|
Konstitutsiyaning asosiy
mohiyati shundaki, u jamiyat va uning a’zolari oldiga maqsad qo‘yadi. Ana
shu ezgu maqsadga erishishning yo‘llarini o‘zida mujassam etadi. Shu o‘rinda
davlat, oila va jamiyat manfaatlari, soddaroq qilib aytsak, davlat va inson
manfaatlari uyg'unlashib ketmas ekan, rivojlanish sari olg‘a siljish bo'lmaydi1.
1
K arim ov I.A . Y angicha fikrlash va ishlash davr talabi. — Т.:
« 0 ‘zbekiston», 1997, 258-bet
9
M avzuni mustahkamlash uchun savollar
1. 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish kursining
predmeti nimani o ‘rgatadi?
2. 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o'rganish kursining
manbalari haqida nimalarni bilasiz?
3. 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish kursining
uslublarini sanab bering.
4. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish kursining
vazifasi nimalardan iborat?
II BOB
KONSTITUTSIYA TUSHUNCHASI
VA MOHIYATI
^P§. Konstitutsiya tushunchasi, mohiyati va belgilari
/K o n stitu tsiy a lotincha «constitution» so‘zidan olingan
boTib, «o'rnataman» degan m a’noni anglatadi. Bu atamaning
lo tinchadan olinganining sababi qadim gi Rim im periyasi
davrida davlat boshlig‘i - imperatorlar tomonidan xuddi shu
nom bilan ataladigan va qonunga teng bo‘lgan normativ hujjat
lar qabul qilingan. Hozirgi «Konstitutsiya» tushunchasi XVIII
asr oxirida pay do b o ‘lgan va dunyoda birinchi Konstitutsiya
sifatida 1787-yilda qabul qilingan AQSH Konstitutsiyasi bilan
bog‘liq. Konstitutsiyaga hozirga qadar juda ko‘plab nazariyot-
chilar tomonidan ta ’rif berilgan.
K o n stitu tsiy a - bu prinsipial aham iyatga ega b o ‘lgan
h u q u q iy n o rm a la rn i o ‘zida m u jassam etg an va d av lat
hokimiyatini amalga oshirish me’yorini belgilovchi davlatning
asosiy qonuni b o iib , unda davlatning qurilishi, huquqiy tizimi
hamda eng asosiysi, davlat bilan aholi o ‘rtasidagi munosabat
lar aks etgan yuridik hujjatdirj
Konstitutsiyaga ta ’rif berishda ko‘pchilik konstitutsionalist-
lar uning mohiyatidan kelib chiqadi. Konstitutsiya mohiyatiga
turlicha yondashuvlar mavjud.
Birinchidan, K onstitutsiyalar shunday jam iyatda qabul
qilinadiki, bu jamiyatlar ijtimoiy tuzumida inqilobiy o ‘zgarish-
10
lar ro ‘y berib, davlat hokimiyatiga egalik qiladigan bir ijtimoiy
guruh vakillari o ‘rnini boshqa ijtimoiy guruh egallab olganda
K onstitutsiya siyosiy muvozanatni, kuchlar nisbatini saqlab
turadi (masalan, qirol hokim iyati cheklanib, parlam entning
mavqei oshganda).
Ikkinchidan, k o 'p in ch a K on stitutsiyalarda, u lar qabul
qilingan paytdagi davlat hokim iyatiga t a ’siri k atta b o ig a n
siyosiy kuchlarning m anfaatlari k o ‘proq aks etgan b o ia d i
(masalan, Fransiyaning 1946-yilgi Konstitutsiyasida fashizm
ustidan qozonilgan g ‘alaba, siyosiy m aydonda millatchilik
kayfiyatiga qarshi kuchlar, harakatlarning ta ’siri oshgani o ‘z
ifodasini topgan).
Uchinchidan, Konstitutsiyalar real hayotda davlat hokimi
yatiga xalq egalik qiladigan jamiyatlardagina qabul qilinadi.
Bunday jam iyatlar k o ‘pincha dem okratik jam iyat sifatida
e’tirof etiladi.
To'rtinchidan, Konstitutsiya davlatning o ‘z hokimiyatini
amalga oshirishda m a’lum bir chegarani belgilaydigan, davlat
va uning fuqarolari o ‘rtasidagi munosabatdan kelib chiqadigan
shartlashilgan hujjatdir. Davlat fuqarolarning huquq va erkin
liklarini amalga oshirishning kafili b o isa, o ‘z navbatida fuqaro
lar davlat oldidagi burchlarini bajarishlari shart.
^ am o n av iy Konstitutsiyalarning mohiyati umuminsoniy,
huquqiy qadriyatlarni va umumdemokratik asoslarni mustah-
kamlashda ifodalanadi. Ular har bir inson teng huquqli fuqaro
b o iib faoliyat yurita oladigan davlatda yashashini ta rg 'ib
qiiadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki,
O'zbekiston Respublikasida amal qilayotgan Konstitutsiya o ‘z
mohiyatiga ko'ra, demokratik huquqiy davlat qurish Konstitu
tsiyasi sifatida O'zbekiston xalqi irodasining ifodasidir va bu
iroda umumdemokratik prinsiplarni o'zida mujassam etuvchi,
insonni, uning huquq va erkinliklarini oliy qadriyat deb e’tirof
etuvchi davlat va jamiyat hayoti asoslarini mustahkamlashga
yo ‘ naltirilgandir^J
Dunyo konstitutsionalizmi o'zining rivojlanishi mobaynida
tarixdagi ko'plab ijtimoiy-siyosiy voqeliklar ta ’siri ostida b o iib
keldi. Shuning uchun turli davrlarda k o 'p lab m am lakatlar
tom onidan qabul qilingan K onstitutsiyalar, ularda m ustah
kamlangan normalar va tartibga solingan ijtimoiy munosabatlar
2
T ad jix a n o v U ., O d ilq o riy ev H ., S aidov A. O 'z b e k isto n
Respublikasining Konstitutsiyaviy huquqi. — Т.: «Sharq», 2001, IIV
Akademiyasi, 85-86-betlar
11
ko‘lamiga qarab, shuningdek, Kon-
stitu tsiy a la r q abu l qilingan davr
ta la b la rid a n kelib chiqib, u la rn i
mazmunan har xil rivojlanish bos-
qichlariga bo‘lish mumkin. Albatta,
bunda Konstitutsiyalar yillar sayin
mazmunan boyib, mukammallashib
borgan. Hozirda aksariyat adabiyot-
la rd a K o n stitu tsiy alarn in g riv o j
lanish b o sq ich lari t o ‘rtg a b o ‘lib
o ‘rganiladi.
Birinchi bosqich XVIII asr oxiridan XX asr boshlarigacha
davom etib, bu Konstitutsiyalarga AQSH Konstitutsiyasidan
tashqari, Polsha va Fransiyaning 1791-yilda, Norvegiyaning
1814-yilda, Belgiyaning 1831-yilda, Lyuksemburgning 1868-
yilda, Shveysariyaning 1974-yilda qabul qilingan Konstitutsiya-
lari misol b o ‘ladi. Bu bosqichda..qabul qilingan Konstitutsiya
lar faqat davlat hokimiyatini amalga oshirish, davlat organlari
faoliyatini va o ‘zaro m unosabatlarini tartibga solish bilan
cheklanib qoldi. Fuqarolarning huquq va erkinliklariga kam
e’tibor berilib, faqat ayrim tabiiy huquqlari e’tirof etildi. Bu,
albatta, bir tomondan o'sha davr uchun katta yutuq ham edi.
Ikkinchi bosqich Konstitutsiyalariga ikkita jahon urushi
oralig‘ida qabul qilingan sobiq Ittifoq Konstitutsiyalari, sharq
mamlakatlaridan Turkiya, Eron, Misr kabi davlatlarda an’anviy
musulm on huquqiga asoslangan K onstitutsiyalarni kiritish
mumkin. Bu davrga kelib fuqarolarning sotsial huquq va erkin
liklari Konstitutsiyaviy darajada mustahkamlandi. Shuningdek,
K onstitutsiyalarda bu davrga kelib ancha murakkablashgan
davlat boshqaruvi, ijro hokimiyatining kuchayib ketishi kabi
unsurlar ham o ‘z aksini topdi.
Uchinchi bosqich ikkinchi jahon urushidan o ‘tgan asrning
80-yillariga qadar davom etib, bu davr chinakam konstitu-
tsionalizm davri b o ‘ldi. Chunki aynan shu yillarda dunyo
xaritasida juda ko'plab davlatlar paydo bo‘lib, bir necha o ‘nlab
Konstitutsiyalarning qabul qilinishiga olib keldi. Shuningdek,
jah o n taraqqiyoti yangi bosqichga qadam q o ‘yganligi bois
ayrim d a v la tla rd a K o n stitu tsiy a la r q a y ta q ab u l qilindi
(masalan, Germaniya, Yaponiya, Italiya va Fransiyada). Bu
bosqich Konstitutsiyalarining o ‘ziga xos xususiyatlari: ilk bora
siyosiy partiyalar faoliyati Konstitutsiyalarda keng qamrovli
tarzda mustahkamlandi, iqtisodiyotning Konstitutsiyaviy asos-
Do'stlaringiz bilan baham: | 
