Mavzu: T.TOG’AYEV O’ZBEK TILINING IMLO MUAMMOLARI ( o’quv uslubiy ko’rsatma ) tahlili
Norboyev Bunyod Furqat og’li
Reja:
Alifbo bu savod masalasi.
Alifbo revolyutsyasi.
Yangi alifbo haqida.
Hulosa.
T.TOG’AYEVNING O’ZBEK TILI IMLO MUAMMOLARI kitobda asosan o’zbek yozuvi tarixi va kelib chiqishi shu paytgacha foydalanilgan yozuvlar hozirgi alifbo va imlo muammolari haqida nazariy malumotlar berilgan. Kitobning birinchi mavzusiham Yozuv tarixi. Hozirgi o’zbek adabiy tili shakillanish bosqichida alifbo va imlo muammolari deb boshlanishi bejiz emas chunki bu jarayon judayam katta davrni o’z ichiga oladi.
Birinchi mavzu tahliliga o’tadigan bo’lsak avvalo bu faning maqsad va vazifalari haqida fikrlarim juda tog’ri ya’ni faning maqsad vazifalari muammolardan kelib chiqib belgilangan bular hozirgi kundagi orfografik savodsizlik, o’z tili tarixini yaxshi bilmaslik, eng songi imlo muammolaridan, ularning kelib chiqishidan,va masalalarning yechimidan bexabarlik.
Ya’na shuni aytib o’tish kerakki mavzu juda sodda chuntirilgan aytmoqchi bo’ganim bu mavzuga yanaham rangbaranglik kiritgan xolda mavzuni o’quvchiga yanada qiziqarliroq tunturish yaxshi sa’mara beradi masalan kamdan kam uchiraydigan hech kimdan eshitilmagan faqat tilshunoslargagina ma’lum qiziqarli ma’lumotlar bu albatta hamma uchun qiziq.
Yozuvga keladigan bo’lsak muallif yozuvni muayyan bir tilda qabul qilingan kishilar o’rtasidagi muloqotga xizmat qiladigan yozma belgilar tizimidir deb takidlaydi. Shundan kelib chiqib muallif bizning hududlarimizda shu paytgacha qo’llangan tillar va yozuvlar haqida ma’lumotlar bilan qisqacha o’rtoqlashgan.
Shu yerda biz bir muammoning kelib chiqishini, Yaxlit bir sabab emas shu muammolarning kelib chiqishiga oid birinchi sababni ko’rishimiz mumkun bu nega shu paytgacha haqiqiy sof tukiy tilga asoslangan o’zbek tilining alifbosi shakillanmagan.
Bu jarayon albatta hozir amalga oshirilmoqda lekin nega shu paytgacha amalga oshirilmaganligining sabablaridan biri sifatida ko’rsatishimiz mumkun.
XX- asr boshlarida jadidchilik harakatining kuchayishi ta’lim-tarbiyaning tezkor va tasirchan usullarga qiziqishning ortishi xalqimiz orasida uzoq yillardan beri qollanib kelinayotgan lekin savod chiqarishda qiyinchiliklar tug’dirayotgan arab tili masalasi edi. Menimcha bu albatta muhim masala chunki o’sha paytda xalqning katta qismi savodsiz bo’lgan va ularni ertaroq o’qish va yozishga o’rgatish uchun xalqning ma’naviyatini oshirish uchun juda ko’p ishlar qilingan.
1919-yilda Toshkentda Fitrat rahbarligida “Chig’atoy gurungi’’ tashkil etiladi va birinchilardan bo’lib ishni o’qtuvchilarning malakasini oshirishdan boshlashadi chunki alifboga yangi kiritilgan qoydalarni ular o’quvchilarga o’rgatishlari kerak edi shuning uchun ularga yangi bo’layotgan o’zgarishlar haqida ma’lumotlar berib borilgan. 1921-yilning 1-5 yanvar kunlari Toshkentda o’zbek alifbosi va imlosi masalalariga bag’ishlangan Birinchi o’lka qurultoyi bo’lib otdi. Bu qurultoyda kuchli baxs-munozaralardan so’ng alifboga quydagi o’zgartirishlar kiritildi; 6 ta yangi unli harf olish, o’zbek so’zlariga “qalinlik va ingichkalik’’ qoidasini kiritish, harflarning hammasini bir turli shakilga tushirish, yot so’zlarni o’z hariflarimiz bilan yozish kabi qarorlar qabul qilindi. Umuman olganda bu ham muammolarni hal qilish uchun yetarli deb bolmaydi chunki tilshunoslarning o’zlari ham katta masalalarda yakdil bir qarorga kelisholmayotgan edilar.
Kiyinchalik 1922-yil O’zbek madaniyati va maorifi qurultoyida haqiqiy masala ko’tarildi yani yozuvni lotin alifbosiga ko’chirish masalasi ko’tarildi lekin qurultoy eski alifboni isloh qilish bilan yakunlandi. Shunday qilib to XIX-asr boshidan yani arablar istilosidan to shu kungacha alifbo o’zgarib o’zgarib o’zining yakuniy shaklga keldi. Lekin shu kunga kelgancha bu yo’lda mashaqqat chekkan insonlar o’zgardi harflar o’zgardi lekin asosiy maqsad o’zgarmadi yani qulay, chunarli, o’z milliy alifbo yaratish. Mustaqillik davridan so’ng bu borada yirik salmoqli aniq ishlar boshlab yuborildi buni biz quyida ko’rishimiz mumkin.
1995-yilning 6-mayida О‘zbekiston Oliy Majlisi "Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risidagi qonun”ga o‘zgartirish kiritadi. Unga ko‘ra alifbodagi 31 harf va 1 ta tutuq belgisi 26 ta harf va 3 ta harflar birikmasidan iborat bolib o‘zgartiriladi.
Hozirgi kundagi imlo muammolariga keladigan bo’lsak bu muammolar faqatgina insonlarning chalkashishiga hizmat qilmoqda.S.I.Ibrohimov E.A.Begmatov va A.A.Ahmedovlar tomonidan tuzilgan << O’zbek tilining imlo lug’atida >> (1976) yer yоng‘oq, bir yоqlama, bir yuzlama, ikki yuzlama so‘zlari ajratilib yoziladi, ammo ikkiyоqlama so‘zi negadir qo‘shib yоziladi tabbikiy nega bunday degan savol tug’ilishi turgan gap bu addiy holat chunki olimlarning fikirlari har doim ham bir chiziqqa to’g’ri tushavermaydi.
Lotincha-o‘zbekcha alifbodan
