Rangli va qora

 
“
Rangli va qora metallarni ishlab chiqarish” fani metallurg mutaxassilarni 
tayyorlashda asosiy o’rinda turadi va fanning asosiy maqsadi va vazifasi texnikada 
va xayotitmizda ishlatiladigan metallarni qay usullarda ishlab chiqarishini 
o’rgatishdir. 
 
 
1.1. METALLAR VA ULARNING HOSSALARI HAQIDA MA’LUMOT 
D.I. Mendeleevning elementlar davriy sistemasi o’z ichiga 109 kimyoviy 
elementni oladi. Tabiatda 89 element tabiy holda uchraydi, qolganlari su’niy 
ravishda yadro reaksiyalari natijasida olinadi. Kimyoviy elementlarni metal va 
metalmaslarga ajratish qabul qilingan. Metalmaslarga quyidagi 19 element kiradi: 
vodorod (N
2
), bor (V), uglerod (S), kremniy (Si), azot (N), fosfor (R), kislorod 
(O
2
), oltingugurt (S), ftor (F), xlor (Cl), borm (Br), yod (J), astat (At), va inert 
gazlar: galiy (Ne), neon (Ne), argon (Ar), kripton (Kr), ksenon (Xe), radon (Rn). 
Qolgan 86 element metallik xususiyatlarga egadir. Metallik holatini metallik 
yaltiroqligi va shaffofligi, yuqori issiqlik va elektr o’tkazuvchanlik, egiluvchanlik, 
kristall tuzilishi, och va to’q kulrang rangi kabi umumiy xususiyatlar belgilaydi. 
Bundan tashqari tipik metallar uchun elektr o’tkazuvchanlikni haroratga 
bog’liqligi: harorat oshishi bilan elektr o’tkazuvchanligi kamayishi kabi umumiy 
xusususiyatlar mavjud. 
Metallarning ko’pchilik xususiyatlari metallik tuzilishida erkin elektron 
bo’lishi bilan xarakterlanadi. Metallik tuzilmasida neytral atomlardan tashqari, 
ionlangan atomlar bo’ladi, ya’ni ularda ma’lum miqdorda elektronlar bo’lmaydi. 
Metallning hamma atomi bir xil ionlanish imkoniyatiga ega va ionlashgan 
atomlardan neytral atomlarga elektronlarni o’tishi energiya sarflanmasdan borishi 
mumkin. Buning natijasida metall panjarada uzluksiz elektron almashinish jarayoni 
boradi. Bu vaqtda shu payt hech qaysi ma’lum atomlarga tegishli bo’lmagan 
ma’lum miqdorda erkin elektronlar bo’ladi. Atomlarga qaraganda elektronlarning 
o’lchami ancha kichik bo’lishi butun metall panjara bo’yicha ularni erkin harakat 
qilish imkonini beradi. Metall panjarada erkin elektronlar bo’lishi metall 
xossalarini belgilab beradi. 
Elektrokimyoda reaksiya borishi natijasida elektronlarni o’ziga biriktirishga 
harakat qiladigan metalloidlardan farqli ravishda, elektron berishga moyilligi 
bo’lgan elementlarga metall deyiladi. Yuqorida aytilganidek, metallik holatini 
belgilaydigan muhim xususiyatlardan biri, ularning kristall tuzilishi hisoblanadi. 
Metall bog’lanishning mustahkamligi bilan metallning ko’pgina fizik va mexanik 
xususiyatlari tushuntiriladi (1.1- jadval). 
Metall ishlab chiqarish va ishlatishda elektrokimyoviy kuchlanish qatorida 
metallning tutgan o’rni bilan izohlash mumkin bo’lgan, kimyoviy faolligi muhim 
o’rin tutadi. 
1.1- jadval 
Metallarning fizik va mexanik xususiyatlari 

---

6