Referat mavzu: Tijorat banklarining aktiv-passiv operatsiyalari. Guruh: 8 bh-2020 Bajardi: Nursaxatov Axror

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
DENOV TADBIRKORLIK VA PEDAGOGIKA INSTITUTI

“TADBIRKORLIK VA BOSHQARUV” FAKULTETI
“MOLIYA VA BANK ISHI” KAFEDRASI
“PUL VA BANKLAR ” FANIDAN
REFERAT

MAVZU: Tijorat banklarining aktiv-passiv operatsiyalari.

Guruh: 8 BH-2020
Bajardi: Nursaxatov Axror
Tekshirdi: A,Sheraliyev

Himoya natijasi: «____» baho. «____» _________ 2023 yil
DENOV 2023

Tijorat banklarining aktiv-passiv operatsiyalari.
Reja
1. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari va ularni amalga oshirish asoslari.
2. Tijorat banklarining passiv operatsiyalari. Tijorat banklari passivlarining barqarorligi.
3. Tijorat banklarining kredit operatsiyalari.

Tayanch iboralar: kredit, vositachilik, mablag’ jalb qilish, likvid, tamoyillari, qimmatli qog’ozga aktiv.

1. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari va ularni amalga oshirish asoslari.

Banklar o’rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabo’l qilish va boshqa davlat, shaxar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar o’z bo’sh turgan mablag’laridan foyda olish maksadida ularni vaktincha foydalanishga mablag’ zarur bo’lgan korxonalarga ssudalar berishgan.
Mobilizatsiyalashgan pul mablag’lari banklar mijozlarini kreditlash uchun va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishni qo’llabquvvatlash uchun foydalanadi. Daromad olish maqsadida bank resurslarini joylashtirish bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalar banklarning aktiv operatsiyalari deyiladi.
Veksel operatsiyalari veksellarni qayd yoki hisobga olish bo’yicha operatsiyalar va veksellar bo’yicha ssudalar berish operatsiyalariga bo’linadi.
Markaziy bankning xududiy boshqarmalarida berilgan veksellarni qayta hisobdan o’tkazishi mumkin. Vekselni hisobga olib bank uning vaqtinchalik egasi bo’ladi va vekselni emitent qilgan yoki uni hisobga olish uchun taqdim qilgan shaxsga ma’lum miqdorda pul to’laydi. Bu operatsiya uchun bank mijozdan qayd etish foizi yoki diskont deb ataluvchi ma’lum foiz undiradi. Diskont – bu vekselda ko’rsatilgan summa bilan veksel egasiga to’lanadigan summa o’rtasidagi farqdir.
Bozor iqtisodiyoti va jaxon xo’jaligi rivojlanishi bilan bank tizimi xam rivojlana bordi. Xozirgi sharoitda banklar tobora ko’proq fakat sof bank operatsiyalarini bajaradigan emas.
Tijorat banklari quyidagi aktiv operatsiyalarni bajaradi:
aktiv ssuda operatsiyalari;
bank xizmatlari va vostitachilik operatsiyalari;
bankning o’z mablag’lari xisobidan amalga oshiradigan operatsiyalar va boshkalar.
Shu bilan birga banklar moliyaviy xizmatlar ko’rsatadigan moliyaviy muassasalarga aylanmokda, bu bank balansida aks ettirilmaydi, lekin juda katta daromad keltiradi. Masalan: banklar valyuta operatsiyalarini bajarganda sarroflar brokerlar sifatida maydonga chiqadilar va katta miqdorda vositachilik xaqi oladilar.
Tijorat banklarning samarali faoliyatini ta’minlash maqsadida bank nazorati va monitorngini amalga oshirish, tijorat banklari faoliyatini boshqarish usullarini takomillashtirish va xalkaro talablarga moslash, yangi schetlar tizimiga o’tish, chet el banklarining shu’balarini ochish, to’lov tizimini takomillashtirish, tijorat banklarning qimmatbaho qog’ozlar bilan operatsiyalarini rivojlantirish, pul va valyuta bozorida banklarning aktiv faoliyatini ta’minlash kabi dolzarb masalalar hozirgi kunda mustakil bank tizimining rivojlanishi tufayli o’z echimini topmokda.
Xalk xo’jaligidagi vaktincha bo’sh turgan mablag’larni yig’ish va ularni kapitalga aylantirish banklarning ilk funktsyalaridan biri xisoblanadi. Bu funktsiyaning amalga oshirilishi natijasida bir tomondan, xukukiy va jismoniy shaxslar jalb kilingan mablag’lari buyicha ma’lum mikdorda daromadga ega bo’ladilar, ikkinchi tomonidan bu mablag’lar banklarning kreditlash kudratini tashkil kiladi va bu resurslarga asoslangan xolda. banklar ssuda operatsiyalarini olib boradi. Vaktincha bo’sh mablag’lar banklar ishtirokisiz bir korxona (tarmok) tomonidan ikkinchi korxona (tarmok)ga vaktincha foydalanishga beriladigan bo’lsa, bu munosabatlarni tashkil qilishda ma’lum kiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin:
birinchidan, kreditga so’ralayotgan summa bilan kreditga berilishi mumkin bo’lgan summa o’rtasida nomutannosiblik bo’lishi mumkin;
ikkinchidan, ortikcha bo’sh mablag’ga ega bo’lgan korxonaning mablag’larni vaktincha foydalanishga beradigan muddati mablag’ zarur bo’lgan korxonani koniqgirmasligi mumkin;
uchinchidan, banklar ishtirokisiz korxonalarni to’g’ridan to’g’ri kreditlashda karz beruvchi qarz oluvchi korxonaning moliyaviy axvolini to’lik o’rgana olmasligi mumkin. Karz oluvchining to’lovga layokatsiz bo’lishi kreditor korxonaning xam moliyaviy axvolining yomonlashuviga va boshka salbiy xollarga olib kelishi mumkin.
Xalq xo’jaligidagi barcha bo’sh mablag’larning bank tomonidan yigilishi natijasida vujudga keladigan kredit resurslar hisobidan karz oluvchi korxonaga zarur bo’lgan summada, zarur bo’lgan muddatda kredit berishga imkoniyat yaratadi. Undan tashqari bank korxonalarning to’lovga layokatliligini xar tomonlama tahlil qilishi,ularning moliyavy ahvolini baholab bera olishi mumkin.
Iqtisodiy rivojlanishining o’sishi bank kreditining tsullanilish kulamini kengaytirib boradi. Kredit fakatgina xar kunlik faoliyat bilan boglik ishlab chikarish va muomala jarayonining kika muddatli extiyojlari uchun emas, balki o’zok muddatga kapitalga bo’lgan extiyojni koplashga yo’naltiriladi. 60-yillardan boshlab banklar yirik mijozlarga xizmat ko’rsatishga ixtisoslasha bordi. Bu maksadni amalga oshirish uchun banklar mablag’larni jalb vuglish mikyosini, iste’mol uchun kreditlar berish ko’lamini kengaytirdi.
To’lovlarda vositachilik funktsiyasida banklar o’z mijozlarining topshirigiga asosan to’lov jarayonlarini amalga oshiradi, xisob varaklariga mablag’larni qabo’l kiladi, pul tushumlarining xisobini olib boradi, mijozlarga pul mablag’larini beradi.
Xisobkitoblarning bank orkali olib borilishi muomala xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Mijoz mamlakat ichida va boshqa mamlakat bilan qiyinchiliksiz o’z mablag’larini bank orkali o’z xisob varaqasidan boshqa korxona xisob varakasiga yoki boshqa mamlakat bankiga o’tkazishi mumkin.
Muomalaga kredit vositalarini chiqarish. Bank kreditining manbai fakat vaktincha bo’sh mablag’lar va kapital bo’lib kolmasdan, kredit asosida chekdepozit emissiyasi xam amalga oshiriladi. Bank tomonidan beriladigan kredit mikdori mavjud jamg’armalardan ko’p bo’lsa, bank chekdepozit emissiyasini amalga oshirishi mumkin.
Undan tashkari, kredit yordamida muomalaga naqd pullar banknotalar chikariladi.
Bank kredit pullar chikarish depozitlar yaratish yo’li bilan to’laqonli pullar o’rnini bosuvchi kredit vositalarini vujudga keltiradi.
Banklar o’rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabo’l qilish va boshqa davlat, shaxar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar o’z bo’sh turgan mablag’laridan foyda olish maqsadida ularni vaqtincha foydalanishga mablag’ zarur bo’lgan korxonalarga ssudalar berishgan. Bu pul almashtiruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan.
Oxirgi yillarda Respublikaning ko’pgina tijorat banklari yuqori foyda olish maqsadida, davlatning xazina majburiyatlarini ko’p miqdorda sotib olishdi. Chunki qimmatli qog’ozlarning bu turi bankka kafolatlangan daromad keltiradi. Hozirgi kunda tijorat banklari tomonidan berilayotgan kreditlarning ta’minoti sifatida ko’chmas mulk, boshqa bank yoki sug’o’rta tashkilotining sug’urta kafolati ham qabo’l qilinishi mumkin. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari ichida kreditlash jarayoni asosiy o’rinni egallaydi.
Tijorat banklari aktiv operatsiyalarining yana bir turi fond operatsiyalaridir.
Turli qimmatli qog’ozlar uning ob’ekti bo’lib xizmat qiladi. Banklarning qimmatli qog’ozlar bo’yicha operatsiyalarining 2 turi ko’proq qo’llaniladi. Bo’lar qimmatli qog’ozlarni kreditning ta’minlanganligi uchun qabo’l qilish yo’li bilan ssudalar berish va ularni bank tomonidan o’z hisobiga sotib olish yo’li bilan operatsiyalar o’tkazish.
Qimmatli qog’ozlar ta’minoti bo’yicha ssudalar ularning to’liq bozor kursi qiymati bo’yicha emas, balki ularning ma’lum bir qismi (6080%) bo’yicha beriladi.
Qimmatli qog’ozlar soxta kapitalni ifodalasada, ular bo’yicha ssudalar haqiqiy tovar ishlab chiqarish bilan bog’langan jarayonga xizmat qiladi.
Bundan tashqari, qimmatli qog’ozlardagi bank investitsiyalari ham mavjud bo’lib, bu holda bank turli emitentlardan qimmatli qog’ozlarni sotib oladi va bank qimmatli qog’ozlar portfeli vujudga keladi.
Bank tomonidan qimmatli qog’ozlarning xarid qilinishidan maqsad – bu qimmatli qog’ozlarni keyinchalik qayta sotish yoki kapitalning o’zoq muddatga qo’yilishi yo’li bilan foyda olishdan iborat.
2. Tijorat banklarining passiv operatsiyalari. Tijorat banklari passivlarining barqarorligi.
Passiv operatsiyalar bu bank resurslarini shakllantirilishi bilan bog’lik operatsiyalardir. Passiv operatsiyalar aylanmadagi bo’lgan, yangi resurslar jalb qilish (orqali) natijasida banklarning aktiv operatsiyalarini amalga oshirishga imkoniyat yaratiladi.
Tijorat bank faoliyatini tashkil qilishning ilk bosqichi, ular passiv operatsiyalarini amalga oshirish hisobiga resurclarini shakllantirishdan iborat. Tijorat banki mustaqil faoliyat yurituvchi sub’ekt sifatida o’z faoliyatini boshlashi uchun zarur bo’lgan talablardan biri, bu bankning talab darajasidagi o’z potentsiallariga ega bo’lishidir. Shu bois banklar faoliyatini olib borish avvalo yetarli miqdordagi bank resurslarining mavjud bo’lishini taqozo etadi. Har qanday tijorat banklarning passiv operatsiyalarining samarali boshqarib borilishi bank resurslarining mukammal tashkil qilinishi va tejamli ishlatilishiga zamin yaratadi. Hosil qilingan resurslar tijorat banklarning tijorat va xo’jalik faoliyatini ta’minlash uchun ishlatiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining passiv operatsiyalari, uning tarkibi va hajmini oshirishda uni samarali boshqarish muhim ahamiyat kasb etadi. Tijorat banklarining resurs bazasini shakllantirish nafaqat yangi mijozlarni jalb etish, balki resurslar manbalari to’zilmasini doimiy ravishda o’zgartirib turishni ham o’z ichiga olgan holda, bank aktivlari va passivlaridan oqilona foydalanishning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Tijorat bank passivlaridan samarali foydalanish passiv operatsiyalarini asosini tashkil qiluvchi, xususan, kapitalini oshirish, depozit siyosatining oqilona yuritish, asosiy strategik va taktik yo’nalishlarini belgilashdan iborat bo’ladi.
Tijorat bank resurslari bizga ma’lumki passiv operatsiyalarni natijasida shakllanadi. Bankning passiv operatsiyalari – bankning o’z va jalb qilingan mablag’larini ustida amalga oshirilgan amaliyotlarda yuzaga keladi. Moliyakredit lug’atlarda berilishicha, banklarning passiv operatsiyalari bu – «Banklar kredit va boshqa aktiv amaliyotlarni bajarish uchun o’z resurslarini shakllantirish operatsiyalari»¹ dir.
Xalqaro bank amaliyotida passiv operatsiyalarning quyidagi to’rtta shaklidan keng foydalaniladi:
banklarning foydasidan fondlarni shakllantirish va ularni ko’paytirishga ajratmalar;
depozit operatsiyalar;
yuridik shaxslardan olingan kredit resurslar;
qimmatli qog’ozlar, pul biletlar va tangalarni muomalaga chiqarish (emissiya).
Tijorat banklarining passiv operatsiyalari deganda, ularni resurs bazasini shakllantirish bilan bog’liq operatsiyalari tushuniladi.

Bank tizimi faoliyati davlatning iqtisodiy xolati bilan o’zviy xolda bog’lik va unga o’ziga yarasha ta’sir ko’rsatadi, ayniqsa xozirgi bozor iqtisodiga o’tish sharoitida, mamlakatdagi moliya – kredit tizimining tashkil etilganligi, iqtisodiy tsikllarning barqarorligini bank faoliyati ko’rsatkichlari orqali ko’rishimiz mumkin. Banklarning iqtisodiy faoliyatidan kelib chiqadigan bo’lsak bank faoliyatida xam o’ziga yarasha extiyojlar va talablar mavjud.

bank passivlarini ikkita katta guruxga bo’lib o’rganadi:²
Bank o’z kapitali va unga tenglashtirilgan moddalarni tashkil etish bilan bog’liq operatsiyalar;
Jalb qilingan mablag’lar, depozit va nodepozit operatsiyalar.
Tijorat banklarning o’z mablag’lari tarkibiga ularni passiv operatsiyalari orqali quyidagilar kiritilgan:
1) Aktsiyadorlik kapitali (Oddiy, Imtiyozli)
2) Qo’shimcha kapital,
3) Zaxira kapitali (Zaxiralar va maxsus fondlar, devalvatsiya)
4) Taqsimlanmagan foyda
5) Qayta baholash ortiqchasidan iborat.
Yuqorida aytib o’tganimizdek, o’z mablag’lari ustav kapital, rezerv kapital, maxsus fondlar, o’tgan yillardagi taqsimlanmagan foydalar, rezervlar, qayta baholash natijalaridan iborat.
Shundan, tijorat banklar ustav kapitali ular tomonidan chiqargan aktsiyalarning nominal qiymatiga teng bo’lib, bankning boshlangich ish faoliyatida bank faoliyatini yuritishi uchun kerakli darajada mablag’ga ega bo’lish maqsadida o’zi uchun yetarli bo’lgan miqdorda joylashtiriladi. Shuningdek, rivojlangan mamlakatlarda fond bozorlariga joylashtirilgan aktsiyalarning nominalidan yuqori bo’lgan bozor narxlari qo’shimcha ravishda nominalidan ortiqcha qismi qo’shimcha kapitalda xisobga olinadi.
Mamlakatimiz tijorat banklarining passiv operatsiyalarini tarkibida ularni depozit mablag’larini shakllantirish manbasi tijorat banklarini aktiv operatsiyalarini tashkil etishda muhim va hal qiluvchi o’ringa ega. Chunki passiv operatsiyalarni ichida ularning depozit mablag’lari tijorat banklari o’z aktivlarini oshirish hisobiga o’z likvidliligi va rentabelligini oshirish imkoniga ega bo’ladi.
Depozit operatsiyalar – banklarning depozitorlar bilan tuzgan shartnomalari asosida depozit maqsadlariga ko’ra muayyan muddatga jalb etish hamda saqlashga doir operatsiyalardir³.
Pul qo’yuvchilar toifasidan kelib chiqqan holda, depozitlar quyidagilarga bo’linadi:
yuridik shaxslar (korxonalar, tashkilotlar);
jismoniy shaxslar;
Mablag’larni olish shakliga ko’ra depozitlar quyidagilarga bo’linadi:
muddatli depozit mablag’lar;
talab qilib olingunga qadar depozit mablag’lar;
aholining jamg’arma qo’yilmalari.
O’z navbatida bu guruhlarning har biri turli belgilariga qarab tasniflanadi. Muddatli depozit mablag’lar ularning muddatidan kelib chiqib tasniflanadi;
3 oy muddatgacha depozitlar;
3 oydan 6 oygacha depozitlar;
6 oydan 9 oygacha depozitlar;
9 oydan 12 oygacha depozitlar;
12 oydan yuqori bo’lgan depozit mablag’lar.

Muddatli depozitlar bu banklar tomonidan ma’lum muddatga jalb qilinadigan depozitlardir. Bu turdagi depozitlarlar qo’yilgan muddatda o’zgarmas bo’lishi lozim va ular joriy to’lovlar uchun ishlatilmaydi.

Chizma 1. Tijorat banklari depozit manbaalar

3. Tijorat banklarining kredit operatsiyalari.
Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari ichida kreditlash jarayoni asosiy o’rinni egallaydi. U quyidagi asosiy bosqichlarni o’z ichiga oladi:
– kredit olish uchun berilgan mijozning ariza talabnomasini ko’rib chiqish;
–qarz oluvchining to’lovga va kreditga layoqatliligini bank tomonidan o’rganib chiqilishi;
– kredit qo’mitasining qarori;
– kredit bitimini rasmiylashtirish;
– kredit berilishi;
– ssuda va u bo’yicha foiz to’lashning bank tomonidan nazorat qilinishi.
Kredit va uni to’lash jarayoni kredit shartnomasida ko’rsatilgan bo’lib, kredit va qarz oluvchi o’rtasidagi majburiyat va huquqlarni belgilab beradi. Unda kreditlashning maqsadi va ob’ekti, kredit miqdori, ssudani berish va uni to’lash muddati, kredit ta’minotining turlari, kredit uchun foiz stavkasi va boshqalar ko’rsatiladi. Ssudani to’lashni nazorat qilish bankning kredit portfelini muntazam tahlil qilish asosida olib boriladi va kreditlarning sifat darajasi aniqlanadi.
Tijorat banklari o’zining xalk xo’jaligida tutgan urni va o’ziga xos faoliyati bilan bozor iktisodiyotining ajralmas kismi sifatida yuzaga keldi. Tijorat bank larining bugungi kundagi faoliyatiga e’tibor beradigan bo’lsak, xalk xo’jaligining xech bir sub’ekti yukki, u bugun bank xizmatidan foydalanilmayotgan bo’lsin.
Bundan tashkari banklar o’z mijozlariga moliyaviy broker sifatida xam xizmat ko’rsatmokda. Banklarning bunday funktsiyani bajarishlari korxona tashkilotlarning kimmatli kogozlar bozori operatsiyalarida katnashishlari uchun kulay sharoit yaratmokda.
Aktivlarni boshkarishning asosiy maksadi tavakkal qilishning eng past darajasi sharoitida daromad foiz tushumlari va xarajatlar orasidagi farkni mumkin kadar oshirish eki uni juda bo’lmaganda barkaror darajada saklab turishdan iborat ekanligi malum.
Kiska muddatli kreditlarga quyidagilar kiradi:
1. Lombard.
2. Kontakorrent.
3. Overdraft.
Umuman Bankda kredit berish jarayoni karz oluvchilar sonini ancha kupaytirishga, mijozlarni moliyaviy axvolini xar tomonlama va chukur taxlil qilish, ishonchli mijozlarni tanlash asosida, kredit soxasida uchraydigan tavakallarni kamaytirish, kreditdan maksadga muvofik ravishda foydalanish, kredit olishga karatilgan takliflarni shu yunalishda taksimlash va qabo’l qilish, kreditning kaytarilishini ta’minlaydigan kushimcha shakllardan foydalanish tomonga yunaltirilgan.
Mijozlar kredit olish uchun bankka kredit summasi, muddati, foiz stavkasi, maksadi, ta’minot turi ko’rsatilgan ariza, ta’sis xujjatlaridan nusxa, suralayotgan loyixa buyicha biznesreja, sunggi xisobot sanasiga to’zilgan va tasdiklangan balans xisobotlari takdim etishlari lozim.
Biznesrejada loyixani amalga oshiruvchi buyicha tulik ma’lumotlar, kreditning maksadi va uning axamiyati, loyixa buyicha bozorning urganish natijalari, boshkaruv tizimi, mexnat resurslari, ishlab chikarishni tashkil etilishi va rejalashtirilishi, ishlab chikarish va boshka xarajatlar, ma’muriyboshkaruv xarajatlari, olinadigan daromad va foyda, loyixaga ta’sir etuvchi risk faktorlari, pul okimlari prognozi, kreditning kaytarish jadvali ko’rsatilishiga katta axamiyat beriladi.
Berilgan arizalar Universal Bank bo’limlari tomonidan 3 ish kuni mobaynida kurib chikiladi. Agar suralgan kredit mikdori bank bo’limlari uchun belgilangan chegaradan ortik bo’lsa, arizani kurib chikish uchun bosh bankka takdim etiladi.
Universal Bank bo’limlari uchun xududiy chegaralanish mavjud bo’lib, kuyi bo’limlar o’z joylashgan joylaridan 50 km radiusga kadar bo’lan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga kredit ajratishi mumkin. Ba’zi xollarda Bank Boshkaruvi ruxsati bilan ushbu chegara o’zgartirilishi mumkin.
2006 yil 1 fevraldan boshlab Universal Bank tomonidan chakana savdoni amalga oshirish maksadida beriladigan kreditlarning maksimal muddati 3 oy etib belgilangan.
2 Lizing operatsiyalari.
Lizing operatsiyalarining kichik va o’rta biznes sub’ektlari uchun kulay tomoni, ta’minot talab etilmaydi. Shuningdek, O’zbekistonning amaldagi Konunchiligiga asosan, lizingga olingan molmulklar uchun molmulk soligi lizing davri uchun tulanmaydi.
Shu bilan birgalikda, lizing operatsiyalarini amalga oshirish chogida, lizing ob’ekti texnologik uskuna bo’lib, import kilinadigan bo’lsa, bojxona tshchlovi va KKS tshchlashdan ozod etiladi.
3 Faktoring operatsiyalari
Koidalarda kredit berishning quyidagi yangi shakllari ko’zda tutilgan:
"kredit liniyasini ochmasdan" va "kredit liniyasini ochib" aloxida ssuda xisobvaragidan kredit berish;
kontokorentkredit;
overdraft;
kimmatli kogozlarni garovga kuyib kredit olish (garovxona krediti);
veksel krediti.
Qisqa muddatli kreditlar quyidagi 3 ta asosiy ob’ektni kreditlashga yo’naltiriladi:
Tovar moddiy boyliklar.
Ishlab chiqarish xarajatlari.
Hisob kitoblar uchun zarur bo’lgan mablag’lar.
Qurilish uchun "oraliq" kreditlari bino va inshootlar, offislar, savdo markazlari va shu kabilarni qurish uchun beriladi. Aniqrog’i kredit, bino va inshootlarni qurishda kerak bo’ladigan qurilish materiallari, qurish jihozlarini sotib olishga, quruvchi ishchilarni yollashga beriladi. Bu kabi kreditlar kredit oluvchining boshqa bir o’zoq muddatli ta’minoti ostida beriladi.
Qimmatli qog’ozlar dilerlariga kreditlar, davlat qimmatli qog’ozlari va xususiy qimmatli qog’ozlar dilerlari ba’zi vaqtlarda qisqa muddatlarda yangi qimmatli qog’ozlar sotib olish uchun mablag’ga ehtiyoj sezadilar. Bu kabi kreditlarni ko’pgina banklar "jon" deb taqdim etadilar. Sababi, bu kreditlar davlat qimmatli qog’ozlari bilan ta’minlangan bo’ladi. Bundan tashqari, bu kreditlar juda qisqa muddatlarga beriladi. (bir kundan bir necha kungacha).
Chakana tovaroborotga kreditlar. Banklar avtomobillar, elektrmaishiy jihozlar, mebellar va boshqa o’zoq muddat ishlatiladigan tovarlarni qarzga sotib olishni, dilerlar qarzga sotish shartnomasini imzolaganidan so’ng paydo bo’ladigan debitorlik qarzini moliyalashtirish orqali kredit beradi. Bu kabi kreditlashni debitorlik qarzini sotib olish deb ham izohlash mumkin.
Tijorat banklari tomonidan beriladigan barcha kreditlar uning kredit portfelida o’z ifodasini topadi.
Moliyalashtirish manbalariga va qarz oluvchining mintaqaviy o’rni va manziliga qarab tijorat banklarining kredit portfelini tasniflash mumkin. Tijorat banklari tasniflashni asosan milliy valyutada olib boradilar va ba’zi hollarda qayta moliyalashtirish va xususiy mablag’lari hisobidan beriladigan kreditlar, masalan, Milliy bank va shunga o’xshash banklarda qattiq valyutada ham ifodalanishi mumkin.
Hozirgi vaqtda markazlashtirilgan kreditlar davlatning qarorlariga asosan ustuvor tarmoqlarni rivojlantirish uchun milliy valyutada beriladi. Qayta moliyalashtirish va bankning o’z mablag’lari hisobidan beriladigan kreditlar mijoz kreditga layoqatli bo’lganda milliy valyutada yoki xorijiy davlat valyutasida berilishi mumkin.
O’zoq muddatli kreditlar quyidagi kreditlash ob’ektlariga yo’naltirilishi mumkin:
ishlab chiqarish ob’ektlarini qurish uchun;
ishlab chiqarish ob’ektlarini qayta ta’mirlash, texnik qurollantirish va kengaytirish uchun;
texnikalar, asbob uskunalar va transport vositalarini sotib olish uchun;
yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni tashkil etish uchun;
noishlab chiqarish sohasidagi ob’ektlarni qurish va hokazo. Qo‘shimcha badallarni qabul qilish asosiy depozit shartnomasiga qo‘shimcha bitimlar kiritish bilan rasmiylashtiriladi.Banklar depozitorlarga belgilangan muddat etib kelgunga qadar muddatli depozit hisobvaraqlaridan mablag‘larni olishga ruxsat etadilar, bunday hollarda depozitor muddatli depozit hisobvarag‘idan muddatidan oldin mablag‘ olinishi mumkinligi haqida bankni ogohlantirishi lozim. Mablag‘lar muddatidan oldin olinganda omonat bo‘yicha foizlarni, shartnomada boshqa hollar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, bank talab qilib olinguncha depozitlar bo‘yicha to‘laydigan foizlar miqdorida to‘laydi.