Qib belgilayman ustoz

Yig‘iq birikmalar
. Bular ikki komponentli birikmalardir: 
yog‘och to‘qmoq, kitob tokchasi, taxta pol, 
qo‘yim qoldirish 
(yog‘ochsozlik); 
odil sudlov, sud taftishi
(yuridik). 
2.
Yoyiq birikmalar.
Bular uch va undan ortiq mustaqil leksemalardan tarkib topadi: a) uch komponentli 
biriikmalar: 
tob tashlab qiyshaytirish, bo‘ylama tob tashlash 
(yog‘ochsozlik); b) to‘rt komponentli 
biriikmalar: “
qaldirg‘och quyruq” tiroqli birikmalar, dasta bet bog‘lash usuli 
(yog‘ochsozlik)
;
s) besh 
komponentli biriikmalar: 
uzunasiga qirquvchi disk arrali stanok 
(yog‘ochsozlik); d) olti komponentli 
biriikmalar: 
markazlar yordamida silindrik sirtlarni xomaki yo‘nish 
(yog‘ochsozlik). 
Birikma terminlar quyidagi modellarda yasaladi: 
Ot+ot modeli
. 
Taxta pol, yog‘och oyoq
(yog‘ochsozlik); 
yo‘l boji, jinoyat ishi
(yuridik). 
Sifat+ot modeli. 
Pog‘onali sirt, ponasimon ulash, shakldor oyoqlar
(yog‘ochsozlik); 
huquqiy vorislik, 
davomli 
jinoyatlar
 (yuridik); 
qattiq tanglay, to‘g‘ri ichak 
(anatomiya). 
Murakkab terminlar
– bir yoki birdan ortiq so‘zlarning grammatik tobelik munosabatiga asoslangan turg‘un 
birikma holatida bo‘ladi. Terminologiyaga bag‘ishlangan adabiyotlarda murakkab terminlar birikmali terminlar 
tarkibida o‘rganiladi. Ayrim adabiyotlarda esa, «tarkibli termin
9
», «murakkab termin» sifatida talqin etiladi.
Murakkab tuzilgan terminlar yasashda quyidagi talablarga e’tibor berilishi lozim: a) termin mumkin qadar 
ixcham, kam sonli so‘zlardan iborat bo‘lishi kerak. Terminlarning ixcham bo‘lishi ularni qo‘llashda qulaylik 
tug‘dirishdan tashqari, ulardan yangi terminlar yasash imkoniyatini beradi. Chunki, mavjud terminlardan so‘z 

---

yasovchi affiks yordamida yangi termin yasash (
son-teskari son, yoy-yoyning gradusi
) hodisalar, tushunchalar 
orasida mavjud bo‘lgan aloqani ham ko‘rsatib turadi; b) murakkab termin tarkibidagi ba’zi so‘zni izohlaydigan 
yana boshqa so‘z bo‘lmasligi (qavs ichida berilmasligi) kerak. Aks holda termindan foydalanishda qiyinchilik 
bo‘ladi. Masalan, tuproqshunoslik sohasida yaratilgan 
degradasiyalangan
(aynigan) 
qora tuproq
, matematika 
sohasidagi 
erkin (bog‘liq) miqdor, o‘xshashlik (analogiya) metodi
kabi terminlar muvaffaqiyatli chiqmagan 
bo‘lib, ularni ishlatish ancha noqulaylik tug‘diradi. Murakkab terminlar tarkibidagi har bir so‘z boshqasi bilan 
affikslar yordamida yoki sintaktik tartib orqali birikkan bo‘lishi kerak. Ularning ko‘makchilar va bog‘lovchilar 
vositasi bilan grammatik munosabatga kirishishlari ma’qul emas. Chunki yordamchi so‘zlar vositasi bilan 
birikkan so‘zlardan iborat bo‘lgan murakkab terminlarning terminlik xususiyati bilinmay qoladi, oddiy, erkin 
birikmaga o‘xshab ketadi. Masalan, 
burchak bilan o‘lchash, o‘rta va chet nisbatga bo‘lish (“zolotoye 
secheniye”)
kabi. Ko‘rinib turibdiki, bu terminlar tarkibidagi 
bilan
ko‘makchisi hamda 
va
bog‘lovchisining 
kelishi ularni jonli nutq elementlariga o‘xshatib yuborgan.