoitiga, kasalliklarga chidamliligi) anchagina yaxshilandi.Qalmoq zotining rangi qizil, (ba`zan parcha- parcha oq dog`lari bo’ladi), qizil-ola, to’q sariq va qo’ng`ir-ola bo’ladi. Sigirlarning tirik vazni 420-450 kg., buqalarniki 600-800 kg., ayrimlariniki 900 kg.gacha bo’lishi mumkin. Go’sht chiqimi o’rtacha 57-60%. Sigirlari bir laktatsiya davrida 650-1000 kg. sut beradi. Sutidagi yog` miqdori 4,2-4,4%. Bu zot har xil noqulay sharoitlarga chidamliligi bilan boshqa zotlardan farq qiladi.
2.3 Go’sht yunalishidagi nasildor sigirlarni boqish Sigirlarni boqishda ularning sut mahsuldorligi hisobga olinadi. Bo’g`oz sigirlarni boqishda ularning tirik vazni va sog`ib olinadigan sut miqdoriga qaraladi.Bo’g`oz sigirlarni boqishga alohida ahamiyat berish kerak. Chunki bu ular tuqqandan keyin sut mahsuldorligi yuqori bo’lishiga imkon beradi. Tirik vazni 500-550 kg. va sut mahsuldorligi 4000-6000 kg. bo’lgan sigirlarga sutkasiga o’rta hisobda 6-8 kg. sifatli pichan, 10-15 kg. silos yoki senaj, 7-8 kg. xashaki lavlagi, 2- 3 kg. em (yoki omixta em), shuningdek, 100-150 gr. kal`tsiy va 50-70 gr. osh tuzi berish kerak, Lekin ularni ildizmevalar bilan boqishda ovqat hazm bo’lishi sifatini nazorat qilib turish talab etiladi. Chunki ayrim vaqtlarda ko’p miqdorda berilgan lavlagi ularning ovqat hazm qilish organlari faoliyatini susaytiradi.Sog`in sigirlarni boqishda ularning sut mahsuldorligi darajaga etgunicha ratsion sifati va tarkibiga ? alohida e`tibor berish talab etiladi. Ayniqsa, ular tuqqandan keyin 2-3 kun mobaynida bunday tadbirlarni qo’llash foydali. Sigirlarning sutini, ayniqsa, sutining yog`ini oshirishda emning foydasi katta, Binobarin, norma asosida berib borishga e`tibor kuchaytirilishi kerak. Sigirlar qancha sersut bo’lsa, ularga shuncha ko’p em berish kerak. Axap sigirlar sutdan chiqish davrida oriq bo’lsa, ularning ratsionini 1-2 oziq birligiga ko’paytirish tavsiya etiladi. Har bir oziq birligi hisobiga qo’shimcha ravishda 110-120 gr. xdzm bo’ladigan protein, 9-10 gr. kal`tsiy, 5-6 gr.Fosfor va 40-50mg. Karotin berish lozim.Aks holda ular embrioni
20
sust rivojlanadi va umumiy fiziologik holatiga putur etadi. Sog`in sigirlarni boqishda ulardan olinadigan sut va yog` miqdorini hisobga olish maqsadga muvofiq. Shunga ko’ra, ular organizmi uchun zarur bo’lgan kimyoviy elementlar miqdori va umumiy oziq birligi rejalashtiriladi.Sigirlar ratsionidagi quruq modda miqdori har 100 kg.ga o’rtacha 3,0-4,0 kg.ni tashkil etishi mumkin. Kletchatka sigirlar oshqozonida ovqat hazm bo’lishini normallashtirgani uchun uning miqdori 18-24% gacha (quruq moddaga nisbatan) bo’lishi mumkin.Agar ratsion tarkibida kal`tsiy ortib ketsa, ovqat hazm bo’lishiga salbiy ta`sir ko’rsatadi. Ayniqsa, protein va organik moddalarning, shuningdek, fosforning o’zlashtirilishi susayadi.Sigir ko’proq silos, senaj va iddizmevalar bilan boqilganda ular ratsionida fosfor va natriy miqdori normal bo’lishiga e`tibor berish lozim. Ratsiondagi oziq turlari tarkibidagi mikroelementlar miqdoriga ham ahamiyat berish kerak.Sigirlar guruh usulida boqilganda bir xil ratsiondan foydalanilsa, ularning sut mahsuldorligi bir- biridan 1-3 kg.ga farq qilishi mumkin. Shuning uchun dag`al oziq va silos ularga istaganicha berilsa, em va iddizmevalar kabi oziqlar bilan ularning sersutligiga e`tibor berilgani holda ta`minlanadi.Sigirlarni bog`lamasdan boqishda boqish normalarini taxminan 8-10% ga oshirish nazarda tutiladi. Bunda sigirlar har 100 kg. tirik vazni hisobiga 1,5 kg. atrofida beda pichani, 2-3 kg. xashak, 2 kg. silos iste`mol qilish hisobiga olinadi.Sog`in sigirlarning to’yimli moddalar, mineral va biologik faol moddalarga bo’lgan talabi I sutkada bir boshga:
21
2-jadval Tana vazni, kg Talab etiladi 400 450 500 550 600 650 Quruq modda, kg 12 12,5 13 13,4 13,8 14,2 Ozuqa
birligi 8,3 8,7 9 ■ 9,4 , 9,7 10 Hazm.
protein, g 792 818 846 884 915 940 Xom kletchatka, g 3400 3567 3690 3854 3977 4100 Kraxmal, g 872 914 944 986 1010 1050 Qand, g 626 644 666 696 718 740 Kal`tsiy, g 63
66 68
71 74
76 Fosfor, g 36 37
38 40
42 47
Osh tuzi, g 56 58
60 63
65 70
Sigirlarni boqishda ularning sut mahsuldorligi hisobga olinishi shart. Binobarin, laktatsiya mobaynida sog`ib olingan sut miqdoriga ko’ra ularga beriladigan em- xashak nisbati quyidagicha bo’lishi mumkin: Sut miqdoriga ko’ra oziq turlarining taqsimlanishi, foiz qisobida
3-jadval 1-lakta- tsiyadagi suti
Dag`al oziqlar
Sersuv oziqlar
Ko’k o’t
(beda) Omuxta
em 3000
18 32
30 20
4000 14
29 27
30 5000
13 27
25 35
22
4-jadval Har kilogramm sut uchun tavsiya etilgandan o’rtacha em miqdori
o’rtacha suti (kg) I kg sut uchun sarflanadigan em miqdori (g) 10 kg.gacha bo’lganda 100 gacha 10-15 kg 100-150 16-20 kg 160-200 21-25 kg 250-300 25 kg.dan ortiq bo’lganda 300-350
1-rasm. Santa-gertruda buqasi 23
2.4 Santa-gertruda zotining duragay buzoqlarini boqish va parvarish qilish hususiyatlari Buzoqlarni boqish va parvarish qilish qoramol podasini sog`lom, sermahsul sigirlar va yuqori ko’rsatkichga ega bo’lgan baquvvat nasldor buqalar bilan to’ldirishda muhim ahamiyatga ega. Buzoqlar har bir fermaning yo’nalishi, etishtiriladigan mahsulot turi va ishlab chiqarishning aniq maqsadi hamda sharoiti hisobga olingan holda boqib, parvarish qilinadi.Birinchi usul – buzoqlarni onasidan ajratib boqish. Bu usul barcha sut-tovar fermalarida qo’llaniladi. Bunda buzoqlar tug`ilganidan so’ng 5-10 kun davomida onasining og`iz sutidan bahramand bo’ladi. So’ngra ular maxsus kataklarga olinadi va guruhlab boqiladi. Og`iz suti birinchi marta buzoqlar tug`ilganidan keyin I -2 soat o’tgach, 1-1,5 kg. miqdorida beriladi. Ularni oziqlantirishdan oldin lablari, burun va yuzi yaxshilab artiladi. Yangi tug`ilgan buzoqlarga dastlabki kunlarda og`iz suti maxsus rezinka so’rg`ichlar yordamida kuniga 5-6 marta berilsa, so’ngra kuniga 4 marta aniq belgilangan vaqtda (kun tartibi asosida) beriladi. Bunda buzoqlar hamma vaqt bir xil mikdordagi sutni yakka holda olishi mumkin. Beriladigan og`iz suti yoki sog`ib olingan sutning harorati 37°S, toza va sifatli bo’lishi maqsadga muvofiq.Agar buzokdagan sigirning elini kasal bo’lsa yoki sutining sifati talabga javob bermasa, u holda bir vaqtda tuqqan yoki tug`ishiga ko’ra bir-ikki kunga farq qilgan sigirlarning suti ichiriladi.Buzoqlarga tug`ilgan kuni 5-7 kg. atrofida og`iz suti ichirilishi yaxshi natija beradi. Besh kunlik bo’lganida 6-10 kg.gacha ko’paytirish mumkin. Birinchi besh kun ichida ularga 30-45 kg. og`iz suti ichirilsa, yaxshi natija beradi.Buzoqlarni faqat sigir suti bilan boqish iqtisodiy jihatdan uncha ko’p foyda keltirmaydi. Binobarin, ularni sun`iy sut, sersuv va dag`al oziqlar bilan ta`minlash iqtisodiy samaradorlikka erishishda anchagina afzalliklarga ega. Bunday tadbirlarni buzoqlar tug`ilganidan so’ng uchinchi dekadadan boshlash lozim. Buning uchun beriladigan sigir sutining mikdori oz-ozdan kamaytirilib, uning o’rniga yog`i olingan sut va sun`iy sut miqdori ko’paytirilib boriladi.Ikkinchi usul – ajratib emizdirib boqish. Bu eng qadimgi usul bo’lib,
24
bunda, sigirni sog`ishdan oldin sog`ish vaqtida va sut sog`ib bo’lingach, yoniga buzog`i qo’yib yuboriladi. Sigiri bo’lgan barcha xonadonlar ham shu usulda buzoq boqadi va parvarish qiladilar. Bu usul hozirgi vaqtda xo’jaliklarda deyarli qo’llanilmaydi.Uchinchi usul – buzoqlarni emizuvchi boshqa (enaga) sigirlar ga biriktirib boqish. Buning uchun onalaridan ajratib olingan buzoqlar 2 tadan 4 tagacha qilib, mashina yordamida sog`ishga yaroqsiz yoki qari sigirlarga biriktirib qo’yiladi. Buzoqlar o’z enagasini 2-3 oy mobaynida emib o’sadi va rivojlanadi.Biriktiriladigan buzoqlar soni enaga sigirlarning sut mahsuldorligiga bog`liq. Emizish uchun rejalashtirilgan sigirlar bir guruh buzoqni emizish davri tugashi bilan yangi partiya buzoqlarni qabul qiladi. Shunday qilib, sut mahsuldorligi 3000-3500 kg. bo’lgan sigirlar bir laktatsiya davrida 8-10-12 ta buzoqni emizdirib, ular baquvvat va sog`lom rivojlanishiga o’z hissasini qo’shadi. Bu usul ko’plab xo’jaliklarda qo’llanib kelinmoqda.To’rtinchi usul – buzoqlarni onalariga uzluksiz emizdirib boqish. Bu
usul go’sht
yo’nalishidagi qoramolchilikda qo’llaniladi. Bunda sigirlar deyarli sog`ilmaydi. Poda sharoitida yosh buzoqlar 6-8 oylik bo’lgunicha faqat onasini emib rivojlanadi. Agar talab etilsa va sigir suti ikki buzoq uchun etarli bo’lsa, bir sigirga ikkita yosh buzoqni ham biriktirib boqish tavsiya etiladi.Shunday qilib, buzoqlarni boqish, parvarish qilish va rivojlantirish usullari har bir xo’jalikning mahsulot yo’nalishi va ishlab chiqarish texnologiyasiga ko’ra qo’llanishi ko’plab ijobiy natija beradi. 2.5 Duragay yosh mollarni 6 oyligidan 2 yoshgacha boqish texnologiyasi
Buzoqlar olti oylik bo’lganida erkaklari urg`ochilaridan ajratilgan holda maxsus xonalarda boqiladi. Bunda to’rtta guruh tashkil etish nazarda tutiladi. Birinchi guruxda buzoqlar 9 oylik bo’lgunicha boqiladi. Ikkinchi guruxda 9 oylikdan 12 oylik bo’lgunicha boqiladi. Uchinchi guruxda 12 oylikdan 18 oylik bo’lgunicha boqiladi. To’rtinchi guruhda 18 oylik g`unajinlar 2 yosh bo’lgunicha boqiladi.
25
Buzoqlar xo’jalikda qabul qilingan usulga muvofiq bog`lab yoki bog`lamasdan boqiladi. Nasl olish uchun mo’ljallangan erkak buzoqlarni hisobga olmaganda barcha guruhdagi buzoqlarga 8-9.oyligidan boshlab ko’p mikdorda somon, silos va iddizmevalar berib boqish mumkin. Agar bog`lab boqish usuli qo’llansa, buzoqlarga sutkasiga uch
marta em-xashak beriladi. Suvni
avtomat sug`orgichlardan istaganicha ichadi. Bunday usulda, ko’pgina xo’jaliklarda olib borilgan kuzatishlarga qaraganda, buzoqlar sog`lom, baquvvat va yuqori mahsuldor bo’lib o’sar ekan. Ularga sun`iy sut berilsa, 180-200 kg. sof sut tejaladi.Qoramollar o’sishi va rivojlanishida har kilogramm semirishi hisobiga sarflaydigan oziq birligi miqdorining ortib borishi aniqlangan.Em-xashakning sifati qancha past, tarkibida kimyoviy elementlar, ayniqsa, protein kam bo’lsa, mollarning har kilogramm semirshni uchun shuncha ko’p oziq sarflanadi.Buzoqlar sog`lom va baquvvat bo’lib o’sishi uchun 1-6 oylik buzoqlarning har 100 kg. vazni hisobiga sutkasiga 12 gr., 6 oyliqdan katta buzoqlarga 10 gr.dan osh tuzi berilishi lozim.Bir yoshgacha bo’lgan urg`ochi buzoqlar uchun bir yilga 400 kg. yog`i olingan sut, 450 kg. beda pichani, 1440 kg. sifatli silos, 290 kg. omixta em, 1850 kg. yashil beda, 650 kg. yashil makkajo’xori massasi va 7,5 kg. osh tuzi jamg`arilishi kerak.Bir yoshdan katta urg`ochi tanalarga bir yilga 450 kg. beda pichani, 925 kg. makkajo’xori ko’k massasi, 11 kg. osh tuzi, bir bosh g`unajin uchun bir yilga 450 kg. beda pichani, 180 kg. somon, 272 kg. omixta em, 12 kg. osh tuzi talab etiladi.Urg`ochi tanalarning ozuqaviy moddalar bilan ta`minlanish darajasi ularda tana vaznining ortishini aniqlash bilan baholanadi. Urg`ochi tanalarning tana vazni 6 oylikda o’rtacha 150 kg., I yoshda – 250, 18 oylikda – 350 kg. atrofida bo’lishi lozim. Ularning urug`lantirish paytidagi tana vazni onasining tana vaznining 75-85 foizini tashkil etishi (o’rtacha – 340-350 kg.) maqsadga muvofiq. Urg`ochi tanalarni parvarishlashda ularni yayratish (matsion) tashkil etilishi kerak.Podani to’ldirish uchun ajratilgan g`unajinlar tug`ishiga 2 oy qolgandan boshlab alohida joyga ajratilishi, qo’lga o’rgatilishi va har kuni bir- ikki marta elinlarini massaj qilish lozim. Bu tadbirlar tuqqandan keyin sut
26
mahsuldorligining 15-25 foizga yuqori bo’lishini ta`minlaydi. G`unajinlar tug`ishiga 10 kun qolgandan boshlab tug`ish bo’limlariga o’tkaziladi, tug`ish paytida veterinariya nazoratida bo’ladi.G`unajinlarni tug`dirish uchun alohida tinch va toza joylar tanlanishi, tug`ishga yordam ko’rsatish jihozlari bilan ta`minlanishi kerak. Tug`ilgan buzoqning kindigi dezinfektsiyalovchi vositalar (yod nastoykasi) bilan ishlanadi. 15- 20 kun onasi bilan birgalikda saqlanadi. Buzoq tug`ilgandan keyin onasi yalab quritgani ma`qul, chunki onasi tili bilan yalaganda teridagi retseptorlarning ta`sirlanishi hisobiga buzokda emish va oyoqqa turish reflekslari tezroq paydo bo’ladi.Buzoqni emizishdan oldin onasining elin so’rg`ichlari iliq suv bilan yuvib tozalanishi, quritilishi, birinchi portsiya sut sog`ib olinishi va elindan sifatli uviz suti kelayotganligiga ishonch hosil qilinishi shart. Buzoqlarga uviz sutini iloji boricha ertaroq, ya`ni tug`ilgandan keyin 0,5-1 soat ichida ichirish lozim, chunki uviz tarkibidagi immunoglobulinlarning ichaklar orqali qonga so’rilishi faqatgina 36 soatgacha davom etadi.Uviz sutini kechikib iste`mol qilgan buzoqlar dispepsiya yoki boshqa kasalliklarga tez chalinuvchan bo’ladi.Buzoqlarni onasi bilan birga saqlaganda sigirni kuniga 3-4 marta sog`ish mumkin, bunda buzoqning ehtiyoji hisobga olinishi lozim. Buzoqning sutga bo’lgan bir kunlik ehtiyoji hayotining birinchi 10 kunligida o’rtacha 4 litrni tashkil etadi.Sigirlar 15- 20 kun davomida bolasi bilan birga saqlangandan keyin iydirish (razdoy) bo’limiga o’tkaziladi, bu joyda uning sut mahsuldorligi aniqlanadi, veterinariya ko’rigidan o’tkazilib, uning sog`ligi aniqlangach, sun`iy usulda urug`lantiriladi va bo’g`ozligi aniq bo’lgach, sog`in sigirlar guruhiga o’tkaziladi. Sigirlar uchun sut berish (laktatsiya) davri o’rtacha 305 kunni tashkil etadi.Sigirlar tug`ishiga 2 oy qolganda sutdan chiqariladi va alohida guruhda iloji boricha bog`lamasdan parvarishlanadi. Sigirning sutdan chiqarilgan davrida yaxshi parvarishlanishi uning sog`lom, baquvvat buzoq berishi va sut mahsuldorligining yuqori bo’lishiga zamin yaratadi.
27
2.6 Olingan duragay buqalarni boqish va parvarish qilish Nasldor buqalardan olinadigan urug`ining sifati ularni boqish sharoiti va usuliga bog`liq. Buqalarni boqishni susaytirish yoki kuchaytirish maqsadga muvofiq emas. Chunki kuchli oziqlar bilan hamma vaqt to’ydirib boqish va motsion tashkil etilmasligi ular tanasi va jinsiy organlarining yog` bosib ketishiga olib keladi. Buning natijasida urug` berish xususiyati yomonlashadi. Yoki, aksincha, sifatsiz em-xashak bilan boqish ular organizmini bo’shashtirib, quvvatsizlantirib yuboradi. Buning oqibatida urug`ining sifati buziladi. Buqalar oriqlab, kasalliklarga beriluvchan bo’lib qolishi mumkin. Binobarin nasldor buqalarni boqishda ilmiy jihatdan asoslangan progressiv usullar asosida ratsion tuzish kerak. U quyidagicha bo’lishi mumkin. Masalan, buqalar qochirish davrida foydalanilmagan tinim davrida ularning har 100 gr. tirik vazni hisobiga 1,1 oziq birligi va 110 gr. hazm bo’ladigan protein berish mumkin. Eki ularni qochirishda foydalanishga 100 kg. tirik vazni hisobiga 1,3 oziq birligi va 140 gr. hazm bo’ladigan protein rejalashtirish yaxshi natija beradi.Qish oylari nasldor buqalarning har 10 kg. tirik vazni hisobiga 1-1,5 kg. beda pichani, 1-1,5 kg. ildizmevalar, 0,8-1 kg. silos berish mumkin. Har bir buqaning oriq-semizligi hisobga olingan holda I sutkada 4 kg.dan 8 kg.gacha em berish mumkin.Barcha xo’jaliklarda va sun`iy qochirish punktlarida boqilayotgan buqalar ratsioniga (urug` olish davrida) 3-4 kg. sabzi 300-400 gr. maydalangan don (arpa, suli, bug`doy) 150-200 gr. xamirturush kiritish tavsiya etiladi.Yoz oylarida nasldor buqalarni yaylovlarda boqish, ko’proq harakat qildirish, talab etilgan vaqtda em, mineral qo’shimchalar berish tavsiya etiladi. O’zbekiston sharoitida yozning issiq kunlari mollarni 3-4 marta, hatto 5-6 martagacha sug`orish hamda salqin, lekin nam va zax bo’lmagan toza joyda dam oldirish yaxshi natija beradi.Parvarish qilish ishlari barcha fasllarda uzluksiz amalga oshirib borilganda nasldor buqalardan 10- 12 yil va undan ham uzoqroq foydalanish mumkin. Nasldor buqalardan olinadigan urug`ining sifati ularni boqish sharoiti va usuliga bog`liq. Buqalarni boqishni susaytirish yoki kuchaytirish maqsadga
28
muvofiq emas. Chunki kuchli oziqlar bilan hamma vaqt to’ydirib boqish va motsion tashkil etilmasligi ular tanasi va jinsiy organlarining yog` bosib ketishiga olib keladi. Buning natijasida urug` berish xususiyati yomonlashadi. Yoki, aksincha, sifatsiz em-xashak bilan boqish ular organizmini bo’shashtirib, quvvatsizlantirib yuboradi. Buning oqibatida urug`ining sifati buziladi. Buqalar oriqlab, kasalliklarga beriluvchan bo’lib qolishi mumkin. Binobarin nasldor buqalarni boqishda ilmiy jihatdan asoslangan progressiv usullar asosida ratsion tuzish kerak. U quyidagicha bo’lishi mumkin. Masalan, buqalar qochirish davrida foydalanilmagan tinim davrida ularning har 100 gr. tirik vazni hisobiga 1,1 oziq birligi va 110 gr. hazm bo’ladigan protein berish mumkin. Eki ularni qochirishda foydalanishga 100 kg. tirik vazni hisobiga 1,3 oziq birligi va 140 gr. hazm bo’ladigan protein rejalashtirish yaxshi natija beradi.Qish oylari nasldor buqalarning har 10 kg. tirik vazni hisobiga 1-1,5 kg. beda pichani, 1-1,5 kg. ildizmevalar, 0,8-1 kg. silos berish mumkin. Har bir buqaning oriq-semizligi hisobga olingan holda I sutkada 4 kg.dan 8 kg.gacha em berish mumkin.Barcha xo’jaliklarda va sun`iy qochirish punktlarida boqilayotgan buqalar ratsioniga (urug` olish davrida) 3-4 kg. sabzi 300-400 gr. maydalangan don (arpa, suli, bug`doy) 150-200 gr. xamirturush kiritish tavsiya etiladi.Yoz oylarida nasldor buqalarni yaylovlarda boqish, ko’proq harakat qildirish, talab etilgan vaqtda em, mineral qo’shimchalar berish tavsiya etiladi. O’zbekiston sharoitida yozning issiq kunlari mollarni 3-4 marta, hatto 5-6 martagacha sug`orish hamda salqin, lekin nam va zax bo’lmagan toza joyda dam oldirish yaxshi natija beradi. Parvarish qilish ishlari barcha fasllarda uzluksiz amalga oshirib borilganda nasldor buqalardan 10-12 yil va undan ham uzoqroq foydalanish mumkin. 2.7 Go’sht yunalishidagi qoramollardan olinadigan mahsulot turlari Qoramollardan olinadigan asosiy mahsulot sut va go’sht hisoblanadi. Teri, ichki organlari, juni, shoxi va tuyokdari qo’shimcha mahsulotdir.Qoramollar mahsulotining mikdori va sifati faqat zotlararo farkdanmay, hatto zot ichida ham 29
ma`lum o’zgarishlarga ega, ko’plab sifatli va arzon mahsulot etishtirish ko’plab omil va tadbirlarga bog`liq. Quyida ular haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz. 2.8 Duragay sigirlarning sut mahsuldorligi Sersut sigirlarning biologik xususiyatlari.Biologiya fanidan ma`lumki, har bir organning tuzilishi va shakli uning bajaradigan funktsiyasiga chambarchas bog`liq. Masalan, sigirlarning kurak tishi o’tkir qirrali bo’lgani holda o’simlikni uzib olsa, yuza qismi keng va yassilashgan oziq (jag`) tishlari uni maydalaydi. Sersut sigirlarning sut bezlari olib ko’rilsa, ularda sut bezi to’qimasi va uning miqdori biriktiruvchi to’qimaga ko’ra deyarli ikki marta ko’proq bo’lishi aniqlangan. Kamsut sigirlar da esa Sigir sog`ish vaqtida sutning mikroorganizmlar bilan ifloslangani va elinda hamma sutni sog`ib olinganiga e`tibor berish lozim. Sifatli sut etkazish faqat qishloq xo’jaligi xodimlarining emas, balki sut sanoati ishchilarining ham vazifasidir.Sut sog`ish va sutni saqlash ishini faqat sog`lom kishilargina bajarishi lozim. Shuning uchun ular har oyda bir marta vrach nazoratidan o’tishlari kerak. Terisida yara bo’lgan shaxslar va yuqumli kasallik bilan og`rigan ishchilar sut sog`ish va sutni qayta ishlash ishlaridan tezda chetlashtirilishi shart.Zararli pashshalarga qarshi kurashish ishiga ko’p joylarda hozirgi kungacha ham juda katta ahamiyat beriladi, holbuki pashsha ko’p hollarda kishilarning salomatligiga zarar beradigan turli mikroorganizmlarni tashib yuradi. Har bir pashsha tanasida 1,5 dan 2 milliongacha mikrob bo’ladi. Shuning uchun molxonalarga 0 G 25% li xlorofos eritmasi sepish kerak. Derazalarga sim to’r tutib, undan kuchsiz tok o’tkazish lozim.Sanitariya qoidalari talablariga mos kelmaydigan, chang molxonalarda sog`ilgan iflos va qaynatilmagan idishlar hamda issikda (+ 15°S - +20°S) saqlangan sut oddiy ifloslanishi (chang, cho’p va hokazolar tushishi) bilan birga, bakteriyalar ham uni sog`lik uchun mutlaqo yaramaydigan holga keltirishi mumkin. Faqat sog`lom sut sog`uvchi tomonidan ozoda va qulay molxonalarda sog`lom sigir, qo’y, biya va tuyalardan sog`ib olingan sut toza, sifatli bo’ladi.
30
2.9 Duragay sigirlardan uzoq muddat foydalanish tadbirlari Sigirlardan uzoq muddat foydalanish sut etishtirishni ko’paytirishda muhim omillardan biri hisoblanadi. Qarib qolgan sigirAar go’shtga topshirilmasdan qochirilsa, respublikamiz bo’yicha bir yilda qo’shimcha 2-3 million buzoq va 3 million tonnadan ortiq sut sog`ib olishga erishish mumkin ekan.Xo’sh, sog`in sigirlardan foydalanish muddatini qanday qilib uzaytirish mumkin? Qanday tadbirlar amalga oshirilsa, sigirlar qarib qolganida ham tug`ish xususiyatini yo’qotmaydi.Sut-tovar fermalarida barcha sog`in sigirlardan foydalanish muddatini uzaytirish, ulardan ko’plab sifatli sut va sog`lom buzoq olish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun, birinchidan, sigirlarni butun hayoti mobaynida yaxshi boqish, asrash va zoogigiena qoidalari asosida parvarish qilish ishlariga alohida e`tibor berish kerak. Ikkinchidan, sigirlarni shoshma-shosharlik bilan yaroqsizga chiqarib yubormay, iloji boricha, ularning potentsial imkoniyatlaridan foydalanish zarur. Uchinchidan, turli kasalliklarga uchramasligi uchun ularni o’z vaqtida emlash, dorilash, tozalab turish kabi zooveterinariya qoidalariga rioya qilish zarur.Sigirlardan uzoq vaqt unumli foydalanishning yana bir muhim omili xo’jaliklarda naslchilik ishlariga, hayvonlarni tanlash va saralash tadbirlariga alohida ahamiyat berishdan iborat. Binobarin, bu sohada barcha zootexnik va zooinjener mutaxassislar mas`uliyat bilan ishlashlari talab etiladi.Xo’jaliklarda mahsuldor, chidamli va uzoq yashay oladigan sigirlar etishtirish uchun ularni buzoqlik davridan (yoshligidan boshlab) to’g`ri boqish, parvarish qilish, organizmini chiniqtirish lozim. 31
2-rasm. Santa-gertruda sigiri 2.10 Duragay qoramollarning go’sht mahsuldorligi Mol go‘shti mazali bo‘lishi bilan birga, iste’mol qilinadigan mahsulotlar ichida salmoqli o‘rin tutadi. Go‘shtning to‘yimliligi uning tarkibidagi oqsil va mikdori, kaloriyasiga bog‘liq.Molning nimtalangan go‘shti tarkibida to‘yimligi jihatidan uncha yuqori bo‘lmagan pay, tog‘ay va suyak to‘qimalari ham bo‘ladi. Demak, semizligiga ko‘ra mol nimtasining salmog‘i tirik vaznining 51-63% ni, yog‘ 2-14% ni tashkil etsa, suyaklar 20% atrofida bo‘ladi.Mol go‘shtining umumiy kaloriyasi molning oriq-semizligiga, yoshiga, jinsiga, fiziologik holatiga, boqish usuli va hokazolarga bog‘liq bo‘lgani holda I kg. go‘shtda o‘rtacha 1800-2200 kilokaloriya bo‘lishi mumkin.Turli semizlikdagi mol go‘shtining tarkibi va kaloriyasi
32
5-jadval Mollarning semizlik darajasi Tarkibi va kaloriyasi oriq o’rtacha semiz juda semiz
Morfologik Lahm go’shti 60,8 59,9 56,5 52,1 tarkibi (%) Eg`i 3,30 10,3 16,1 23,1
Suyagi
21,90 17,5 15,7 16,2
Paylari
14,0 12,3 11,7 9,6 Ximiyaviy Suv 74,4 67,3 61,6 58,5 tarkibi (%) Oqsil 21,0 21,0 19,2 17,6
Eg`
3,5 10,7
18,3 23,0
Mineral moddalar (kul) 1,1
1,0 0,8
0,9 Kaloriyasi (kilokaloriya) 1210 1810 2490 2850 Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, oriq mollar go‘shtida yog‘ 3,5% bo‘lsa, yuqori semizlik darajasiga yetkazilgach, u 23% gacha ko‘padi. Paylar oriq mollarda 14,0% bo‘lsa, yuqori darajadagi semiz mollar da 9,6% ni tashkil etadi.Kimyoviy moddalar lahm mol go‘shtida turli miqdorda uchraydi. Masalan, mol qancha semiz bo‘lsa, uning go‘shtida suv (58,5) va oqsil (17,6%) kamayishi bilan yog‘ miqdori (23,0%) va kaloriyasi (2850 kkal.) shuncha ko‘payadi.Barcha go‘shtdor zotlardan (Qozoqi, Oqbosh, Santa-gertruda, Aberdin-angus, Gereford, Qalmoq, Sharoledan) sifatli go‘sht mahsulotlari yetishtiriladi. Yetishtiriladigan go‘shtning sifatini mollar tirik vaqtida ham chamalash yo‘li bilan aniqlash mumkin. Bunda ularning semizligi, son qismining go‘shtdorligi, yelka yo‘nalishining tekis va kengligi hamda tanasining umumiy ko‘rinishiga e’tibor beriladi.Bundan tashqari, molning gushtdorlik xususiyatini ifodalash uchun so‘yilgach, tortish va hisoblash usulidan foydalaniladi. Buning uchun ularning ikkita ko‘satkichi, ya’ni so‘yim vazni va so‘yim chiqimi hisobga olinadi.So‘yim vazni so‘yilgan molning boshi, terisi, 33
ichak-chavoqlari va baqaylaridan (oldingi oyoqlari kaft usti bo‘g‘imidan, keyingi oyokdari esa sakrash bo‘g‘imidan olib tashlanganidan so‘ng) tashqari qolgan nimtasining vaznidir. So‘yim vazni kilogramm hisobida ifodalanadi.So‘yim chiqimi go‘sht nimtalari bilan ichki yog‘ miqdori qo‘shilmasining molni so‘yishdan oldingi tirik vazniga bo‘lgan nisbatidir. So‘yim chiqimi foiz bilan ifodalanadi.So‘yim chiqimini to‘g‘ri aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin: S= Gn+Yoo x100 Tb Bunda: S – so‘yim chiqimi; Gn – go‘sht nimtasining vazni; Yoo – ichki yog‘ning vazni; Tb – so‘yishdan oldin tirik vazni.Mol go‘shti nimtadagi boshqa to‘qimalardan ajratish usuli va darajasiga ko‘ra, bir necha guruhga bo‘linadi, ya’ni suyakli go‘sht yoki go‘sht nimtalari; lahm go‘sht yoki suyakdan ajratib olingan go‘sht; qora go‘sht yoki yog‘, pay, tog‘ay va limfa tomirlaridan tozalangan go‘sht shular jumlasidan.Go‘shtning asosiy qismi muskul to‘qimalaridan iborat bo‘lgani holda, u yosh mollarda ancha nozik, tez pishadigan va yaxshi hazm bo‘lish xususiyatiga ega. Qari mollarning go‘shti ancha qattiq, dag‘al, uzoq vaqt pishirish talab etiladigan hamda qiyin hazmlanadigan bo‘ladi. Shuning uchun ham ayrim chet mamlakatlarda buzoq go‘shti yirik mol go‘shtiga nisbatan qimmat sotiladi.Semiz mollarning go‘shti ko‘p, oriqlarniki oz, yosh mollarniki ham oz, katta yoshdagi vakillariniki ko‘p, erkaklariniki urg‘ochilarinikiga qaraganda ko‘p bo‘ladi. Yog‘ to‘qimasi teri ostida, buyrak va qovuq, oshqozon va ichak atrofida ko‘proq uchraydi. 2.11 Duragay mollarni bo’rdoqiga boqish Qoramollarning go’sht mahsuldorligini oshirishda ularni bo’rdoqiga boqishni to’g`ri uyushtirish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun mollar ikki xil usulda, ya`ni qo’lda (bo’rdoqichilik bazalari va komplekslarida) va yaylovda semirtiriladi.O’zbekistonda tabiiy o’tzorlar va yaylovlar oz bo’lib, ular cho’l, tog` 34
va tog` etaklariga joylashgani uchun mollarni qo’lda bo’rdoqiga boqish usulidan foydalaniladi. Mavjud yaylovlardan unumli foydalanish, ulardagi o’t va o’simliklar hosildorligini oshirish zamon talabi hisoblanadi. Masalan, suv chiqmaydigan baland maydonlarda o’sadigan g`allasimon boshoqdosh o’tlar, proteinga boy dukkakli o’simliklar, shuningdek, sho’rlangan yaylovlardagi sho’rhok va har xil o’simliklar qoramollar uchun yaxshi, arzon oziq hisoblanadi. Binobarin, tabiiy yaylov o’simliklari hosildorligini oshirishda mavjud rezervlardan foydalanish, agrotexnika va yangi texnologiya usullarini qo’llash, em-xashak miqdorini oshirish, sifatini yaxshilash go’sht etishtirishda eng muhim omillardan hisoblanadi.
35
III. BOB. Asosiy qisim 3.1. Go’sht yo’nalishidagi 6-9 oylik buzoqlarning o’sish sur’ati Tajriba o’tkazilgan o’rni: Xo’jayli tumani «Qiyat» fermer xo’jaligida. Xo’jalikda 120 bosh qoramol mavjud. Fermer xo’jaligi boshlig’i Sh.Eshjanov. Tajriba quyidagi sxema bo’yicha olib borildi.
Xo’jalikda sut ichishdan to’xtatilgan 6-9 oylik Santa-gertruda duragaylari va mahalliy jaydari buzoqlarni bo’rdoqilikka boqish natijasida quyidagicha ko'rsatkichlar olindi. (Jadval 1) Go’sht
yo’nalishidagi 6-9 oylik buzoqlarning o’sish sur’ati
Santa-gertruda sof holida Mahalliy jaydari buzoqlari Santa-gertruda va mahalliy sigir duragay buzoqlari
36
6-jadval Sut ichishdan to’xtatilgan Santa-gertruda duragaylari va mahalliy jaydari buzoqlarni bo’rdoqilikka boqish natijalari
Buzoqlar Tug`ilgandag i vazni kg (n=8) 6 oylik
buzoqnin g tirik
vazni kg 7 oylik
buzoqning tirik vazni 8 oylik buzoqning tirik vazni 9 oylik
buzoqning tirik vazni Santa gertruda zotli buzoqlar 29-30 156-160
175-180 198-200
217-220 Obsolyut vazni -
19 23
20 Kunlik
o’simi - 529 630.3 766.6
666.6 Duragay
buzoqlar 25-28
133.4 146.5
160.9 175.6
Obsolyut vazni
- - 13.5 14.4 14.7
Kunlik o’simi
- - 450 480 490
Mahalliy buzoqlar 18-21 55.7
61.9 69.3
76.8 Obsolyut vazni -
6.9 7.3
7.8 Kunlik
o’simi - - 230.0 243.3
260.0
Tajriba boshida 6 oylik (n=8) 1-buzoqlar guruhi olinib, to’qqiz oylik yoshigacha boqildi. Nazorat uchun mahalliy jaydari buzoqlardan guruh tuzildi (n=8). Olti oylik davrida buzoqlarning tirik vazni 1-guruh duragay buzoqlardan 133.4 kg ni tashkil qildi. Nazorat guruhida esa -55.7 kg. Sut ichishdan to’qtatilgandan keyingi 7 oyligida 1-guruh buzoqlarining kunlik o’sish vazni o’rtacha 450 g, 8-oyligida 480 g, 9 oyligida 490 g ni tashkil etdi. 2-guruh mahalliy buzoqlarining tirik vazni -71.3 kg kam bo’lgan edi. Shuningdek 7 oyligida kunlik o’simi 230.0 g ni tashkil etdi, 8 oyligida 243.3 g ni, 9 oyligida esa -260.0 g ni
37
ko’rsatdi. 9 oylik yoshida Santa-gertruda duragay buzoqlari tirik vazni bo’yicha mahalliy tengdoshlaridan o’rtacha 98.8 kg yo’qori natija ko’rsatdi.
38
3.2 Qoramollarning go’sht mahsuldorligiga ta`sir etadigan omillar Qoramollarning go’sht mahsuldorligi yuqori bo’lishi bir qancha omillarga bog`liq. Masalan, ularning zoti, yoshi, semizligi, jinsi, boqish va asrash usuli, shuningdek, fiziologik holati hamda tashqi muhit ta`siri shular jumlasidan. Olib borilgan kuzatishlardan ma`lum bo’lishicha, go’sht uchun boquvga qo’yilgan go’shtdor qoramol qancha yaxshi boqilsa, parvarish qilinsa, so’yilganda shuncha ko’p va sifatli go’sht olinadi.Qoramol go’shti tarkibidagi inson organizmi uchun zarur bo’lgan moddalar – oqsil, yog`, mineral tuzlar, vitaminlar, aminokislotalar, mikroelementlar bir qancha afzalliklarga ega.Qoramolning go’sht mahsuldorligi darajasi mollarning tirik vazni, nimtalangan go’shtining vazni, uning tarkibidagi lahm, yog`, suyak, tog`ay va paylarning miqdori, shuningdek, go’sht nimtalaridagi bo’lak sortlarning vazni, miqdori va nisbati, ularning to’yimligi va kimyoviy tarkibi, nihoyat, kaloriyasi shular jumlasidan. 3.3 Mollar yoshining semirtirishga ta`siri Yosh va yirik mollarni go’shtga semirtirishda bir qancha talablarga e`tibor berish lozim. Masalan, yosh mollarni semirtirishda mumkin qadar ularning ratsionida go’sht mahsulotini oshirishga imkon beradigan, biologik jihatdan qimmatli, protein, vitamin va mineral elementlarga boy bo’lgan oziq turlarini ko’paytirish, shuningdek, ular haddan tashqari semirib ketmasligi tadbirlari qo’llanilishi lozim. Yosh mollar jadal usulda semirtirilsa, ular organizmida go’sht va yog` to’qimalari tez to’planadi va rivojlanadi, binobarin go’shtdorlik darajasi yuqori bo’ladi. Buzoqlar 12-15 oylik bo’lguncha muskul to’qimasi suyak to’qimasiga nisbatan jadalroq o’sadi, 18 oyligida muskulining nisbiy vazni ko’proq, suyaklarning solishtirma vazni kamroq bo’ladi. Masalan, 10-12 oylik novvoslarni 1 kg. semirtirish uchun o’rtacha 7-8 oziq birligi sarflansa, katta yoshdagi mollar uchun 8,0-10,0 oziq birligi talab etiladi. Buzoqlar lahm go’sht etishtirish maqsadida semirtiriladi. Shuning uchun ularni 6 oyligidan tortib rejalashtirilgan davrgacha semirtirish mumkin. Katta yoshdagi mollarni 60-90 kun mobaynida 39
bo’rdoqiga boqish mumkin. Chunki boqish muddati cho’zib yuborilsa, ularning tanasini yog` bosib ketadi va go’shtining sifatiga salbiy ta`sir ko’rsatadi. 3.4 Go’sht o’nimdorligiga mollar zotining ta`siri Go’shtining xususiyatiga ko’ra sut uchun boqiladigan va qo’sh mahsuldor zotlar go’shtga boqilganda yog` ichki organlarida to’planadi, nimtalarida esa kamroq bo’ladi. Ularnint nimtasidagi lahm go’sht miqdori go’sht uchun boqiladigan mollarnikiga nisbatan kamroq bo’ladi. Bunday mollar jadal usulda go’shtga semirtirilganda go’sht chiqimi 50-56% ni tashkil etadi. Mollarning go’sht mahsuldorligi ortishiga, sifati va to’yimliligi yaxshilanishiga ularning zoti va zotdorligi salmoqli ta`sir ko’rsatadi. Bunga asosiy sabab go’shtdor zotlarning tez etiluvchanligi, qisqa vaqt ichida yaxshi semirishi, semirishi uchun sut uchun boqiladigan mollarga qaraganda kamroq em-xashak sarflash, go’shtdor zotlarning buzoq va novvoslarning 15-18 oyligigacha boqilishi etarli hisoblanadi. Bunda ularning tirik vazni sut uchun boqiladigan va qo’sh mahsuldor zotlar sigiri bilan chatishtirish natijasida olingan buzoqlarni jadal usulda go’shtga semirtirish ishlari keng tue olgan. 3.5 Jinsi va axtalashning ta`siri Go’sht etishtirishda nael olishga yaroqsiz bo’lgan, sut, go’sht uchun boqiladigan va qo’sh mahsuldor zot buzoqlar salmoqli o’rin tutadi. Ularning umumiy soni barcha yoshdagi qoramollarning deyarli 90-95% ini tashkil etsa, urg`ochi buzoqlar 30% atrofida bo’ladi. Ayrim vaqtlarda xo’jalikning sharoitiga va boqish usuliga ko’ra, novvoslar axtalanadi. Lekin kuzatishlardan ma`lum bo’lishicha, axtalangan novvoslar buqalarga ko’ra sust o’sadi. Axtalashga asosiy sabab uLarni podada boqish uchun moyilligini oshirish, urg`ochi buzoqlar bilan birga go’shtga semirtirishdan iborat.Urg`ochi buzoqlar go’shtga boqilganda nimtasining vazni, sutkalik semirish uchun em- xashak sarflashi va lahm go’shti mikdoriga ko’ra bichilgan va bichilmagan novvoslardan tubanroq bo’ladi. Lekin go’shtining sifati, yumshoqligi, nozikligi, tarkibi va marmarsimonligi jihatidan 40
yuqori turadi. Binobarin, ularni 15 oyligigacha boqish va vaznini 350-400. kg.ga etkazib, go’shtga topshirish tavsiya etiladi. Novvoslar va axtalangan buqachalar 15-18 oylik bo’lguncha boqilishi va novvoslar vazni 450-550 kg. g axtalangan buqalar 400-450 kg. atrofida bo’lganda, ular go’shtga topshiriladi. 3.6 Boqishning ta`siri Mollarning go’sht mahsuldorligini oshirishdagi eng muhim omillardan biri ularni ratsion asosida to’g`ri boqishdir. Ularni sifatli em-xashak berib boqish go’sht mahsuloti salmog`ini oshirish va go’sht chiqimini ko’paytirish ymkonini beradi. Yaxshi boqilgan molning nimtasida suyak va paylar sifatsiz em-xashak bilan boqilgan vakillarinikiga qaraganda 25- 30% kam, go’shtining kaloriyasi 40- 50% yuqori bo’ladi.Qoramollar em bilan boqilganda ular tez semiradi, lahm go’shti va yog`i ko’proq bo’ladi. Ratsionida dag`al va sersuv oziqlar miqdori ko’payib ketishi ularni semirtirish mudddtining uzayib ketishi va vazni sekinlik bilan ortishiga sabab bo’ladi. 3.7 Qoramollarni bo’rdoqichilik bazalarida go’shtga boqish Mollar qo’lda (bo’rdoqichilik bazalarida) boqilganda tez semiradi, lekin etishtiriladigan mahsulotning tannarxi nisbatan qimmatroq bo’ladi. Chunki bunda mollarga tayyorlangan va ma`lum darajada ishlov berilgan em-xashak beriladi, shuningdek, mehnat ko’proq sarflanadi.Mollar qo’lda boqilganda olinadigan iqtisodiy foyda bir qancha omillarga bog`liq bo’ladi. Masalan, mollarni boqish texnikasi va texnologiyasi, boqish darajasi va tiplari, shuningdek, ularning yoshi, jinsi va zoti shular jumlasidan. Go’shtga boqilayotgan mollarni yuqori semizlik konditsiyasiga etkazish ko’p va sifatli mahsulot etishtirishda muhim rol` o’ynaydi hamda olinadigan daromad ortadi.
41
3.8 Mollarni boqish va semirtirish usullari Mollarni quyidagi maqsadda go’shtga semirtirish usuli qo’llaniladi, ular: 1. Oqish yoki och pushti (belaya telyatina) rangli buzoq go’shti etishtirish uchun boqish. Bunda 1-2 haftalik erkak buzoqlar 3-4 oy mobaynida faqat sut bilan boqiladi. Har bir buzoqqa kuniga 12- 16 kg.dan sut ichiriladi va ularning sutkalik semirishi o’rtacha I kg. atrofida bo’ladi. 2. Oddiy buzoq go’shti etishtirish uchun boqish. Bunda olinadigan mahsulot tannarxini arzonlashtirish maqsadida buzoqlar 3-4 oyligigacha sutdan tashqari sersuv, dag`al oziqlar va em berib boqiladi, ular sutkasiga 400 gr.dan semirishiga erishish rejalashtiriladi. 3. Bebi bif deb ataladigan yosh buzoq go’shti etishtirish uchun boqish. Buning uchun buzoqlar bir yosh bo’lguncha sifatli har xil em-xashak bilan boqiladi, vazni 350-400 kg.ga etkaziladi. Ratsion tarkibidagi emni 30%-80%, ayrim hollarda 90% gacha oshirish talab etiladi. Buzoqlarni yirik (og`ir) nimta olish maqsadida boqish. Bu usulda buzoqlar 18-24 oylik bo’lgunicha yoki vazni 400-600 kg.ga etguncha boqiladi. Chunki 1,5-2 yil davomida mollarga arzon bo’lgan ko’plab o’t (yaylovda) va pichan (qo’lda) beriladi. Em ratsionning 25-35% ini tashkil etadi. Ayrim hollarda em 40% ga etkaziladi. 3.9 Santa-gertruda duragaylarini yaylovda boqish Qoramollarni yaylovda boqish iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega. Buning afzalligi shundaki, mollar o’tlarni inson mehnatisiz iste`mol qiladi va semirish imkoniga ega bo’ladi. Bunda samaradorlik boqish muddatiga, yaylovning hosildorligi va o’tlar xilma-xil hamda sifatli bo’lishiga, mollarning yoshiga, jinsi va fiziologik holatiga bog`liq bo’ladi. Mollar yaylovda 4-5 oy mobaynida boqiladi. Mollar yaylovda boqilganda yirik, katta yoshdagilari 25- 30% semirsa, yosh mollar 42
40-60% va undan ham ko’proq semirishi mumkin.Mollarni yaylovda boqish uchun bir qancha asosiy tadbirlarni amalga oshirish kerak. Masalan: podani tashkil etishda mollar yoshi, jinsi, oriq-semizligiga ko’ra bir xil bo’lishi kerak; mol boqish uchun ajratilgan yaylov etarli va suv bilan ta`minlangan bo’lishi kerak; barcha tadbirlar va mollarni boqish qat`iy kun tartibi asosida olib borilishi kerak; mehnatni to’g`ri tashkil qilish va mehnatga haq to’lashda mollar qancha semirganligini hisobga olish lozim; ilg`orlar tajribasi va fan yutuqlaridan unumli foydalanish hamda boqish texnologiyasini hudud va fasl sharoitiga ko’ra joriy qilish maqsadga muvofiq. Mollarni yaylovda boqish texnologiyasi bir qancha masalalarni o’z ichiga olgani holda, ular bajarilishini talab etadi, ularning eng asosiylari quyidagilar: Mollarni tasdiqlangan kun tartibi asosida va sutkaning ma`lum soatlarida boqish kerak. Havo isib ketganda ularga dam beriladi. Yoz oylarida sutka mobaynida 16-17 soat, kuz oylarida 12-14 soat atrofida boqish tavsiya etiladi. Mollar yaylovda boqilganda tarqalib ketmasdan, bir tekis yurishi kerak. Buning uchun molboqar podaning old tomonida ularni nazorat qilib borishi, sero’t erlarda mollarni ko’proq o’tlatishi kerak. Mollar erta bilan och qoringa shudring tushgan o’tlarni emasligi kerak. Chunki qorni shishib ketadi. Avval turli xil va boshoqli o’tlar eyishi, kun isib shudring ketgach, dukkakli o’simliklar o’sayotgan yaylovlarda boqish kerak.
43
Yaxshi semirgan mollarni o’z vaqtida podadan ajratib olish va go’shtga topshirish zarur. Bunday vazifani bajarish brigadir yoki mudir zimmasiga yuklanadi. Mollarning semirish darajasini aniqlash uchun ular och holida erta bilan tarozida tortiladi. Semirgan mollarni uzoq masofaga harakat qildirmaslik kerak. Umuman, poda sutkasiga 12- 15 km.dan ortiq masofaga yurmasligi shart, aks holda mollarning semizligiga salbiy ta`sir ko’rsatadi. Mollar yoz kunlari salqin joyda dam olishi, qolgan fasllarda shamol va zaxdan ehtiyot qilinishi kerak 3.10 Mollarni go’shtga boqishda biologik faol moddalardan foydalanish Barcha turdagi biologik faol moddalar ichida vitamin, ferment, antibiotik va mikroelementlar mollarni jadal usulda boqishda muhim ahamiyatga ega. Chorvachilikda mollarni tez o’stirish imkonini beradigan antibiotiklarning turi ko’p bo’lib, ularning asosiylari: biomitsin, terramitsin, kormogrizin, batsitratsin, adreomitsindir. Bu moddalar vitamin va mikroelementlarga qo’shib berilsa, samaradorlik yuqori bo’ladi.Fermentlar moddalarning sintezlanishi va hazm qilinishini tezlashtiradigan biologik katalizatorlardir. Ular mikrobiologiya sanoatida tayyorlanadi va foydalanish uchun tarqatiladi. Chorvachilikda ishlatiladigan ferment turlari ko’p, lekin hozirgi vaqtda orizin, avamorin, terrizin kabi turlari ko’p ishlatiladi.
44
XULOSA 1. Tajriba uchun tashkil etilgan Santa-gertruda va mahalliy sigirlardan olingan duragaylar tirik vazni bo’yicha 98.8 kg farq qilgan edi. Keyingi 7-9 oylik o’sish davomida ham kunlik o’sish sur’ati bo’yicha (vazni bo’yicha) ham ancha farq qilganligi aniqlandi. 2. 7 oylik yoshida mahalliy jaydari mol buzoqlari kunlik o’simi o’rtacha 230 g dan oshmadi. Tajribadagi Santa-gertruda duragaylarining kunlik o’simi ikki barobarga yaqin yo’qori bo’lganligi aniqlandi, yani 450 g ni tashkil etdi. 3. 8 oylik yoshida birinchi tajriba guruhimizda o’rtacha tirik vazni 160.9 kg ni tashkil etdi. Absalyut o’sim 14.4 kg, kunlik o’sim 480 g ni olish imkoniyati borligini ko’rsatdi. 4. 9 oylik yoshidagi Santa-gertruda duragaylari 1-guruhda o’rtacha tirik vazni 175.6 kg ni, absolyut o’sim -14.7 kg, kunlik o’sim 490 g yaylov sharoitida o’sish mumkin ekanligini isbotlamoqda.
TAVSIYA
Tajriba natijalari bo’yicha Santa-gertruda zotining mahalliy sigirlardan tug’ilgan buzoqlarining tirik vaznining yuqoriligi, kunlik o’simining o’rtacha 400 g ni tashkil etishi va tez yetiluvchanligini inobatga olib go’sht yunalishidagi fermer xo’jaliklar podalarini yo’qorida qayd qilingan Santa-gertruda duragaylarini o’rchitish va ko’paytirishni tavsiya etish mumkin.
45
IV.BOB Hayot faoliyati havfsizligi O’zbekiston Respublikasi Bazirlar Kengashining 19.07.2011 y. № 208 sonli «Xalqning’ er silkinishlar oqibatida yuzaga keladigan favqulodta vaziyatlarda (ta`biiy va texnogen tu`rdagi) ha`rakat etishda tayarlash kompleks da`stu`rin tasdiqlash haqida»g`i qarori, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirliginin’ 22.07.2011 y. №310 sonli buyrug`in boshilikga olinib va o’rinlash maqsadida «Hayot qavfsisligi» fa`ni barcha ta`lim yonalishi buyicha talabalarga oquv jarayonida urgatish uchun, bakalavr mutaxassislik bitiruv ishlarin o’rinlashda fannin` huquqiy asoaslari kiritildi. 4) binoan «Hayot faoliyati havsizligi» fanini barcha ta’lim yo’nalishlari bo’yicha talabalarga o’quv jarayonida o’rgatish uchun, svgistr dissertatsiyasini va bakalavr malakaviy bitiruv ishini bajarishda fanning huquqiy asoslari kiritildi.
“Jamiyatda fuqarolarning huquqlari va erinliklarini ximoya qilish ta’minlanganda u chinakam huquqiy fuqarolik jamiyati bo’ladi. Har bir kishi o’z huquqlarini aniq va ravshan bilishi, ulardan foydalana olishi, o’z huquqi va erkinliklarini ximoya qila olishi lozim. Buning uchun avvalo mamlakatimiz aholisining huquqiy madaniyatini oshirish zarur” (İ. Karimov. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda, 31 – bet).
XX asrning 60 – yillaridan boshlab faoliyat ko’rsatib kelgan fuqaro mudofaasi tizimining asosiy vazifasi tinchlik davrida va urush sharoitida mamlakat aholisini yalpi qirg’in qurollari va boshqa hujum vositalaridan himoya qilish, urush sharoitida xalq xo’jaligi ob’ektlarining barqaror ishlashini ta’minlash hamda halokat o’choqlarida qutqarish va tiklash ishlarini o’z vaqtida samarali amalga oshirishdan iborat edi.
Lekin aholi hayotiga faqatgina ommaviy qirg’in qurollari emas, balki boshqa xavf – xatalar ham tahdid solib turadiki, ularni nazardan chetga qochirish aslo mumkin emas. Bular turli tabiiy, texnogen va ekologik xususiyatli favqulodda vaziyatlardir.
90 – yillarga kelib yadro urushi xavfi kamaydi, biologik qurollardan foydalanish cheklab qo’yildi, yangi – yangi zamonaviy qurol turlari kashf qilindiki, 46
ular odamlar uchun xavfli bo’lmay, balki iqtisodiyot ob’ektlarini ishdan chiqarishga qaratilgan edi. Bular hammasi fuqaro mudofaasi tizimi o’rnida yangi bir tizim tashkil etilishi lozimligini isbotlab berdi.
Fuqaro mudofaasi o’rnini bosishi mumkin bo’lgan yirik ko’lamdagi favqulodda vaziyatlarga avvaldan tayyorlikni ta’minlovchi yangi maxsus davlat tizimi egallishi, u tinchlik hamda urush davrida aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishi lozim edi. Bu tizim aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish va qutqaruv ishlarini o’tkazibgina qolmay, boshqa muhim tadbirlarni: tabiiy ofatlardan xavfli hududlar xaritalarini tuzish, seysmik mustahkam bino va inshootlarni qurish, qisqa, o’rta va uzoq muddatli bashoratlash ishlarini tashkil qilishi va aholi tayyorligini amalga oshirishi lozim edi.
Shu o’rinda yana bir masalani oydinlashtirib olishga to’g’ri keladi. Favqulodda vaziyatning o’zi nima, undan aholi va hududlarni muhofaza qilish deganda nimani ko’zda tutishimiz lozim?
Favqulodda vaziyat – odamlar qurbon bo’lishi, ularning sog’lig’i yoki atrof tabiiy muhitga zarar etishi, jiddiy moddiy talafotlar keltirib chiqarishi hamda odamlar hayot faoliyati sharoiti izdan chiqishiga olib kelishi mumkin bo’lgan yoki olib kelgan avariya, halokat, xavfli tabiiy hodisa yoki boshqa tabiiy ofat natijasida muayyan hududda yuzaga kelgan vaziyat.
Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish – favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish choralari, usullari, vositalari tizimi, sa’y – harakatlari majmui.
Favqulodda vaziyatlarning oldini olish – oldindan o’tkazilib, favqulodda vaziyatlar ro’y berishi xavfini imkon qadar kamaytirishga, bunday vaziyatlar ro’y bergan taqdirda esa odamlar sog’lig’ini saqlash, atrof tabiiy muhitga etkaziladigan zarar va moddiy talafotlar miqdorini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar kompleksi.
Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish - favqulodda vaziyatlar ro’y berganda o’tkazilib, odamlar hayoti va sog’lig’ini saqlash, atrof tabiiy muhitga etkaziladigan zarar va moddiy talafotlar miqdorini kamaytirishga, shuningdek favqulodda vaziyatlar ro’y bergan zonalarni halqaga olib, xavfli omillar tasirini
47
tugatishga qaratilgan avariya – qutqaruv ishlari va kechiktirib bo’lmaydigan boshqa ishlar kompleksi.
Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida qo’yilgan dadil qadamlardan biri – avval Mudofaa vazirligi qoshida fuqaro muhofazasi va favqulodda vaziyatlar boshqarmasining, so’ngra esa shu boshqarma negizida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 4 martdagi PF – 1378 Farmoni bilan Favqulodda vaziyatlar vazirligining tashkil etilishi bo’ldi.
Vazirlik faoliyat yurita boshlagandan so’ng aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasining huquqiy asosini tashkil etuvchi bir qator qonuni va qarorlar qabul qilindi.
Download 0,6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish