Р. Расулов умумий тилшунослик ¤збекистон республикаси олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги


Маµмуд ибн Ґусайн ибн Муµаммад Кош²арий



Download 0,61 Mb.
bet14/51
Sana17.07.2022
Hajmi0,61 Mb.
#811443
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   51
Bog'liq
УМУМИЙ ТИЛШУНОСЛИК (1)

Маµмуд ибн Ґусайн ибн Муµаммад Кош²арий

Маµмуд Кош²арий ¤рта Осиёнинг XI асрида яшаб ижод этган буюк алломасидир. У туркий тилларнинг ³иёсий грамматикаси ва лексикологиясига асос солди, фонетикаси б´йича ³имматли маълумотлар ³олдирди.


Маµмуд Кош²арий туркий тилшуносликнинг энцикло-педияси µисобланган машµур «Девону лу²атит турк» («Туркий с´злар девони») асарини яратди. Шунингдек, шу кунгача топилмаган «Жавоµирун наµв фи лу²атит турк» («Туркий тиллар синтаксисининг жавоµирлари») номли асарини µам ёзган.
Араб тилидан К.Броккельман томонидан немис тилига таржима ³илиниб, 1928 йилда Лейпцигда, Босим Аталай томонидан турк тилига таржима ³илиниб, 1939 йилда Ан³арада нашр ³илинган «Девону лу²атит турк» асари проф. С. Муталлибов томонидан ´збек тилига ´гирилиб, 1960-1963 йилларда Тошкентда нашрдан чи³ди.
Маµмуд Кош²арийнинг «Девони» акад. А.Н.Кононов, проф. Ґ.Неъматов, проф. Ф. Абдуллаев, проф С.Усмонов, проф. А.Кондрашов, проф.А.Нурмонов ва бош³аларнинг тахминича 1072- 1078; 1078- 1083; 1071- 1073; 1073- 1074; 1076- 1077 йилларда ёзилган. Хулоса битта, асар Х1 асрнинг иккинчи ярмида тилшунослик майдонига кириб келган.
Тилни кишилар ´ртасидаги ало³а воситаси сифатида, жамият µаётини акс эттирувчи к´згу сифатида тушунган Маµмуд Кош²арий ´зининг машµур «Девон»ида айнан бир даврга оид б´лган турлича туркий тиллар µодисаларини, фактларини синхрон - ³иёсий метод асосида солиштиради, та³³ослайди. Чунки ´ша даврда айнан мана шу метод араб тилшунослигида жуда кенг тар³алган б´либ, бу араб тилининг к´п шевали тил эканлиги хусусиятидан келиб чи³ади.1
«Девону лу²атит турк» асарида туркий тилшунослик тарихида биринчи маротаба туркий тил ва диалектларнинг таснифи µам берилади.2
Хуллас, Маµмуд Кош²арий ´зининг «Девон»и билан синхрон - ³иёсий тилшуносликка асос солди, айни тилшуносликнинг буюк вакили сифатида танилди.
Маµмуд Кош²арий синхрон - ³иёсий метод билан ³уролланган µолда туркий ³абилаларни кезиб, асосий ди³³ат-эътиборини уларнинг тилларидаги умумий ва фар³ли хусусиятларга ³аратади. Шунингдек, у туркий ³абилаларнинг жойлашиш ´рни µа³ида µам ³имматли, асосли ж´²рофий маълумотлар берадики, бу «Девон»даги фактларнинг, фикрларнинг, ³арашларнинг объективлигини таъминлайди. Айтилганлар «Девон»нинг жуда катта меµнат эвазига яратилганлигидан хабар беради.
Тилшуносликнинг барча сатµлари б´йича ³иёсий тад³и³от ишларини олиб борган Маµмуд Кош²арийнинг «Девон»и му³аддима ва лу²ат ³исмларидан ташкил топади.
«Девон»нинг кириш ³исмида асарнинг тузилиши µа³ида, шунингдек, Шимолий Хитойдан тортиб, бутун Мовароуннаµр, Хоразм, Фар²она, Бухорогача тар³алган катта µудуддаги уру²лар, ³абилалар ва уларнинг тиллари µа³ида, бу тилларнинг фонетик ва грамматик хусусиятлари µа³ида маълумотлар берилади.
«Девон»нинг асосий лу²ат ³исмида эса 9 мингга я³ин туркий с´з араб тилига таржима ³илиниб, изоµланади, уларнинг фонетик, лексик ва грамматик хусусиятлари µа³ида муµим фикрлар баён ³илинади.
Маµмуд Кош²арий туркий тиллар – с´злар фонетикаси – товушлар µа³ида фикр юритар экан, товушларни µарфлардан ³атъий фар³лайди, товушларнинг физиологик ва акустик хусу-сиятлари µа³ида фикр юритади. У араб ёзуви системасидаги µарфларнинг туркий тиллардаги мавжуд товушларни ифодалаш учун етарли эмаслигини айтиб, араб ёзувига янги белгилар кири-тади. Ани³ро²и, араб ёзувидаги 18 µарфни – шу µарфлардан ет-титаси устига махсус ³´шимча белги ³´йиш ор³али 25 тага ет-казади. Натижада 25 та товуш ´зининг ёзма - µарф шаклига, ифодасига эга б´лади.
Аллома ундош товушлар µа³ида гапириб, ундошларнинг содда ва мураккаб б´лиши, жарангли ва жарангсизлиги, ³атти³ ва юмшо³лиги, ундошларнинг кетма – кет келиши: катта, оппо³ (геминация) – каби масалаларга т´хталади. Шунингдек, у сингар-монизм, товуш тушиши, алмашиниши, ассимиляция, метатеза, редукция каби бевосита товушлар билан бо²ли³ фонетик жара ёнлар µа³ида µам фикр юритади.
Маµмуд Кош²арий тил ва нут³нинг асосий бирлиги б´лган с´з масаласига лексиколог, семисиолог, лексикограф сифатида т´хталар экан, бунда у асосий ди³³ат-эътиборни тилшунос-ликнинг энг муµим ва энг мураккаб масалаларидан бири б´лган с´з маъносига, с´знинг к´п маънолилигига, с´з маъносининг к´чишига, с´з маъносининг изоµи каби ´та жиддий масалаларга ³аратади. Яъни олим «Девон»да с´знинг муайян маъно англа-тишдек энг муµим хусусиятидан келиб чи³иб, с´з маъноси билан бевосита бо²ли³ б´лган омонимия, синонимия ва антонимия µодисалари µа³ида, с´з маъносининг к´чиши билан бо²ли³ б´лган метафора, метонимия, синекдоха, функциядошлик каби маънонинг к´чиш усуллари µа³ида, с´з маъносининг кенгайиши ва торайиши µа³ида фикр юритади, туркий тиллардан ³атор мисоллар келтиради, фикрини исботлайди. Масалан, «Девон»да ´т с´зи омоним сифатида ³айд этилади ва ³уйидаги омонимик маъноларда ³´лланилиши айтилади. Јиёсланг: ´т-дори (у дори томдирди); ´т-´симлик (³´й ´тни еб тугатди).1
Эрик-эрийдиган, эрувчан (масалан, ё² ва бош³а эрийдиган нарса); эрик-ча³³он, й´р²а (масалан, ча³³он, ²айратли одам, й´р²а от).1
Маµмуд Кош²арий антоним с´зларга µам т´хталиб, чивгин (т´³ тутувчи, семиртирувчи, кучли, масалан, ов³ат) с´зининг маъно зиди – антоними сифатида кэвгин (т´³ тутмайдиган, кучсиз, масалан, ов³ат, ош) с´зини келтиради.2 Яъни с´зларнинг бири «кучли» (к´п ³увватли) маъносини берса, иккинчиси «кучсиз» (кам ³увватли) маъносини англатади.
Муаллиф «Девон»да синонимик муносабатдаги с´злар сифатида ³уйидагиларни ³айд этади: ишлар, ура²ут, ´хша²у (хотин киши маъносида); ´пди, ичди (ичмо³ маъносида); илишди, асишди (осмо³ маъносида).3
Маµмуд Кош²арий метафора-´хшашлик асосида маъно к´чишига ту²мо³ феълини келтиради. Яъни ушбу с´з фа³ат инсонга нисбатан эмас, балки ³´лланиш ва³ти жиµатдан анча кейин, таш³и ´хшашлик асосида, µайвонга нисбатан µам ишлатилиши µа³ида маълумот беради.
У маъно к´чишининг метонимия усулига т´хталиб, булут, осмон ва о²ил с´зларини келтиради. Яъни булут, осмон с´злари ём²ир маъносида ³´лланса, о²ил с´зи г´нг, ³ий маъносида ишлатилишини айтади.
Аллома маънонинг кенгайишига ту²мо³ с´зини келтириб, бу с´з фа³ат одамларга нисбатан эмас, балки кейинчалик µайвонга нисбатан µам ³´лланганлигини айтади. Бундан с´знинг ³´лланиш ³амрови, муайян предмет билан бо²ланиши, уни англатиш фаоллиги кенгайганлиги маълум б´лади.
С´з маъносининг торайиши сифатида эса собон с´зини келтириб, айни с´знинг ³´шга нисбатан µам, омочга нисбатан µам - µар иккала бош³а-бош³а предметларга нисбатан ишлатилгани, с´нг эса фа³ат омочни англатиш учун ³´лланишини тушунтиради.
«Девон»даги морфологияга оид тад³и³отларга келганда, асарда с´злар, ´ша давр араб тилшунослиги анъаналарига к´ра, уч туркумга ажратилади. Яъни булар от, феъл ва ёрдамчи с´злар. С´з туркумларидан, айни³са, феъл билан бо²ли³ ³атор масалалар атрофлича ´рганилади. Бунда у феъл ясалиши, феъл нисбатлари, феъл майллари, феъл замонлари масаласига алоµида эътибор беради4, ³имматли маълумотлар келтиради.
Хуллас, Маµмуд Кош²арий ´з даврининг улкан тилшуноси сифатида жаµон тилшунослиги тарихида ёр³ин из ³олдирган буюк алломадир.



Download 0,61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish