Qarshi davlat universiteti tuproqshunoslik va ekologiya kafedrasi

Tuproqning namligi.
O‟simliklar uchun asosiy namlik manbai – bu tuproqdagi suvdir. Ammo 
tuproqdagi hamma suv xam o‟simlik orqali o‟zlashtirilavermaydi. Fizikaviy holati, harakati va 
o‟simlik ildiziga bora olishi jihatdan tuproqdagi suv quyidagilarga bo‟linadi: erkin, kapillyar, 
kimyoviy bog‟langan suv. 
Erkin yoki gravitatsion suv tuproq zarralari orasida bo‟lib, uni o‟simlik ildizi yaxshi so‟ra 
oladi. Sug‟orish yoki yomg‟ir orqali gravitatsion suv zapasi to‟ldirib turiladi. Tuproqdagi suv 
kapilyar kanalchalardagi suv bo‟lib, uni ham o‟simlik yaxshi so‟ra oladi. 
Tuproqdagi mineral moddalar (gips, xlorid, magniy va boshqalar) tarkibida suv bo‟lib, uni 
o‟simlik ola olmaydi. Agar tuproq harorati past bo‟lsa, tuproqdagi suvda kislorod kam bo‟lsa, 
tuproqda mineral tuzlarni kontsenti yuqori bo‟lsa – o‟simlik ildizi undagi suvni ola olmaydi. 
Masalan: bahor oylarida namgarchilik yaxshi bo‟lsa, havo tuproq sovuq bo‟lsa, o‟simlik yaxshi 
o‟smaydi. 
Quruq, bo‟sh tuproqda o‟simlik ildizi yaxshi rivojlanadi. Ildiz doimo nam tomon ketadi. 
Tuproqdagi suv doimo harakatda. Uni harakati haroratga, relefga, tuproq tarkibiga, o‟simliklarga 
va boshqalarga bog‟liq. 
Tuproq yuzasidagi ekoklimat katta territoriyadagi iqlim hisobga olingan bo‟lib, bu undagi 
o‟simliklarga, harorat, yorug‟lik tushushiga va boshqalarga bog‟liq. Mikroiklim esa ayrim 
unchalik katta bo‟lmagan joy iqlimi. Mikroiqlimni yaratishda hayvonlar ham qatnashadi. 
Masalan, hayvonlarni inlari, g‟orliklar, daraxtlarni yorug‟i. Bunday joylarda ba„zi hayvonlar 
yashaydi.
TUPROQ MUHITI 
Tuproqni ahamiyati va kelib chiqishi haqida tushuncha beriladi. Yerni o‟ziga xos 
strukturasi mavjud bo‟lib, u suvni singdirish, havoni o‟tkazish xususiyatlariga ega. Shuning 
uchun yomg‟ir suvlari uni ichki chuqur qavatlariga o‟tadi, ayniqsa, haydalgan yerlarda. Yerni 
yuzaki qavatida o‟simliklar uchun ozuqa bo‟lgan fosfor, azot, kaltsiy, kaliy va boshqa – gumus 
qism bo‟ladi. Tuproqdagi havo tarkibida SO
2
, SN gazlari, suv pari bo‟ladi. Yuqoridagilarni 
yig‟indisi tuproqni kimyoviy tarkibini tashkil etadi. 
Tuproqni biologik xususiyatlari ham mavjud, chunki unda xilma-xil hayvonlar, o‟simlik 
ildizlari, mikroorganizmlar bo‟ladi, ayniqsa, uning yuzaki qavatida. Bular nobud bo‟lib turadi va 
tuproqni unumdorligini oshiradi. Iqlimiy omillardan tashqari tirik organizmlar tuproqni mexanik 
jihatdan aralashtirib, unumdorligini oshiradi (yomg‟ir chuvalchangi).
Tuproqni shakllanishida relefni roli katta (balandlik va soylikda o‟simlik o‟sishi, suv 
yig‟ilishi). Tuproqni yuzaki qavatini harorati, chuqur qismiga ko‟ra o‟zgaruvchan (sutkalik 1 
metrgacha). Agar qishda tuproqni chuqur qismini harorati iliqroq bo‟lsa, yozda salqinroq. 
Shunga ko‟ra tuproqda yashovchi hayvonlar mavsumga qarab vertikal yo‟nalishda migratsiyasi 
o‟tadi. Qishda hayvonlar tuproqni chuqurroq qismiga o‟tadi. 
Tuproqda havo almashinuvida uning g‟ovakligi katta ahamiyatga ega. Tuproqni chuqur 
qismida CO
2
– oshadi, O
2
– kamayadi. Namlik ko‟payganda undagi tirik organizmlar yuzaga 
chiqadi, namlik kamayganda tuproqni chuqur qismiga o‟tadi. Masalan, yomg‟ir chuvalchangi.
Tuproqni xiliga qarab uni namligi va havosi har xil bo‟ladi. Masalan: sertuproq, loy 
tuproqni qumloq tuproqqa qaraganda namli bo‟ladi, ammo havoni yaxshi o‟tkazmaydi. Shuning 
uchun bunday tuproq o‟simlik va hayvonlarni yashashi uchun noqulayroq. 

---

16 
Sнunday qilib, tuproqni namligi, harorati va aeratsiyasi bir-biriga bog‟liq va 
o‟zgaruvchan bo‟lib, bu omillar unda yashaydigan tirik organizmlar uchun katta ahamiyatga 
egadir. 
Tuproq o‟simliklarni mineral ovqatlanishi uchun katta rol o‟ynaydi. Bu moddalar suv 
bilan birga erigan holda o‟tadi. Bu jarayonni o‟tishga ildizni rizosfera atrofidagi 
mikroorganizmlarni roli ham kattadir. 
Tirik organizmlarni tuproq hosil bo‟lish jarayonidagi roli. Tuproqda yashovchi 
hayvonlar, o‟simliklar, mikroorganizmlarni hayoti muhit sharoiti va ularni bir-biri bilan juda 
bog‟liqdir. Hayvonlar va bakteriyalar o‟simliklardagi karbon suv, oqsil va yog‟larni iste„mol 
qilsa, zamburug‟lar o‟simliklardagi tsellyulozani yemiradi. Yirtqichlar boshqa hayvonlarni tanasi 
bilan oziqlanadi. Tabiatda uzluksiz kechadigan bu jarayonlar tuproqni hosil bo‟lib turishini 
ta„minlaydi. Ayniqsa, organik massani chirishida mikroorganizmlarni roli katta (agar shu 
bo‟lmasa, yer yuzasi hayvon, o‟simlik o‟liklari bilan to‟lib ketardi).