|
ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ HÁM KOMMUNIKACIYALARÍN RAWAJLANDÍRÍW MINISTRLIGI
MUXAMMED AL-XOREZMIY ATINDAǴÍTASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI
NÓKIS FILIALÍ
TELEKOMMUNIKACIYA fakulteti
«Kommunikaciya texnologiyaları » baǵdarı
1-kurs 3003-21 toparı sırtqı tálim studenti
QURBANAZAROV TALǴAT
« AKADEMIYALIQ JAZIW»
páninen
REFERAT
JUMÍSÍ
Tayarlaǵan _________________ T. Qurbanazarov
Qabıllaǵan _________________ H. Jaksimova
Nókis –2022
TEMA: ENCIKLOPEDIYALIQ SÒZLIKLER TUWRLI MAGLIWMAT
JOBASI:
Kirisiw
1) Enciklopediyaliq sòzlikler tuwrli magliwmat;
2) Ózbekstan milliy enciklopediyasi
3) Tariyxıy Redaktorlaw
Juwmaq
KIRISIW
ENCIKLOPEDIYALIQ SÒZLIKLER TUWRLI MAGLIWMAT
Enciklopediya (grek. — bilimler sheńberi), qamus — arnawlı bir sistemaǵa salınǵan keń qamtılǵan bilimler kompleksi, ilimiy yamasa ilimiy kópshilikke arnalǵan baspa. "Enciklopediya" termininiń mánisi tariyxtan ózgerip turǵan. Áyyemgi dáwirde ol " erkin kórkem óner" dep atalǵan 7 ılım (grammatika, ritorika, dialektika yamasa logika, geometriya, arifmetika, muzıka hám astronomiya ) ni ańlatqan. XVI ásirde Batıs Evropada enciklopediya jańa mániste — túrli bilimler kompleksi mánisinde isletilgen. Áyne waqıtta bilimler klassifikaciyası mánisin de bildirgen; bul mániste " Enciklopediya" termini XVIII asirde de qollanǵan. Házirgi waqıtta " Enciklopediya" termini pánniń barlıq tarawları boyınsha (universal enciklopediya) yamasa qandayda bir tarmaǵı (tarawdıń enciklopediyasi) yaki ámeliy iskerlik boyınsha eń zárúrli maǵlıwmatlardı óz ishine alıwshı baspanı ańlatadı.
Enciklopediya materialları, tiykarınan, álibpe tártibinde yamasa teması boyınsha beriledi. Universal enciklopediya, ádette, arnawlı bir mámleket kóleminde túzilip sol mámlekette erisilgen pán-texnika, mádeniyat jetiskenlikleri dárejesin kórsetedi. Ol jaǵdayda sol mámlekettiń ideologiyası azı-kóbi sawlelenedi. Usı mánisten alıp qaraǵanda da universal enciklopediya milliy enciklopediya esaplanıp, oǵan " mámlekettiń gúwalıǵı", " ruwxıy aynasi" degen sıpatlar da beriledi. Universal enciklopediyalarda túrli pán tarawlarındaǵı zárúrli túsinikler menen bir qatarda tariyxıy waqıya hám processler, insaniyat civilizatsiyasınıń zárúrli jetiskenlikleri sawlelenedi. Tarawdıń enciklopediyasi arnawlı bir pán salasındaǵı túsinik hám basqa maǵlıwmatlardı universal enciklopediyaga qaraǵanda tolıqlaw jarıtadı. Kólemine qaray, enciklopediyalar kóp tomlı hám 1—2 tomlı bolıwı múmkin.
Enciklopediya maqalalarında sózlerdiń etimologiyasi, transkripsiyasi, definiciyasi arnawlı bir tártip menen beriledi. Jarıtılıp atırǵan túsinik haqqında kóbirek maǵlıwmat alıw ushın zárúrli ádebiyatlar dizimi (bibliografiya) kórsetiledi. Enciklopediya kóleminiń arnawlı bir bólegin bezew materiallar (aq-qara, reńli pát, karta, sızılma -sxemalar hám basqalar ) quraydı. Enciklopediya maqalalarında artıqsha tolıq maǵlıwmatlarǵa, tákirarlanıwlarǵa jol qoyılmaydı (onıń ushın tiyisli maqalaǵa silteme etiwden paydalanıladı ). Enciklopediya tayarlawda fakt hám maǵlıwmatlar anıqlıǵına, termin hám terminler óz ornında, tuwrı isletiliwine áhmiyet beriledi. Onıń bayanında ilimiylik, kópshilikke arnalǵanlıq, qısqalıq, qısqashalıqqa itibar beriledi.
Enciklopediyalıq tárizdegi dóretpeler áyyemgi Shumer mámleketinde, Qitay, Greiya, áyyemgi Rimde, keyinirek arab jazıwındaǵı mámleketlerde, atap aytqanda, Mawarounnahrda payda bolǵan. Greciyada Demokrit hám Aristotel dóretpeleri enciklopediyalıq dóretpeler esaplanǵan. Orta Aziya oyshılları — Muhammad Muwsa Xorezmiy, Ahmed al-Farg'oniy, Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farabiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Imom Buxoriy, Mırza Ulıǵbek, Alisher Nawayı, Zahiriddin Muhammet Babur dóretpeleri de óz dáwirindegi bilimlerdi hár tárepleme qamtıp alǵan. Imam Buxariydıń " Eń isenimli dep esaplanǵan hádisi Buxariy" si, Farabiydıń " Pánler klassifikaciyai", Beruniydiń " Áyyemgi xalıqlardan qalǵan esteliklar", Ibn Sinoning " Medicina nızamlari", " Donishnoma" si, Yusuf Tán Hojibning " Qutadg'u bilig", Mahmud Koshg'ariyning " Toplamu lug'otit turk", Alisher Nawayınıń " Kúsh-quwatis unnafois", Mámleketshah Samarqandiydıń "Bildiriwt ushshuaro", Zahiriddin Muhammad Boburning " Boburnoma" dóretpeleri qamusshılıq tariyxına qımbat bahalı úles bolıp qosılǵan.
Vizantiya filologi Svidanıń " Leksikon" i (X ásir) den baslap arnawlı bir sistemaǵa salınǵan bilimler sózlikleri ańlatıla basladı. XVII ásir aqırı hám XVIII asirde Angliyada P. Beylning " Tariyxıy hám sın kózqarastan sózlik" i úlken áhmiyetke iye bolǵan. 1704 jıl J. Xarris " Texnikalıq leksikon yamasa Ulıwma ingliz kórkem óner hám pán sózligi" nıń birinshi basılıwın shıǵarǵan. " Enciklopediya yamasa pán, kórkem óner hám kásip ónerlerdiń túsindirme sózliki" (1751—80 jıllar, 35 j.) dıń júzege keliwi Fransiya tariyxında iri sociallıq-siyasiy waqıya boldı. Bul enciklopediyani tayarlawda ataqlı filosof D. Didro tiykarǵı rol oynadı ; onı baspa etıwde Sh. L. Monteskyo, volter, J. J. Russo, J. D. Alamber da qatnasqan. 1768—71 jıllarda shotland baspashısı Ol. Smelli 3 tomlı " Britaniya enciklopediyasi" ni shıǵardı. Bir neshe ret qayta baspadan shıǵarılǵan bul enciklopediya Angliyanıń eń iri milliy enciklopediyasi bolıp qaldı.
XIX ásir hám XX ásirdiń 1-yarımında Fransiya, Rossiya, AQSH, Germaniya, Italiya, Ispaniya, Turkiya hám basqalar mámleketlerde de universal hám tarawdıń enciklopediyalari shıǵarıldı. Bular ishinde " Amerika enciklopediyasi", " Úlken Brokgauz" (Germaniya ), " Úlken Laruss" (Fransiya ), " Islam enciklopediyasi", Brokgauz hám Yefron enciklopediyalıq sózligi, Granatlar enciklopediyalıq sózligi bólek orın iyeleydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
