Reja etnologiyaning fan sifatida shakllanishi

3. Etnologiyaning metodlari

Buning pirovard natijasida etnologiyaga yangicha qarashlar bilan qurollangan fan namoyandalari — nazariyotchi etnologlar kirib kelganlar1. Shu 1 Садохин AJLf Трущевицкая Т.Г. Этнология. Учебник для высших учебных заведений, —М., «Akadema», 2000. — С.16. 22 boisdan ham etnologiyaning mavzusi takomillashib borgan. Fandagi mavjud ba’zi qarashlar hamda g‘oyalar jiddiy tanqid ostiga olingan. Oqibatda ularning ayrimlari keyinchalik butkul ilmiy muomaladan chiqib ketgan. Etnologiyada, awalo, xalqlarning ibtidoiy va sivilizatsiyalashgan holda bo‘linishiga oid nuqtai nazarlar jiddiy tanqid ostiga olingan. Yangi avlod tadqiqotchilari fikricha, «ibtidoiy» deb atalgan xalqlar ham xuddi «sivilizatsiyalashgan» deb hisoblangan yevropaliklar singari o‘zlarining tarixi va madaniyatiga ega bolganlar. 0 ‘z navbatida, ular, oldingi tadqiqotchilar ta’kidlaganlaridek, insoniyat tarixining dastlabki bosqichlariga taalluqli emas va mazkur jamoalar ham boshqa xalqlar singari ibtidoiylikdan ancha yiroq xalqlar hisoblanadi. Inchunun, bu borada ularni faqatgina atrofdagi olamga boigan munosabati, tafakkuri borasidagina ibtidoiy deb hisoblash mumkin. Bunday qarash dastlab mashhur nemis etnolog olimi Rixard Tumvald (1869 — 1954-yillar) tomonidan bildirilgan. Uning fikricha, «ibtidoiy xalq» tushunchasini tahlil qilish asnosida bir omil o‘ta muhimdir. Bu omil tabiatni o‘zlashtirishdagi bilim, malaka va mehnat qurollari hamda moslamalar masalasiga daxldor. R. Turnvald fikricha, «ibtidoiy» atamasini yashash va ovqatlanish uchun eng oddiy mehnat qurollaridan foydalangan va atrofdagi olam to‘g‘risida juda kam bilimga ega boigan qabilalaiga nisbatangina qo‘llash joizdir. Bunday texnik qurollanish va tabiiy qonunlarni bilish me’yorlaridan kelib chiqib qaraydigan bolsak, Turnvald aytganidek, «tabiatni bo‘ysundirgan odamlar» hozirgi zamonaviy industrlashgan jamiyatga qaraganda haqiqatdan ham ko‘proq tabiatga bogiiq bolganlar. Biroq, bu o‘rinda o‘z-o‘zidan ikkinchi mulohaza paydo boladi. Ya’ni, agar insonlarning tabiatdan mustaqil bolib yashashlariga qaramay, bugungi zamonaviy kishilar ikkinchi bir ko‘rinish — texnikaga boglanib qolishlariga sabab boladi. Aynan shu nuqtai nazardan ayrim olimlar yuqoridagi mulohazaga asoslanib, etnologiyada «ibtidoiy xalqlar» iborasini qoldirishni, lekin bunda tabiatdan uzilmagan va o ‘zlarining ijtimoiy me’yorlarini saqlab qolgan jamoalar hamda madaniyatlarni anglash g‘oyasini ilgari surganlar. 23 0 ‘z navbatida, boshqa bir olimlar guruhi esa «ibtidoiy xalqlar» iborasining qo'llanishiga qat’iy qarshi chiqqanlar. Ular «fanda bunday iboraning qollanishi, shubhasiz unga qarama-qarshi boMgan «madaniy xalqlar» termini paydo boiishini taqozo etadi va bu esa birinchi guruhga kiruvchi xalqlarning tahqirlanishiga sabab boiadi», — deb ta’kidlaydilar. Darhaqiqat, sayyoramizning turli mintaqalarida yashovchi xalqlar, etnik guruhlar hayoti, o ‘tmish tarixi, turli-tuman sivilizatsiyalar va madaniyatlar taraqqiyotiga nazar tashlar ekanmiz, o‘zining tarixiy taraqqiyotida madaniyatiga ko‘ra biror-bir darajada rivojlanishga erishmagan insonlar jamoasini topish juda mushkul. Hatto tosh davri odamlari to‘g‘risida gapiradigan bo'lsak, ular ham dastlab tosh, suyak, yog'ochdan yasalgan mehnat qurollarini rivojlantirib borganliklari tarixiy-arxeologik manbalardan ma’lumdir. XVII — XIX asr tadqiqotchilari ta’kidlaganlaridek, hozirgi davrda sayyoramizda ibtidoiy odamlar mavjud emas. Har bir etnik jamoa yoki xalq o‘ziga xos madaniyat sohibidir. Shu tufayli bugungi kunda «madaniyatli xalq», «madaniyatsiz xalq» degan iboralarni qo'llash ilmiy jihatdan o‘rinsizdir. Faqatgina madaniyatning turli ko‘rinishlari to‘g‘risidagina gap vuritish mumkin. Shuning uchun ham, aynan turli madaniyatlarning o'ziga xos xususiyatlari va turfa xil mahalliy ma’naviy etnomilliy madaniyatlar etnologiyaning asosiy tadqiqot predmetlari hisoblanadi. Qolaversa, keyingi vaqtlarda etnologiyada lokal (mahalliy) madaniyatlarni o‘rganish borasida ancha samarali ilmiy tadqiqotlar bajarilmoqda. Shu bilan birga, turli olimlar tomonidan «ibtidoiy xalqlar» termini o‘miga boshqa qator tushuncha va atamalar tavsiya qilingan bo‘lib, tadqiqotchilar fikricha, mazkur ibora etnologiyaning yangi mavzulari va o‘rganish obyekti doirasiga ko‘proq to‘g‘ri keladi. Turli davrlarda etnologiyaga «arxaik madaniyat», «industrlashtirishgacha bo‘lgan jamiyat», «an’anaviy jamiyat», «yozuvsiz jamiyat», «qabilaviy ittifoq» va shu kabi atamalar tavsiya qilingan. Shubhasiz, mazkur iboralarning har biri ma’lum bir etnik madaniyatning o‘ziga xos tomonlarini ifodalaydi. Shu bois, garchi, ulardan birortasi ham «ibtidoiy xalqlar» terminiga almashtirilmagan bo‘lsa-da, zamonaviy etnologiyada ularning barchasi 24 masalaning u yoki bu jihatlarini ifodalash nuqtai nazaridan qoilaniladi. Etnologiyaning zamonaviy muammolari. 0 ‘tgan XX asr oxirgi choragida etnologiyada yangicha yo‘nalishlarning paydo boiishi mazkur fan doirasida bajarilayotgan tadqiqotlarning ham tubdan, ham mazmunan, ham mohiyatan o‘zgarishiga olib keldi. Aynan shu davrdan boshlab tadqiqotchilar tomonidan an’anaviy ko‘rinishni oigan uzoq yurtlardagi o‘ziga xos ekzogamik madaniyatlar emas, balki, zamonaviy jamiyatlarni o‘rganishga ko'proq e’tibor qaratila boshlandi. Natijada qator yangi nazariyalar va maktablar paydo boidi. Tadqiqotchilar tomonidan etnologiyaning o‘ziga xos yangi yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy ishlar bajarila boshlandi. Jumladan, G ‘arbiy Yevropa ilmida ijtimoiy etnologiya, huquqiy etnologiya, siyosiy etnologiya, diniy etnologiya, xo‘jalik (iqtisodiy) etnologiyasi shakllandi va istiqbolli rivojlanib bormoqda. Umuman olganda, hozirgi davrda etnologiya sohasida tadqiqot olib boruvchi yoki ushbu fanga qiziauvchilar: ♦ Insoniyat o‘zini o‘rab turgan tevarak atrofni qanday holda tasawur qiladi? ♦ Odamlar tasawurida moddiy olamdagi predmetlar qanday ma’no kasb etadi va ushbu qarashlarning o‘zgarish jarayoni qanday kechadi? ♦ Madaniyatlararo munosabatlar an’anaviy va zamonaviy madaniyatlarga qanday ta’sir o‘tkazadi? ♦ Dunyoning etnik manzarasi o‘zida nimani aks ettiradi va bu manzaraning o'zgarishi qanday mexanizmlar asosida yuz beradi? ♦ U yoki bu madaniyat vakillari sodir boiadigan o‘zgarishlarga qay tarzda moslashuvi va o‘z navbatida, uning yashayotgan jamiyatiga moslashishi qanday meyorlarga asoslanadi? ♦ Zamonaviy industrial jamiyatda etno-milliy madaniyatlarning roli va o‘rni qanday? ♦ Har qanday holatda etnos vakillari tafakkurida nima o‘zgarmaydi yoki nima butkul unutilishi yoxud o‘zgarishi mumkin va o‘z navbatida bu jarayon qanday kechadi? ♦ Madaniyatlarning ichidagi o‘zaro bogiiqlik va aloqalar qay tarzda yuz beradi? 25 ♦ Etnik madaniyatda barcha tizimni mustahkam ushlab turuvchi va jamiyat hayotida sodir boiadigan o‘zgarishlar jarayonida himoya qiluvchi' mustahkam o‘zgarmas qism, asos mavjudmi? — degan qator savollar zanjiriga to'g'ri javob izlaydi. Shubhasiz, mazkur muammolarning aksariyati oxirgi o‘n yilliklarda etnologlar diqqat-e’tiborini o‘ziga jalb etib, ilmiytadqiqot muammosiga aylandi. Bu borada, ayniqsa, G ‘arb mamlakatlarida so‘nggi o‘n yilliklarda etnologiya fani «postmodern izm» falsafasiga asoslangan bo‘lib, bunda bevosita ijtimoiy guruhlar orasidagi etnoslararo jarayonlarni tadqiq qilish asosiy maqsad-muddaolardan biri hisoblanadi. Shuningdek, lokal va global jarayonlarni tadqiq etishda olimlar tomonidan tadqiqiy tanlash masalasiga e’tibor kuchaydi. Bunda jamiyat hayotidagi barcha jarayonlar emas, balki etnos va madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, eng muhim deb hisoblangan qarashlargina tadqiq qilinmoqda. Boshqacha ifodataydigan bo‘lsak, bajarilayotgan tadqiqotlarda asosiy e’tibor insoniyatning rivojlanish bosqichlari, ya’ni uning zaminda paydo bolganidan to hozirgi davrgacha bo‘lgan tarixiy yo‘lining global miqyosdagi tavsifiga emas, balki muammoviy tanlanish asosidagi tadqiqotlarga qaratilmoqda. Zero, rivojlangan mamlakatlarda etnologiya yo‘nalishida bajarilayotgan ilmiy ishlarning aksariyati jamiyat hayotida aynan muhim va dolzarb deb e’tirof etilgan ijtimoiy muammolar doirasida amalga oshirilmoqda. Dunyo miqyosida olib borilayotgan etnologik tadqiqotlar orasida Rossiya etnologiya maktabi o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Rossiyada XX asrning 90-yillaridan boshlab ayrim tadqiqotchilar tomonidan etnos nazariyasi rad etilib, etniklik va madaniy antropologiya yo‘nalishidagi tadqiqotlar bajarilmoqda. Rossiyaning markaziy shaharlarida, xususan, Sankt-Peterburg Davlat universitetida madaniy antropologiya va etnik sotsiologiya kafedrasi tashkil etiidi, Yevropa va AQSh olimlarining jiddiy muhim asarlari tarjima qilina boshlandi. Antropologiya va etnologiyaga oid qator o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy asarlar chop etiidi. Ushbu fan sohasida Rossiyadagi eng yirik ilmiy markazlardan biri Mikluxo Maklay nomidagi Etnografiya institutining nomi ham Etnologiya va antro26 pologiya instituti deb o‘zgartirildi hamda institutning tadqiqot mavzulari ham mazkur yo‘nalishlarga moslashtirildi. Yurtimizda esa mustaqillik davrida Respublikamizning turli tarixiy-etnografik mintaqalari, jumladan, Farg‘ona vodiysi, Janubiy 0 ‘zbekiston, Buxoro va Xorazm kabi tarixiy-etnografik mintaqalari etnologiyasi va bu mintaqalar aholisi etnomadaniyat id agi mahalliy xususiyatlar, moddiy va ma’naviy madaniyatdagi transformatsion, etnoslararo jarayonlar, mamlakatimiz hududida istiqomat qiluvchi turli diasporalar* va irredentlar* etnologiyasi, an’anaviy va zamonaviy etnomadaniy jarayonlar, zamonaviy shahar muhitida an’anaviy milliy qadriyatlarning saqlanib qolish omillari, zamonaviy etnik jarayonlar kabi ko‘plab mavzularda tadqiqotlar bajarilmoqda.