Paxta tozalash sanoatining hozirgi davrdagi holati va ilmiy-texnik rivojlanish y o'nalishi Hozirgi kunlarda O'zbekiston paxtani tozalash sanoati korxonalari «Bozor iqtisodiyoti»

Xomashyo уа tayyor mahsulotlarni saqlasb осЬun omborxona, maydonchalar yuzasini hisoblash
Chigitli paxtani uzoq vaqt saqlash davrida, unga kerakli ' omborxona уа g'aram maydonchalarining soni shu zavodga tegisblj. paxta tayyorlov maskanlarida qabul qilingan chigitli paxta hajmiga bog'liq bo'lsa, tayyor mahsulotlar uchun kerak bo'lgan yopiq omborlar soni 4-5 kunlik ishlab chiqariladigan tayyor mahsulotlaming hajmini saqlash asosida hisoblanadi. 1. Chigitli paxtani uzoq vaqt davomida saqlash uchun yopiq omborlar уа g'aram maydonchalar soni quyidagi soni yordamida aniqlanadi: а) по = QPlp· (20-30)% / 100 Vo ' dona, Ь) , = QPlp· (70-80)% / 100 ~, , dona, bunda: V ,V, - standartli omborida (24 . 54 m2) уа g'aram maydonchalirida( 14 . 25 m2) saqlanadigan chigitli рахtз massasi, tonna. 2. Urug'lik chigitni saqlash uchun berk omborlar maydoni yuzasi quyidagi formuladan hisoblanadi: F = (flur / h • У. Pch ) 1000, m2 , (6) 26 bunda: Qur - urug'lik chigit miqdori, tonna; h - chigitning to'kilish balandligi; у - tо'lаtШsh koeffitsiyenti; Pch - chigitning solishtiпnа og'irligi, kg/m3 • 3. Texnik chigit ochiq maydonchalarda saqlanishi sababIi Ьи maydoncha Yuzasi quyidagi fопnulа orqali aniqlanadi: F,. =(k· Qtch / h· у. СЬ ) 1000, m2 , (7) bunda: k - mahsulotni belgilangan mе'уог Ьo'yicha saqlash muddati. Цсh - рахtз zavodida Ыг sutkada ishlab chiqarilgan texnik chigit miqdori, tonna. h - texnik chigitni to'kish balandligi, m. 4. Рахtз tolasi va momiq toylari uchun maydon hisobi. Asosiy mahsulot bo'lgan tola va momiq toylarini saqlash uchun maydonlar Ьи mahsulotlami tez sotilishiga bog'liq. Shuning uchun belgilangan mе'уог bo'yicha ishlab chiqarilgan mahsulotlami saqlashga kerak1i maydon yuzasi quyidagi fопnulаdап aniqlanadi: • Fm = [k (nl + nl )] О· b·


5- Mavzu Qurilish jоyiпi asoslash уа qurilish mауdопiпi tanlash
Уаngi paxta zavodini qurish уою isblab turganini qayta tik1ashdan oldin еng avvalo uni texnik-iqtisodiy tomonidan foydaliligini aniqlangan holda iqtisodiy hududi, qurilish joyi va qurilish maydoni tanlab olinadi. 27 Iqtisodiy hududini aniqlashda respublika уою viloyat miqdorida tayyorlanadigan xomashyoning hajmini Уа tayyorlangan xomashyoni isblab chiqarish uchun уаngi paxta tozalash zayodi quriladjgan hududda mavjud bo'lgan рахtз tozalash zavodlarining umumiy isblab chiqarish quvvatini yetarli darajada borligini tablil qilish asosida bajariladi. Keyin yangidan quriladigan paxta tozalash zaYodining quriladigan joyi уою tumani aniqlanadi. Рпta tozalasb zavodiniвg quriladigaп joyiвi tanIab оПsbda quyidagi оmШar asos Ьо'IisЫ шu.mkin: • yetarli darajada isblab chiqarishga kerak xomashyo Ьazзsining borligi; • xomashyoni уа tayyor mahsulotlami o'z vaqtida yetkazib berish uchun transport yo'llarining borIigi уа foydalanish титkinIigi; • kelajakda quriladigan рзxtа tоzЗJash zavodini yoqilg'i, elektroenergiya, texnik уа ichimlik suvlari bilan ta'minlash mumkinligi, shartsharoiti; • mahalliy qurilish materiallarining borligi; • aholi yashaydigan joylarga yaqinHgi уа ishchi kuchi bilan ta'minlash mumkinligi; • • paxta tozalash zavodini qurish uchun mos keladigan ochll maydonning borIigi уа uning relyef ko'rinishi; • paxta tozalash zavodini quriladigan regionning iqlim уа meteorologik shart-sharoitining qulayligi. . Yangi paxta tozalash zavodini qurishda unga xomashyoni tashish uzoqligi ham katta ahamiyatga ega, shuning uchun xomashyoni tashishda o'rtacha uzoqlik quyidagi formula bilan aniqlanadi: LO'r = (Q.L.+ Q2L2 + + QnLn)/ Q, km (9) bunda: Q .. Q2' ... , Qn - paxta tozalash zavodiga qarasbli рахtз tayyorlov maskanlarida qabul qilingan xomashyo miqdori, t; L .. L2, ... , Ln - har bir рахtз tayyorlov maskanlarining paxta tozalash zavodidan uzoqligi, km. O'tkazilgan tablil natijasida yangidan рахtз tozalash zavodini qurish uchun yetarIi miqdorda xomashyo bo'lmaydigan bo'lsa, unda shu viloyat yoki tumanda ishlab turgan paxta tozalash zavodini qayta tiklash bilan chegaralanishi mитЮп.
. Korxonani qurish davrida Ьа' qilinadigan vazifalar Paxta tozalash zayodi o'ziga yarasha murakkab bo'lib, o'z tarkibig~ bir qancha ishlab chiqarish binolari, sexlari Уа 'boshqa yordamchi xizmat obyektlarini kiritadi. Har qanday ishlab chiqarish korxonasini loyihalashtirishda avvalo bir-biri bilan zich bog'langan iqtisodiy, texnikayiy Уа tashkiliy yazifalami yechishni Уа ishlab chiqishni talab etadi. Har bir texnologik jarayon bo'yicha qabul qilingan texnikaYiy yechim iqtisodiy tomonidan asoslanishi kerak. Ви yazifalar quyidagilami o'z ichiga oladi Уа hal etadi. КО,ХОnlln; loyihlllllshti,ishda yechlldiglln iqtisodiy vllzijlllo,: korxonaning aniqlangan ishlab chiqarish dasturi asosida ishlab chiqarishga kerakli xomashyo уа tayyor mahsulot1ar hajmini; korxonani xomashyo, qurilish materiallari, elektroenergiya, yoqilg'i, gaz, SUy bilan ta'minlash yo'llari; korxona uchun yangi foydali quradigan joyini tanlash уа aniqlash; ishlab chiqarish chiqindi1ardan foydalanish uchun yordamchi sex qurish kerakligini aniqlash; ishlab chiqariladigan mahsulotning tannarxini hisoblash; SUy bilan ta'minlash; isblatilgan suYlarni tozalash уа kanalizatsiya, kommunikatsiya masalalari erektroenergiya tarmoqlari bilan kooperatsiyalash mumkinligini yechish; Зsоsiу уа aylanma mablag'ning kerakli hajmini aniqlashdan iborat. Yuqorida keltirilgan muammolaming iqtisodiy tomondan to'g'ri yechimini qabul qi1ish quriladigan zayodning taqdirini aniqlaydi. КО'ХОnlln; loyihlllashti,ishdll yechlldiglln texnikaviy vazifala,: belgilangan assortiment bo'yicha kerakli xomashyo miqdorini aniqlash; xomashyo уа tayyor mаhsulоtlсп uchun kerakli omborxonalar turi уа sonini bilish; hamma ishlab chiqarish sexlari bo'yicha asosiy уа yordamchi uskunalar sonini hisoblash уа tanlash; xomashyoni ishlab chiqarishda eng qulay texnologikjarayonni tanlash уа loyihalashtirish; korxonani elektroenergiya, yoqilg'i, gaz bilan ta'minlanish uslubi уа hajmini aniqlash; isitish, ventilatsiya, pneymotransport, suy bilan ta'minlashda kanalizatsiya tarmoqlarini loyihalash; sex oraliq hamda sex ichidagi transportni tanlash уа hisoblash, asosiy isblab chiqarish sexlari уа yordamchi binolami joylashtiradigan kerakli maydon yuzasini hisoblash; ishlab chiqarish uskunalarini sex ichida joylashtirish rejasini tuzish; ishlab chiqarish binosi уа omborxonalaming turini, shaklini уа o'lchamlarini tanlash; bosh planni loyihalash; mehnatni muhofaza 29 qilish Уа yong'indan saqlash texnikasi bo'yicha tadbirlarini tuzish; kerakli ishlash yaqti, fondni aniqlash уа shtatni (ishloychilar sonini) tuzish. Ви keltirilgan yazifalaming tехлikаУiу to'g'ri yechimini tan1ash, yangidan quriladigan zayodning muyaffaqqiyatli ishlashini hal qiladi. Tashki[iy vaufalarga quyidagilar kiradi: ish joyi уа ishni ratsional tashkil qilish masalalarini ishlab chiqish, ayrim sexlar уа butun korxona bo'yicha hisobga olish, hisob berish shaklini aniqlash уа tashkil qilish; texnologik jarayonning hamma bosqichlari bo'yicha texnik nazoratni tashkil qilish; paxta tozalash zayodi hududida уа ishlab chiqarish sexlari orasida xomashyo, tayyor mahsulotlarni tashish, uzatish, yig' ishtirish уа saqlash operatsiyalarini bajaradigan transport muammolarini tashkil qilish; korxona уа uning bo'limlarini, sexlarini boshqarish tarkibini ishlab chiqish; ma'muriyat-texnik personali layozimga ega shaxslar bilan korxona bo'limlari orasidagi o'zaro aloqani aniqlash. Ishchi kadrlami tayyorlash bo'yicha tadbirlar tuzish. Marketing уа tashqi aloqa bo'1imi ishlarini tashkil qilish уа to'g'ri уо' 19a qo' yish. Korxonalami loyihalash asosini tuzadigan Ьu yazifalar bir-biri bilan bog'langan holda, texnologik jarayonning bosqichlari bo'yicha, xomashyoni tayyorlashdan boshlab tayyor mahsulotni xaridorigll jo'nati1ishigacha to'1iq isblab chiqish kerak bo'ladi. Ya'ni, yuqori~a keltirilgan yazifalar asosida yangidan quriladigan paxta tozalash zayodining biznes-rejasi tuziladi. 3.4. Ishlab chiqarishning texnologik jarayonini asoslash va uskunalar tanlash Texnologik jarayon deb, xomashyodan sifatli mahsulot иЫаЬ chiqarishda,uskunalarda bajariladigan operatsiyalarning ketmaketligiga aytiladi. Paxta tozalash zavodining texnologik jarayonini loyibalashdan asosiy maqsad - paxtani qayta ishlab chiqarishda iqtisodiy va ratsional yo'llarini qidirish, ishlab chiqariladigan mahsulotlarning miqdorini ko'paytirish, navlari, sifatini yaxshilash va paxta cbiqindilarini kamaytirisb. Texnologik jarayonni loyihalash daYrida paxta tozalash sanoatidagi texnik, texnologik yo'nalisblami hisobga olgan holda loyihalashtirilishi kerak. Ви yo'na1ishlar quyidagilardan iborat: 30 , • paxta tayyorlov maskanlarida xomashyoning sifatini, davlat standartiga asoslanib obyektiv aniqlash уа naviga, terim turiga, sifatiga qarab jamg'armoq lozim; • fizika-mexanikaviy xususiyatini saqlagan holda xomashyoni g'aramlarda, omborlarda uzoq saqlash uslublarini qidirish; • quritish, tozalash, jinlash, linterlash y~ toylash sexlarida o'matiladigan uskunalardan unumli foydalanish mumkinligini hal qilish hamda tavsifnoma, instruksiya talablari bilan ish tutishni yuzaga keltirish; • texnologik uskunalardan foydalanishda ulaming ishlatish rejimini saqlash, natijada ishlab chiqariladigan mahsulotlaming sifatini yaxshilash; • texnologik jarayonini avtornatlashtirishni joriy qilish уа ilIRiyizlanish ishlarining yutuqlarini paxtani dastlabki ishlash sohasida maksimal qo'lIab-quvvаtlаshпi hal qilish kerak; • chigitli paxtani quritish уа tozalashda oqim yo'nalishli texnologik jarayonini paxtani dastlabki ishlash texnologiyasida keng ravishda foydalanish, sexlaming ishlashini bir-biri bilan bog'lash. Yuqorida keltirilgan texnologik yo'nalishlar asosida paxta tozalash zavodi texnologik jarayonini loyihalash davrida quyidagi savollami hal qilish asosiy maqsad bo'lib hisoblanadi: • • paxtani dastlabki ishlash texnologik jarayon usuli уа tashkil qilish yo'lIarini o'rganish; • xomashyoning ishlab chiqarishga kerakli hajmini aniqlash asosida chigitli paxtani uzoq vaqt saqlashda kerakli g'aram maydonchalari уа yopiq omborlar sonini hisoblash; • paxta navi bo'yicha tola chiqishi уа assortimentini rejalashtirish; • paxtani ishlab chiqarishda kerakli uskunalar sonini aniqlash уа asosiy texnologik uskunalaming ishlash rejasini tuzish; • sexlar bo'yicha paxtani dastlabki ishlash texnologik jarayonini asoslash уа qabul qilish, sex ichida uskunalami joylashtirish, transport vositalarini tanlash уа ishlash jadvalini tuzish; • asosiy ishlab chiqarish sexlarining ishlashini tashkil qilish, tayyor mahsulotlami hajmini hisobga olish уа sifatini nazorat qilish; • yordarhchi sexlar, ta'mirlash ustaxonasi уа boshqa zavodning texnologik jarayoniga kerakli obyektlaming ishlashini ta'minlash уа tashkil qilish. Asosiy texnologik uskunalar, jihozlar уа agregatlar 4ILoyiha topshirig'i.ni loyihalash davrida qabul qilinadi. Shu bilan birga 31 yordamchi Уа standartga to'g'ri kelmaydigan uskunalami ham tanlab olish mumkin. Asosiy texnologik uskunalaming tarkibi yetarli darajada aniqlangan holda isblab chiqarish rejasini tuzish bilan birga hal qilinadi. Asosiy Уа yordamchi uskunalar uchun maxsus hamda buyurtma qaydnomalar «Loyiha topshirig'i) tasdiqlangandan keyin tuziladi. Maxsus Уа buyurtma qaydnomalami tuzishda «Loyiha topshirig'i» texnik yechimi dastlabki ma'lumot Ьо'НЬ hisoblanadi. Shu sababli «Loyiha topshirig'i»ni loyihalashtirish katta ahamiyatga egadir. Texnologik uskunalami tanlashda quyidagilami hisobga olgan holda bajariIishi kerak, уа' ni uskunaning ish unumdorligi, texnikaviy me'yori, foydalanisbda qulayligi, sifati, estetik ko'rinisbi, iqtisodiy tomonidan foydaligi, elektrquvvatini kamroq sarf qilisbi уа bokazo. Qabul qilingan texnologik uskunalaming texnikayiy me'yori, isblab chiqarish madaniyati Уа korxonaning jqtisodiy tomonidan foydaligini ko'rsatadiganligi sababli uskunalami tanlash daYrida unga katta mas'uliyat bilan qarash kerak. Paxtani dastlabki isblash korxonalari isblash sharoitida qo'shimcha ehtiyot texJ1ologik uskunalar o'matish mиmюп emas. Ви fazilat isblab chiqarish sexlaridagi uskunalar sonining kam bo'lishi, ulaming katta ish unumdorlikda ishlashi Уа yirik gabaritga ega bo'lishi sababli se4< ichida qulay joylashtirishdan foyda bo'lgan. Kerakli texnologik uskunalami, jihozlami tanlash asoslari, nomi, belgisi уа qisqacha texnik ko'rsatkichlari loyihaning tushuntirishhisoblash qismida beriladi. Tushuntirish-hisoblash qismida uskunalaming sutka ichida ishlash yaqti, xomashyo turi, паУi-аssоrtimепti, ish unumdorligi, soni уа gabarit o'lchamlari ham ko'rsatiladi. Katalog, prospektlarda Ыг qancha texnologik uskunalar uchun kerakli elektrouskunalarning ham ko'rsatkichlari beriladi. Agar elektrouskunalar to'g'risida ma'lumotlar bo'lmasa, (elektromotorlar soni, quwati уа ulaming texnik ko'rsatkichlali) unda shu tipdagi namunayiy uskunalar asosida aniqlanadi. Ко'р yaqtlarda yordamchi уа standartga to'g'ri kelmaydigan uskunalar уа moslamalarning texnik ko'rsatkichlarini «Loyiha topshirig'i»ni bajarish daYrida oldindan aniqlash mumkin emas. Ayniqsa, Ьи nasoslar уа yentilatorlarga tegishli. Shu sababli yordamchi uskunalaming ayrim texnik ko'rsatkicblarini mukammal texnologik hisobIash asosida aniqlanadi. 32 , Paxtani dastlabki isblash korxonalarini loyihalashda standartga to'g'ri kelmaydigan ba'zi Ыг uskunalar уа moslamalami qabul qilish mиПlkiп emas. Masalan: Yintli konyeyerlar (shnek), tasmali uzatish moslamalari, eleyatorlar, pneymouzatish tizimlari уа hokazo. Ви standartga to'g'ri kelmaydigan uskunalar уа moslamalaming gabarit o'1chamlarini, texnik ko' rsatkichlarini shu loyihalash daYrida hisoblash asosida aniqlanadi уа loyihaning tushuntirish-hisoblash qismida beriladi. Zarur Ьо' 19anda foydalanish uchun loyihalash institutlarida standartlarga to'g'ri kelmaydigan uskunalaming chizmalari, texnik ko'rsatkichlari to'plangan уа tartiblangan holda saqlanadi. Imkoni boricha loyiha ishlarida yangi standartlarga to'g' ri kelmaydigan uskunalar kamroq foydalanish kerak. Texnologik uskunalami tanlashda ilmiy-izlanish institutlarining ishlari natijalaridan, konstruktor Ьуиго уа paxtani qayta isblash korxonalarining ilg'or tajribalaridan foydalanish kerak. Shu bilan birga chet еl texnika уа texnologiya yutuqlarini ham ishlab chiqarishga joriy qilish mahsulot sifatiga ijobiy ta'sir etgan bo'lar edi. • • 3.5. Loyihalash ishlarida zamonaviy. texnologiya, texnika va ilmiy izlanish yutuqlaridan foydalanish Paxtani dastlabki ishlash sanoatida 1984- yildan «Технологический регламент переработки хлопка-Сblрца) ПОХ 56-84 joriy etilgan mе'уопу hu.ijat 1993- yili qayta ko'rilib «Технологический регламент пере работки хлопка-Сblрца) ПОХ 176-93 ga almashtirildi. 1997- уili ПОХ 176-93 mе'уопу hu.ijatning qo'lIanish muddati tugaganligi sababli .Paxtani qa,ta ishlashning muvojiqlashtirilgan texnologiyasi» (ПДКИ-02-97) nomi bilan qayta ko'rilib, qo'lIanish muddati уапа 5 yilga uzaytirildi, lekin shu 5 yil yaqt dayomida paxtani dastlabki ishlash yo'nalishi bo'yicha respublikada yangi standartlar qabul qilindi. Masalan: paxta uchun texnik sharoit O'z RST - 615- 94, urug'lik paxta uchun texnikayiy shartlar O'z.RST 642-95, paxta tolasi uchun texnikaYiy shartlar O'z OSt 604:2001, texnik chigit uchun O'zRST 597-93 -7- O'z RST - 603-93; (7standart), paxta momig'i uchun texnikayiy sharoit O'z OSt-645: 1995 urug'lik chigit uchun texnikayiy shartlar O'z OSt- 663: 1996 уа hokazo. Chigitli paxta уа xomashyodan olinadigan mahsulotlar: tola, momiq, chigit uchun joriy qilingan yangi daYlat standartlarida sanoat зз navi bo'yicha yangidan gradatsiya belgilangan, ifloslanganlik уа nuqson1ar darajasiga bog'liq sinflarga ajratilgan. Masalan, paxta tolasi sifat ko'rsatkichlariga bog'liq 5 ta sanoat naviga, 5 ta sinfga, 9 ta tiplarga bo'linadi. Chigitli paxta esa yangi standart asosida har bir tipi uning rangiga, tashqi ko'rinishi уа pishganlik koeffitsiyentiga ajratiIdi. Chigitli paxta tolasiga bog'liq 5 ta sanoat naviga bo'lingan. Рахtз navi iflosligi уа namligi bo'yicha 3 ta sinfni tashkil qiladi. Paxta momig'i esa yangi joriy qilingan standart asosida 2 ta tipga; 2 ta sanoat naviga уа 3 ta sinfga ajratiIgan. Texnik chigit bo'lsa 4 ta sanoat naviga ega. Keyingi yillarda bozor iqtisodiyoti talabIariga bog'liq xomashyo уа yangi energetik resurslaming narxi birdan qimmatIashishi sababIi paxtani dastlabki ishlash texnologikjarayonlarida o'zgarishlar yuz berdi. Yuqorida aytganlarni hisobga 'olgan holda, «O'zpaxtasanoat~ uyushmasi уа ochiq aksionerlik jamiyati shaklidagi «Paxtasanoatilm~ ilmiy ishlab chiqarish markazi bir guruh olim1ari tomonidan 2002- у. «Paxtani qayta ishlashning muvofiqlashtirilgan texnologiyasi.ni (PDQI41-2002) ishlab chiqdilar, keyin 2007- yiJi-«Рахtaпi dastlabki ishlashning muvofiqlashtirilgan texnologiyasi~ni (PDI-0!-2007). Joriy etilgan bu yangi texnologiya рахtз tozalash zavodlarida xomashyoni qayta ishlasllda sifatli mahsulotlar (tola, momiq, chigit) olishga imkon beradi.