Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Kayumars afsonasi. Qadimgi Turon va Eron xalqlari orasida keng tarqalgan Kayumars afsonasining mufassal bayoni va uning turli nusxalari haqida Abu Ja'far Muhamtnad bin Jariy Tabariyning «Ta'rixi Tabariy» asarida ma'lumotlar beriladi. Shuningdek, Firdavsiyning «Shohnoma», Beruniyning «O'tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar», Alisher Navoiyning «Tarixi muluki Ajam» asariarida ushbu afsonaning tafsilotlarini uchratish mumkin. Professor S.P.Tolstovning «Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab», adabiyotshunos N.M.Mallayevning «o’zbek adabiyoti tarixi», hamda mualliflar jamoasi tomonidan yaratilgan besh tomlik «0'zbek adabiyoti tarixi» kitobining (akademik nashr) I tomida (Toshkent, 1977) ushbu qadlmiy afsona haqidagi ilmiy mulohazalar o’z ifodasini topgan.

Olimlarning fikricha, Kayumars afsonasining asosiy manbai «Avesto»dir.

N. Mallayev Kayumarsni Gaya Martan yoki Gavomard (ho’kiz kishi) deya atalganligini e'tirof etib, mifalogiyaga ko’ra, u Ahura Mazda tomonidan yer yuzida yaratilgan ilk odam ekanligini qayd qiladi. Tadqiqotchi Kayumarsning ikki vujud: ho’kiz va odamdan tarkib topganligini aytib o’tib, uni insoniyatning ashaddiy dushmani bo’lgan Axriman tomonidan o’Jdirilishi, Kayumars jasadining ho’kiz qismidan 55 xil don, 12 xil o’simlik, sigir va ho’kiz, ulardan esa 272 xil foydali hayvonlar paydo bo’lgani, odam qismidan esa insonning erkak va ayol jinsi hamda metall vujudga kelganligini bayon etadi (Mallayev N. o’zbek adabiyoti tarixi. Toshkent: "o’qituvchi", 1976, 45-bet).
Beruniy ham «O'tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar» asarida Kayumars afsonasining turfa talqinlari xususida to’xtaladi. Olimning fikricha, Kayumarsning «Girshoh» («Tog’ podshohi») va Gilshoh («Loyshoh») degan laqablari bo’lgan. Kayumars afsonasining Beruniy asaridagi tafsilotlari N. Mallayevning mulohazalari uchun ham asos yazifasini o’tagan ko’rinadi. Afsonada hikoya qilinishicha, Axrimanning [iblis) yomon qilmishlaridan xudo ham hayratda qoladi va Qodiri ludratning peshonasidan ter chiqadi. Shoda-shoda ter tomchUari artib .ashlanganda, ulardan Kayiimars tug’iladi. Xudo Kayumarsni Axriman roniga jo’natadi. Kayumars Axriman yoniga yetib kelib, uning elkasiga ninib oladi va shu holda dunyoni aylana boshlaydi. Nihoyat, Axriman )ir hiyla bilan Kayumarsni elkasidan uloqtirib tashlaydi va uning ustiga ninib olib, (Kayumarsni) eyajagini aytadi, Seni qaysi tomoningdan »oshlab eyayin, - deya so’raydi Axriman. Oyoq tomonimdan, deb javob
•eradi Kayumars va ilova qiladi: tokim bosh qismimga yetguningcha dunyo o’zalligidan uzoqroq bahra olib turayin. Arnmo Kayumars Axrimanning 'zi aytgan gapning teskarisini qilishini bilar edi. Axriman Kayumarsni osh tomonidan eya boshlaydi. Uning beliga yetganda, Kayumarsning rug’donidan ikki dona urug’ yeiga tushadi va ulardan o’simlik unib chiqadi. t'sha o’simliklardan esa bir o’g’il va bir qiz (Meshi va Meshona) paydo 3'ladi. Forslarulami Odarn va Momohavo deb biladilar. o’sha mo’jizaviy damlar yana Malhi va Malhiana deb ham atalganlar. Xorazmlikiar esa arni Mard va Mardona deb ataydilar (o’zbek adabiyoti tarixi. 5-tomlik.
•tom. Toshkent: "Fan", 1977, 26-bet).
Jamshid afsonasi. Jamshid haqida Firdavsiy, Tabariy, Beruniy, Navoiy ibi shoir va olimlaming asarlarida qiziqarli ma'lumotlar beriladi.
N.M.Mallayev «Alisher Navoiy va xalq ijodiyoti» nomli kitobida Jamshid haqidagi mulohazalarmi bayon etarkan, uning «Avesto»da Yima nomi bilan atalganligini qayd etadi. Olimning fikricha, yetti yuz yil hukmronlik qilgan Jamshid zamonasida kishilar Axrimanning zulmidan qutiladilar, muhtojlik, kasallik va o’lim yo’qoIib ketadi. Yana shu kitobda qayd etilishicha, Yima adolatli hukmdor bo’lib, uning davrida qahraton sovuq va jazirama issiq, jonli mavjudotlarning qarish va o’lishi ham bo’lmagan ekan. Jamshid yer yuzini uch baravar kengaytiradi, chorva moliari va turli xil qushlarni ko’paytiradi. Biroq uning saltanatl zamonida qahraton qish boshlanib, kishilarga ofat keltiradi. Qish o’tib qor va muzlar erib, yaylovlarni suv bosadi. Shunda Jamshid yana najotkorlik ko’rsatadi. U katta g’ovlar qurdirib, kishilarni va ularning rnol-mulkini suv toshqinidan saqlab qoladi, uy-joylar barpo etadi, ariqlar ochadi (Mallayev N, Navoiy va xalq ijodiyoti. Toshkent-1974.99-100-betlar).
Xalqimizning qadimiy bayramlaridan Navro’zning tantana qilinishi ham Jamshid nomi bilan bog’liqligi afsonalarda o’z ifodasini topgan. Hikoya qilinishicha, Navro’z Jamshidning Ozarbayjonga safar qilgan kuni emish. Jamshid u yeiga kelgach, o’ziga bir shohona taxt yasattirib, turli qimmatbaho toshlar, durr-u javohirlar bilan bezatilgan tojini boshiga kiyib, taxtiga o’tiribdi. Bu orada quyosh chiqib, oftobning nuri Jamshidning toji bilan taxtiga tushibdi. Birdan butun tevarak-atrof munawar bo’lib ketibdi. Bu mo’jizani ko’rib, hayratlangan el-ulus Jamshid taxtiga o’tirgan o’sha kunni Navro’z, ya'ni yangi kun deb bayram qilgan ekan («Navro'z». Tuzuvchilar: T. Mirzayev, M. Jo’rayev. Toshkent: "Fan", 1992, 19-bet).
Gershasp afsonasi. Afsonalarda Gershasp obrazi xalqni ofatlardan qutqaruvchi qahramon sifatida tasvirlanadi. Shulardan bizgacha yetib kelgan Gershasp haqidagi bir afsonaning mazmuni quyidagichadir:
Bir ajdar kishilaiga ko’p baxtsizlik keltiradi, qabilaning hayoti xavf ostida qoladi. Qahramon Gershasp ajdaiga qaishi jangga otlanadi va ajdaming maskaniga qarab yo'] oladi. Gershasp tush chog’iga qadar ajdarni qidiradi, biroq uni topolmaydi. U o’t yoqib, ovqat pishirmoqchi bo’ladi. Ajdar shunchalik katta ekanki, Gershasp ancha vaqt uxlab yotgan ajdarning ustida aylanib yursa ham, uni payqamabdi va o’chog’ini uning ustiga qmgan ekan. o’t ajdarning badanini qizdiribdi va u vazmin qimirlay boshJabdi. Shundan so’nggina Geishasp ajdarning ustida kezib yuiganini payqab qolibdi.
Lekin Gershasp vahima va sarosimaga tushmabdi. U bu ulkan va dahshatli maxluqqa qaishi jang boshlabdi, qurollarini mohirlik bilan ishlatibdi, ajdarni yengib, kishilarni uning halokatidan qutqaribdi (Mallayev N. o’zbek adabiyoti tarixi Toshkent: "o’qituvchi", 1976, 46-bet).
Elikbek afsonasi. Elikbek obrazi ham xalq afsonalarida Gershasp singari qahramon sifatida gavdalantiriladi. Bu afsona 1902 yilda Qoshg’arda qadimgi og’zaki adabiyotning «Chistoni Elikbek» degan muhim bir yodgorlik matni kashf qilinishi bilan og’izga tushadi. Olimlaming fikricha, bu afeona matni taxminan VIII-IX asrlarga mansubdir. «Chistoni Elikbek» A.Fitratning «O'zbek adabiyoti namunalari» kitobidan ham o’rin olgan. «Chistoni Elikbek»ning to’la matni saqlanmagan, uning bizgacha yetib kelgan matnida quyidagilar bayon etilgan:.
Jinlar Elikbekning qabiladoshlaridan ko’p kishini qirib tashlaydi. Rakshosh nomli dahshatli dushman (ehtimol dev bo’Isa kerak) el orasida yuqumli kasallik tarqatadi. Fidokor Elikbek el-yurtni bu ofatdan qutqarib qolmoq uchun dushmanlarga qarshi jangga otlanadi. U bir chorrahada son-sanoqsiz jinlarga duch keladi. Ular kishilarni burdalab, qonlarini ichib, ichak-chavoqlarini badanlariga o’rab olgan ekanlar. Elikbekni ko’rgan jinlar vahimali shovqin-suron ko’tarib, unga yopirilib kela boshlaydilar. Biroq Elikbek bunday vahimadan qo’rqmaydi. Yo’lbarsdek jangga tashlanib, jinlarga qarata bunday deydi: «Ey jinlar, menga rost so’zIangiz, mening shahrimdagi elni nega o’ldirasiz?! Mening bu o’tkir qilichimni ko’ring. Tanalaringizni burdalab, boshqa-boshqa tomonlarga tashlayin". JinJar yana vahima solib, qurol ishlatib, Elikbekni mavh qilmoqchi bo’libdilar. Biroq Eliikbekka bas kela olmaydilar. Elikbek kuch-quwati va shijoati bilan ularga dahshat soladi. Jinlar endi yolvorishga, Elikbekdan shafqat so’rashga majbur bo’ladilar. Jinlarni yenggan Elikbek ulardan shaharning janub tomonida bir azim tolning kavagida yashovchi uch ko’zli, olov tusli Rakshoshning el-yurtga yuqumli kasal tarqatayotganligini bilib olib unga qarshi jangga jo’naydi (o’sha kitob. 46-47-betlar).
Afsona matnida Elikbekning Rakshoshga qarshi kurashi tafsilotlari keltirilmagan bo’lsa-da, undagi ko’tarinki ruh, ifodalangan hissiyotning yuksakligidan Elikbekning mardonavor kurashi natijasida g’alaba qozonganligini bilib olish qiyin emas.
Xubbi afsonasi. Turon xalqlari og’zaki ijodida kishilarning oku-intilishlarini o’zida ifodalagan, ularga ruhan tetiklik bag’ishlab,
qahramonlik ko’rsatishga undagan ko’plab afsonaviy qahramonlar obrazi yaratilgan. Shunday obrazlardan biri Xorazm mifologiyasiga ko’ra suv xudosi sifatida talqin qilingan Xubbidir. Farg’ona vodiysida ham shu obrazga o’xshash Erxubbi haqida afsonalar mavjud. Quyida Xorazmda keng tarqalgan Xubbi afsonasining qisqacha mazmuni keltiriladi:
Juda qadim zamonlarda, Faridun va hatto Jamshid zamonasidan burun, Amudaryoda Xubbi degan bir yigit bo’lgan ekan. U bir qo*li bilan baliq tutar, ikkinchi qo’li bilan uni quyoshga tutar, baliq bir zumda pishar ekan. Xubbi shu xilda baliq yeb, Amudaryoda 700 yil yashabdi. Daryoni qo’riqlabdi, biror yomon ruh, hattoki, chivin ham daryoga yaqin yo’lashga botinolmabdi. Xalq suvga ma'mur bo’lib, shod-xurram yashar ekan. Biroq Jamshid zamonasiga kelib, Xubbi g’oyib bo’libdi. Kishilar uni osmon suvlari hukmroni bo’lgan qiz o’g’rilab olgan, deb faraz qilibdilar. Xubbi g’oyib bo’lgandan keyin Amudaryoga uning onasi kelibdi. U birinchi bo’lib qayiq yasabdi, kishilarni qayiqda suzish va dushmanlarga qarshi suvda jang qilishni o’rgatibdi. Biroq kunlardan bir kun Xubbining onasi ham g’oyib bo’libdi. Lekin kishilar o’z homiylarini, Xubbi va uning onasini urmtmabdilar. Ular qayiqlarda Xubbining onasi qiyofasini tasvirlabdilar... (o’sha kitob. 63-bet).
Turon xalqlari folklorida qadim zamonlarda yuqorida ko’rib o’tganimiz singari juda ko’p mifologik afsonalar yaratildi, Ular malum ma'noda, qahramonlik eposlarining vujudga kelishiga zamin hozirladi. Mifologik afsonalar yozma adabiyotda qayta ishlanib, yangicha mohiyat va mazmun kasb etib, insoniyat avlodiga yuksak zavq, Vatanga, Ona-zaminga muhabbat va qahramonlik tuyg’ularini shakllantirib yashashda davom qildi.
2.2.2. Qo’shiqiar va lirik sheVIar
Turon xalqlarining qadimgi qo’shiq va lirik she'rlaridan namunalar "Avesto", "Devonu lug’otit turk" singari yozma manbalar bag’rida bizgacha yetib kelgan. Ayniqsa, «Devonu lug’otit turk»da qadimgi turkiy xalq va qabilalarga oid badiiyat namunalari o’z ifodasini topganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Asar muallifi mashhur tilshunos olim Mahmud Qoshg’ariy ko’pIab turkiy so’zlarning lug’aviy ma'nolarini izohlash uchun xalq og’zaki ijodi va qisman yozrna adabiyot namunalaridan foydalangan.
«Devonu lug’otit turk»da keltirilgan she'riy parchalaming aksariyati uzoq o’tmishda zakovatli ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan yuksak badiiy zavq va tafakkurning nodir mahsulidir, Ularning matni va ifoda
uslubida juda ko'p qadimiy so’zIarning uchrashi, arabcha kalima va islom diniga oid e'tiqodiy qarashlarning aks etganligi mazkur parchalarning qadimiyligidan dalolat beradi. Xuddi shunday fikrni Alp Er To’nga (Afrosiyob)ga bag’ishlangan parchalar xususida ham aytish joizdir. (Bu haqda yana mufassal ma'Iumot olish uchun murojaat qilinsin: Abdurahmonov A. Alp Er To’nga. Toshkent, «Fan» - 1995, 4,1 bosma taboq; yana Alp Er To’nga yoki Afrosiyob jangnomasi. Toshkent, Cho’lpon - 1995, 2,0 bosma taboq). Devondagi she'riy parchalar g’oyaviy yo’nalishi va mavzui jihatidan g’oyat rang-barangdir. Adabiyotshunos N.Mallayev Mahmud Qoshg’ariy asarida tez-tez ko’zga tashlanadigan «Qish bilan Yoz munozarasi», «Ov» kabi badiiyat namunalarini kattaroq hajmdagi epik asarlarning parchasi bo’lishi mumkin, degan xulosaga keladi. Olimning shunday taxmini haqiqatga yaqin bo’Iib, «Devonu lug’otit turk» tarkibida o’shanday xususiyatga molik parchalarning yana ko’plab uchrashi yuqoridagi flkrni quwatlantirishga xizmat qiladi. Olim o’rinli ta'kidlaganidek: «Lirik turda esa mehnat qo’shiqlari, qahramonlik qo’shiqlari, mavsum qo’shiqlari va marosim qo’shiqlari, ishqiy-intim she'rlar va boshqa janrlardagi asarlar yaratilgan hamda didaktik poeziyaning dastlabki namunalari-axloqiy-ta'limiy she'rlar, maqol va hikmatli so’zlar vujudga kelgan» (o’sha kitob 63-bet). "Devon" muallifi «shoir so’zi budur», «donolar bunday deydi» kabi ta'kidlarni keltirish bilan ko’chirilgan iqtibosning yozma adabiyotga tegishli ekanligini ko’rsatishni nazarda tutgan bo’lishi mumkin. Ko’pchilik olimlar devondagi she'riy parchalar bannoq vaznida yozilganligini e'tirof etadi. Qo’shiq va lirik she'rlar asosan to’rt, ba'zan esa ikki misradan tarkib topgan bo’lib, to’rtliklar «a-a-a-b», «v-v-v-b» ... shaklida qofiyalangan. "Devon"da keltirilgan she'riy parchalar orasida ilmiy va axloqiy--ta'limiy mohiyat kasb etadiganlari salmoqli o’rin tutadi. Ular ko’proq ikkilik shaklida uchraydi;