Reja: Kirish bob

Boshlang'ich sinf o'quvchilarini kelajakda barkamol inson bo’lib yetishishida mehnat tarbiyasing o’rni
Insonning kundalik turmush tarzi mehnat va faoliyat bilan bog’liqdir. Shu sababli mehnat umuminsoniy, milliy, moddiy va ma’naviy boyliklarning ijtimoiy taraqqiyoti negizi hisoblanadi. Har tomonlama yetuk, barkamol avlodni yetishtirishda mehnat tarbiyasining o’rni beqiyosdir.Mehnat tarbiyasi shaxsni har tomonlama rivojlantirishning ajralmas qismidir.Shuningdek, bolaning har tomonlama shakllanish vositasi, uning shaxs sifatida ulg’ayish omili hamdir.
Muntazam qilingan mehnat jarayonida bola o’z aqlini, irodasini, hissiyotini, xarakterini rivojlantirishi mumkin. Mehnat tarbiyasi o’quvchilarga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnatga ongli munosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki kasbiy ko’nikma va malakalarini shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo’lib, ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Mehnat tarbiyasini shunday tashkil etish kerakki, inson mehnat jarayoni va uning natijasidan qanoatlanishini tarkib toptirishga ko’maklashsin.
Mehnat tarbiyasining provard maqsadi shaxs xarakterining asosiy xislati sifatida uning mehantga bo’lgan ehtiyojini shakllantirishdir. Mehnat tarbiyasida maqsadga erishish yo’lida quyidagi vazifalarni ijobiy hal etish maqsadga muvofiq:
-yosh avlodda mehnat qilish istagini qaror toptirish va ularni zamonaviy ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat yuritishga tayyorlash;
-o’quvchilarda umumjamiyat manfaati yo’lida mehnat qilish ehtiyojini hosil qilish;
-ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish;
-o’quvchilarning mavjud bilimlarini uzluksiz ravishda takomillashtirib borishlari uchun zarur shart-sharoitlar yaratish;
-ularda mehnat ko’nikma va malakalarini tarkib toptirish;
-o’quvchilar faoliyatida yuqori madaniyat, maqsadga intilish, tashkilotchilik, mehnat intizomi, tadbirkorlik, tejamkorlik, ishni sifatli bajarish, moddiy boyliklarga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish, hayotiy faoliyat yo’nalishini belgilash malakalarini shakllantirish;
-o’quvchilarda davlat iqtisodiy siyosati mazmuniga tayangan holda ular yashab turgan hududlar ishlab chiqarish xususiyatlariga muvofiq kasblarni egallashga bo’lgan qiziqishini oshirish;
-o’quvchilarni kasbga yo’llash, ularni mehnat faoliyatining barcha turlari, shuningdek, ular yashayotgan hududda ehtiyoj mavjud bo’lgan mutaxassissliklar bilan tanishtirish.
Mehnat tarbiyasini tashkil etishning pedagogic shart-sharoitlari: 1. Bolalar mehnatining o’quv-tarbiyaviy vazifalar bilan bog’liqligi; 2. Ijtimoiy ahamiyatli mehnatni o’quvchilarning qiziqishlari bilan birga qo’shib olib borilishi; 3. Mehnat faoliyatining hamma bopligi va qo’ldan kela olishi; 4. Mehnat faoliyatining majburiyligi va vijdoniyligi; 5. Mehnat faoliyatini tashkil etishda jamoaviy va individual shakllarini birga qo’shib olib boorish. Mehnatning ijtimoiy-axloqiy ahamiyatiga e’tibor berish, mehnat o’quvchining yoshi, hayot tajribasi va imkoniyatlariga mos bo’lishi, ularning mehnat faoliyatlari ijodiy harakatda bo’lishi, o’z vaqtida kasblar haqida ma’lumotlar berib borilishi, mehnat ahillari bilan doimo suhbat va uchrashuvlar tashkil qilish kabilar. Mehnat tarbiyasining bosh g’oyasi shaxsda mehnat faoliyatini tashkil etish, ko’nikma va malakalarni hosil qilish, ijtimoiy mehnatni qadrlash, mehnatsevarlik xislatini tarbiyalash sanaladi. Buyuk ajdodlarimiz mehnat tarbiyasi to’g’risida to’xtalib, qimmatli fikrlarni bildirib o’tishgan. Masalan, Abdurahmon Jomiy: “Oltin topmaginu o’rgan-gin hunar, hunarning oldida xasdir oltin-zar”, - degan fikr bildirsalar, ulug’ mutafakkir Alisher Navoiy: “Umrni zoye etma, mehnat qil, mehnatni saodatning kaliti bil”, - deydilar. Fransuz adibi Anatol Frank: “Eng yaxshi axloqiy va estetik dori – mehnat”, - deganfikrni ilgari suradi. Bundan tashqari “Avesto”, Kaykovusning “Qobusnoma”, Abu Nasr Farobiyning “Fozil odamlar shahri”, Abu Rayhon Beruniyning “Geodeziya”, “Minerologoya”, Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’atit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”, Alisher Navoiyning bir qator asarlari va shu kabi ma’rifiy meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati haqida muhim fikrlar bayon etilgan. Bir qator o’zbek maqollarida ham inson hayotida mehnat alohida ulug’lanadi.
Masalan, “Mehnat baxt keltirar”, Mehnat e’tibor garovi”, “Mehnatsiz rohat yo’q”, “Mehnat qacha og’ir bo’lsa, keti shuncha shirin bo’lar” va boshqalar.
“Mehnat inson va jamiyat mavjudligining manbai, moddiy va ma’naviy boyliklarning manbaidir”. Mehnat va inson bir-biridan ajralmas. Mehnat insonni hayvonot olamidan yuqori ko'tardi, uning jismoniy, aqliy va ma'naviy rivojlanishiga hissa qo'shdi. Birinchi tosh qurollar, yog'och va suyaklardan yasalgan asboblardan tortib, kosmik kemalargacha - insoniyat taraqqiyotining ulkan yo'li. Mehnat insonning o'zini yaratdi. Ishga tayyorgarlik mehnat faoliyatining o'zidan ancha oldin boshlanadi. Shaxsning shaxs sifatida shakllanishi, uning o'z taqdirini o'zi belgilashi uning tug'ilishidan boshlab va butun umri davomida atrofdagi dunyoni bosqichma-bosqich bilish bilan uzviy bog'liqdir. Maktab yillari - bu insonning iste'dodlari, qobiliyatlari, ko'nikmalari va qobiliyatlarining ulkan rivojlanish davri bo'lib, u keyinchalik uni qo'llaydi va tuzatadi. Shuning uchun maktabda mehnatga o'rgatish masalalari hozirgi zamonda ham o'z dolzarbligini yo'qotmaydi. Zamonaviy maktabda shaxsni muvaffaqiyatli shakllantirish faqat ta'lim ishlarini amaliy mehnat faoliyati bilan oqilona tashkil etilgan uyg'unlashtirish asosida amalga oshirilishi mumkin. To'g'ri yo'lga qo'yilgan mehnat ta'limi, maktab o'quvchilarining ijtimoiy foydali, samarali mehnatda bevosita ishtirok etishi fuqarolik kamoloti, shaxsning axloqiy va intellektual shakllanishi, jismoniy rivojlanishining samarali omilidir. Maktab bitiruvchilarining kelajakdagi taqdiri qanday rivoj topmasin, ularga har qanday faoliyat sohasida mehnat ko‘nikma va malakalari kerak bo‘ladi. Shuning uchun ham maktab ta'limida mehnat elementi azaldan juda muhim pedagogik yo'nalish bo'lib kelgan. Rossiyada ta'lim qiyin davrni boshdan kechirmoqda. Umumta’lim mehnat politexnika maktabi tobora insonparvarlik kasb etmoqda. Ta'limni samarali mehnat bilan uyg'unlashtirish g'oyasi unutilgan: talabalar brigadalari, qurilish otryadlari, ishlab chiqarish birlashmalari va talabalar mehnat birlashmalarining boshqa shakllari ishlamaydi. Ta'limning o'quv-moddiy bazasi qo'llab-quvvatlanmaydi. Hozirgi bosqichda o'quv jarayonida asosiy e'tibor o'quvchilarning individual qobiliyatlarini rivojlantirish, ularning ehtiyojlari va moyilliklariga muvofiq tabaqalashtirilgan ta'limni kengaytirish, ixtisoslashtirilgan maktablar va sinflar tarmog'ini rivojlantirishga qaratilgan. o‘rta ta’lim darajasini ilmiy-texnikaviy taraqqiyot talablariga javob berishini ta’minlovchi turli fanlar. Shu sababli, hozirgi vaqtda maktab o'quvchilarini umumiy mehnatga tayyorlash masalalari Rossiyaning kelajagi bilimlari, ko'nikmalari, maqsadlari, istaklari va intilishlariga bog'liq bo'lgan har qachongidan ham dolzarb bo'lib bormoqda. Insoniyat oldidagi mehnat tarbiyasi muammosi ancha oldin paydo bo'lgan. Pedagogika klassiklari - Ya.A.ning asarlarida mehnat ta'limi muammosi bo'yicha ko'plab qimmatli fikrlar mavjud. Komenskiy, J. Lokk, I.G. Pestalozzi, K.D. Ushinskiy, V.A.Suxomlinskiy va boshqalar.Pedagogikaning atoqli vakillari A.V. Lunacharskiy, A.S. Makarenko, V.A. Suxomlinskiy yoshlarni mehnat tarbiyasi va kasbga yo'naltirishda ma'naviyat bo'lishi kerakligiga e'tibor qaratdi, ya'ni. mehnat tushunchasining o‘zi ilhom, ijodkorlik, axloqiy poklik, uning ijtimoiy qadriyatini anglash bilan bog‘liq bo‘lgan “ma’naviy ehtiyoj” darajasiga ko‘tarilishi kerak.Buyuk ustoz V.A. Suxomlinskiyning yozishicha, mehnat o'quvchilarimizning ma'naviy hayotiga kirganida buyuk tarbiyachiga aylanadi, do'stlik va do'stlik quvonchini beradi, izlanuvchanlik va qiziquvchanlikni rivojlantiradi, qiyinchiliklarni engib o'tishning hayajonli quvonchini uyg'otadi, dunyoda tobora ko'proq yangi go'zalliklarni ochib beradi. atrofimizda moddiy ne'matlar yaratuvchining birinchi fuqarolik tuyg'usini uyg'otadi, ularsiz inson hayoti mumkin emas. Afsuski, pedagogik va ta'lim innovatsiyalarining zamonaviy mualliflari maktab o'quvchilarini mehnat tarbiyasi masalalariga amalda etarlicha e'tibor bermaydilar.
Shaxsni axloqiy tarbiyalashda mehnatning ahamiyati nihoyatda katta. Ko'pgina o'qituvchilar mehnat faoliyatini fuqarolik ongini, vatanparvarlik tuyg'ularini rivojlantirish, o'zlarining ijtimoiy burchini tushunish bilan bog'lashgan. Bolada rivojlanishi va shakllanishi kerak bo'lgan muhim fazilatlardan biri - mehnatsevarlikdir. mehnatsevarlik -mehnatga ijobiy munosabatni ifodalovchi, xodimning mehnat faoliyati, mehnatsevarligi va mehnatsevarligida namoyon bo'ladigan axloqiy sifat. Mehnat, amaliy ishlab chiqarish faoliyati insonning jismoniy rivojlanishiga foydali ta'sir ko'rsatadi. Mehnat insonning aqliy qobiliyatlarini, uning zukkoligini, ijodiy zukkoligini rivojlantiradi. Zamonaviy ishlab chiqarishda ishlash keng ta'lim va texnik tayyorgarlikni, yangi texnologiyani tez o'zlashtirish qobiliyatini, mehnat amaliyotini oqilona va takomillashtirishni talab qiladi. Mehnatga tayyorlash, insonning mehnat sifatini tarbiyalash nafaqat kelajakdagi yaxshi yoki yomon fuqaroni tayyorlash va tarbiyalash, balki uning kelajakdagi turmush darajasini, farovonligini ham tarbiyalashdir. Mehnat - bu insonning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirishga, uning jismoniy va ma'naviy muhim kuchlarini, shuningdek, axloqiy fazilatlarni rivojlantirishga qaratilgan ongli, maqsadga muvofiq, ijodiy faoliyati. Bolaning mehnat tarbiyasi oilada va maktabda mehnat vazifalari haqidagi boshlang'ich g'oyalarni shakllantirishdan boshlanadi. Mehnat shaxsni bir butun sifatida rivojlantirishning zaruriy va muhim vositasi bo‘lgan va shunday bo‘lib qoladi. Mehnat faoliyati maktab o'quvchilari uchun tabiiy jismoniy va intellektual ehtiyojga aylanishi kerak. Mehnat ta'limi o'quvchilarni politexnika tayyorlash bilan chambarchas bog'liq bo'lib, zamonaviy texnologiya, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etish asoslari bo'yicha bilim beradi; mehnatga ijodiy munosabatni rivojlantiradi; kasbni to‘g‘ri tanlashga hissa qo‘shadi. Har bir talaba kelajakdagi taqdiri qanday bo'lishidan qat'i nazar, har qanday faoliyat sohasida kerak bo'ladigan mehnatsevarlikni olishi kerak. . Oila - bu bolaning shaxsiyati, uning hayotning barcha jabhalariga, shu jumladan mehnatga munosabati shakllanadigan eng tabiiy, eng xayriya muhiti. Oila muhitining bolaga katta tarbiyaviy ta'siri uning o'ziga xosligi bo'lib, bu, birinchi navbatda, ota-onalar va bolalarning o'zaro chuqur bog'liqligi, ota va onaning so'zi va harakatlariga ijobiy munosabatda bo'lishidadir. Insonning tarbiyasi uchun oilada harakat qilish lozim bo‘lgan fazilatlar – halollik, vijdonlilik, odoblilik; korxona va samaradorlik, qadr-qimmat va shaxsiy javobgarlik; tashabbuskorlik va yuqori mehnat intizomi; ochko'zlik va xakerlikdan voz kechish. Hayotda muvaffaqiyatga erishishning asosiy vositasi sifatida halol mehnat nufuzini saqlash va saqlash bugungi kunning muammolaridan biridir. Oila bolalarga mavjud vaziyatni tushunishga yordam berishga, vaqtinchalik, bir lahzani asosiy, doimiydan ajratishga, halol mehnatsiz yaxshi hayot bo'lmasligiga ishontirishga chaqiriladi. Inson nafaqat pul topish uchun ishlaydi. U inson bo‘lgani uchun mehnat qiladi, chunki aynan mehnatga ongli munosabat uni hayvondan ajratib turadi, uning tabiiy mohiyatini ifodalaydi. Buni tushunmagan odam o'zida odamni yo'q qiladi. Biz hammamiz farzandlarimizni qadrlaymiz, qadrlaymiz, ularni hayot qiyinchiliklaridan, xususan, mehnatdan asrashga harakat qilamiz. Demak, ular ko'proq ishlaydilar... Lekin biz hayotga ko'nikmay ulg'ayganimizdan, nimaga qodir ekanliklarini bilmay, ularning ahvolini yomonlashtirmayapmizmi?Oilada mehnat tarbiyasi ularning kelajakdagi bolalarda solih hayotga asos soladi. Mehnatga odatlanmagan odamning bitta yo'li bor - "oson" hayot izlash. Odatda yomon tugaydi. Agar ota-onalar o'z farzandlarini shu yo'lda ko'rishni xohlasalar, ular mehnat ta'limidan uzoqlashishning hashamatiga ega bo'lishlari mumkin.Dono o'qituvchi Makarenko "sevgi va qattiqqo'llikda, mehr va qattiqqo'llikda mutanosiblik hissi" zarur deb hisoblardi. Bolalarga nisbatan "sevgini talab qilish" kerak: bolaga qanchalik ko'p muhabbat va hurmat bo'lsa, unga nisbatan ko'proq talablar. Aksariyat oilalarda doimiy ravishda mehnat tarbiyasi bilan shug‘ullansa-da, yoshlarni mehnatga tayyorlash, eng avvalo, ularda mehnatsevarlik va mehnatsevarlikni shakllantirishda bir qator yechimini topmagan muammolar mavjud. Bolalar o'smirlik davriga mehnatsevarlikning rivojlanishining boshqa darajasi bilan kiradilar; turli motivlar bilan. bir xil ko'nikma, qobiliyat va ish odatlaridan uzoqda. Ba'zilar ham jismoniy, ham ruhiy mehnatga odatlanmagan. Ammo har qanday bolaning ko'plab ijobiy fazilatlari, ehtiyojlari va intilishlari mavjud bo'lib, ularga tayanib, salbiy moyillik va moyilliklarni bartaraf etish, ijobiy fazilatlarni, shu jumladan mehnatsevarlikni shakllantirish mumkin. Ota-onalar shuni yodda tutishlari kerakki, faqat shu ish bolaga ijobiy ta'sir qiladi, bu uning oldida zarurat va burch sifatida tan olinadi. Mehnatga bo'lgan ehtiyojni tushunish bilan bir qatorda, bola asosiy maqsadni bilishi kerak. Bu maqsadga erishib, u o'z fikrlarini, istaklarini, irodasini bo'ysundiradi. Bolaning mehnatsevarligi shakllanishiga ota-onaning mehnatga munosabati katta ta’sir ko‘rsatadi. Ular mehnatning inson hayotidagi o‘rni va ahamiyati haqida qanchalik aqlli, to‘g‘ri so‘z aytmasin, bu so‘zlar misol bilan tasdiqlanmasa, bolalar ongida ijobiy iz qoldirmaydi. Ota va ona kvartirada tartib va ​​farovonlik yaratadigan oilada, mohirlik bilan, bir-birini qoralamasdan, uni qo'llab-quvvatlasa, bolalar ularga bajonidil yordam berishadi, axlat tashlamaslikka, narsalarni o'z o'rniga qo'yishga harakat qilishadi. Ularda har xil turdagi uy ishlarini bajarish qobiliyati, vijdonlilik va aniqlik nisbatan tez rivojlanadi. Ota va onaning uy-ro'zg'or buyumlariga ehtiyotkorlik bilan munosabati bolada egasining qimmatli fazilatlarini shakllantiradi. O'qish ham ish. Va ish oson emas. Ko'pincha ota-onalar o'smirning yosh maktab yoshida olgan ijobiy mehnat fazilatlarini asta-sekin yo'qotayotganini payqashadi. Taraqqiyot ko'pincha pasayadi, chunki u o'z ishida tashkilotchilikka ega emas. Uni tez, diqqatni jamlagan holda ishlashga, begona narsalardan va fikrlardan voz kechishga o'rgatish kerak. Lekin hech qanday holatda uy vazifalaridan ozod qilmang. Bolaga ko'proq mustaqillik berish, tashabbus ko'rsatish, qiyinchiliklarni engish uchun sharoit yaratish kerak. Misol, ta'lim usuli sifatida, bolaning shaxsiyatini shakllantirish jarayonida muhim o'rin tutadi. Ota-onalarning ijobiy mehnat namunasi bo'lmagan joyda, bolalar iltimossiz yoki majburlovsiz qo'shnisiga, o'rtog'iga, begonaga yordam bermaydi. Agar bolalar ijobiy mehnat namunasining guvohi va faol ishtirokchisi bo'lsa, ularda mehnatsevarlik va boshqa barcha axloqiy fazilatlar tarbiyalanadi. u bilan bevosita bog'liq.
Farzandlar ota-onalari qayerda va kim tomonidan ishlashlarini bilishlari, kasbining nozik jihatlarini bilishlari kerak. Ota-onalar farzandlari oldida o'z ishi haqida salbiy gapirishsa, yomon. Ularni tinglab, bolalar nafaqat ota-onalarning ixtisosligiga, balki umuman ishiga nisbatan hurmatsizlik bilan ajralib turadi. Ota-onalarning mehnat namunasining tarbiyaviy kuchi ularning farzandiga qanchalik yaqin ekanligiga, uni qanday qilib o'ziga jalb qilishni, u bilan aloqa o'rnatishni bilishiga bog'liq. Bolalar mehnatini baholashda pedagogik takt katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. agar ota-onalar bolaning mehnat topshiriqlarini bajarishda mehnatsevarligini sezmasalar, vaqt o'tishi bilan u undan yo'qoladi. Iqtisodiyot to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan oilada uy hamisha ozoda, har bir narsaning o‘z o‘rni bor, har bir ish turi uchun zarur vositalar mavjud. ish vazifalari quyidagicha taqsimlanadi. oilaning har bir a'zosi o'zining kuchli va imkoniyatlariga ko'ra yuklanganligini. Mashaqqatli ish birgalikda bajariladi, noxush ish navbat bilan amalga oshiriladi. Bolalar uy ishlarida ishtirok etishlari shart. Ular o'sib, ish tajribasiga ega bo'lgach, ularning vazifalari va vazifalari murakkablashadi. Barcha oila a'zolari xotirjamlik bilan, yaxshi kayfiyatda, asabiylashmasdan va bezovtalanmasdan, o'z vazifalarini vijdonan bajaradilar. Keksa odamlar uchun bu odat tusiga kiradi. Yoshlar oilaviy an'analarga bo'ysunadilar.
Bolalar o’z o ‘yinlarida atrofdagi hayotni aks ettiradilar. Boshlang’ich sinfdagi bolalarda atrofdagi buyumlarni sezish va idrok qilish bilan juda ko‘p aniq tasavvurlar paydo bo’lad i. Bu yoshdagi bolalarning fikrlashi juda konkretdir. Ular o ‘zlarining o ‘yinlarida kattalarga taqlid qilishni yaxshi ko‘radilar. Masalan, o ‘g ‘il bolalar kolpchilik vaqtda askarlarga taqlid qilib, dushm an ustidan g‘alaba qozonishni o lzlariga o ‘yin qilib olsalar, qiz bolalar ko‘pincha qo’g'irchoq o ‘ynaydilar ham da o ‘z o ‘yinlarida uy-ro‘zg‘or tutishga tegishli ham m a ishni qiladilar: uy yig‘ishtirish, ovqat pishirish, bolalarini uxlatish, ularni kiyintirish, ovqatlantirish, kinoga olib borish va hokazolar. Boshlang’ich sinflardagi bolalarning o‘yinlarida b a’zan ularning kasblarga bo‘lgan qiziqishlari ham namoyon bo‘ladi. Masalan, oiladagi beshta boladan to‘rttalasi oq xalat kiygan shifokorni ko‘rishi bilan onasining pinjiga kirib, qo‘rqib yig‘lasalar, onasi bergan dorini ichmasalar, beshinchi qiz dorini gap-so‘zsiz ichadi, chunki u ko‘p vaqt «doktor ора» bo‘lib o ‘ynagan. U o ‘z opa-singillariga cho‘pdan yasalgan termometrni qo‘yib, ularning issiqligini o ‘lchagan, gugurt bilan «ukol» qilgan. Bolalar maktabmaktab o ‘yinini yaxshi k o ‘radilar, har xil ro‘znom a, kitoblarni k o ‘tarib «maktabga» keladilar, «o‘qituvchi» ning gaplarini diqqat bilan tinglaydilar. Ba’zan bolaning stulini yerga yotqizib, uni avtomashina qilib haydaganini, mashina yurglzishdagi qoidalarni amalga oshirishga harakat qilayotganini ko‘rish mumkin. Bola o ‘yinchoqlarini bir burchakka tartib bilan terib q o lyadi, q o lg‘irchoqlarini joy-joyiga o4qazadi, mashinasiga yuk yuklaydi yoki yukni tushiradi, qumdan «pechenye» pishiradi, «morojenoye» qiladi, uy-joy yasaydi. Bola m ehnat o lyini bilan chegaralanib qolmaydi. U o ‘ziga sotib olib berilgan o ‘yinchoqlardan tashqari q o ‘liga tushgan har bir narsani to'plab boradi. Masalan, konfet etiketkalari, gugurt, charm, papiros qutichalari, daraxt barglari, mix, sim, ip g‘altaklami to ‘playdi va ularni o ‘z o ‘yinida q o ‘llab, o ‘zining qurilish ishlarida ishlatadi. Bolalar to ‘p -to ’p b o ‘lib 0‘ynaganlarida rahbar b o lish n i, hammasi faqat insoniy, «yaxshi» rolni o ’ynashni va albatta, g‘alaba qozonishni istaydilar. K o‘pgina yirik pedagoglar o ‘yinni m ehnatga tayyorgarlik kolrish, deb hisoblaydilar. A. S. M akarenko: «Bola o ‘yinda qanday bo‘lsa, katta bo ‘lganida ishda ham ko‘p jihatdan shunday bo‘ladi», deydi. Buyuk pedagogning aytishi bo’yicha, yaxshi o ‘yin yaxshi ishga o ‘xshaydi, har bir yaxshi o ‘yinning birinchi xususiyati ishchanlik va fikrni zo ‘r berib ishlatishdir.
Ota-onalar, tarbiyachilar, oila a ’zolari bolalar oldiga yangi va yangi vazifalar qo‘yib («botinkangni kiy», «hovlining m a ’lum bir joyini supur» singari vazifalarni topshirib), ishni bajarishni o ‘rgatib, tushuntirib va asosan ishni bajarish tartibini shoshilmasdan, iloji bo’lsa shu buyurayotgan ishlari bayon qilingan ibratli hikoyalarni o’qitib bajartirish, ba’zan bir necha marta takrorlab ko’rsatishlari lozim. Bolani mehnatga o ‘rgatishda ota-onalar uni hurmat qilmog‘i kerak. Bolaning qilgan nojo’ya ishi ustidan kulmasdan, uni masxara qilmasdan, jerkib bermasdan, aksincha uning mehnatidagi kichkinagina bo’lsa ham muvaffaqiyatni k o ’ra bilishlari kerak. Shu bilan birga ota-onalar birorta ish qilayotganlarida bolalariga tez-tez m u rojaat qilib, ularning kuchiga yarasha topshiriq berib turishlari, «m enga yordam be г», deb murojaat qilishlari yaxshi natija beradi. Bolalar o ‘zlariga nisbatan qilingan m ana shunday m urojaatni jo n -u dili bilan bajaradilar. Masalan, 4 yashar bola o ‘zining o ’yinchoqlari turgan burchagini o ’zi yigishtira oladi. Maktabgacha yoshdagi bolani o ‘ziga-o‘zi xizmat qilishidan tashqari uy uchun foydali b o ‘lgan mehnatga ham o ‘rgatish kerak. Bola o ta-onalar rahbarligida o ‘z yoshiga, kuchiga yarasha astasekin oddiy, yengil, am m o foydali m ehnatni bajarishni o ’rganadi. Bunda, birinchi navbatda, oiladagi kattalar shaxsiy namunasining ahamiyati katta.
Mehnat tarbiyasining maqsadi o‘quvchilarda mehnatga ongli munosabatni shakllantirishdir. Mazkur maqsadga erishish yo‘lida quyidagi vazifalarni ijobiy hal etish maqsadga muvofiq:

• 
  yosh avlodda mehnat qilish istagini qaror toptirish va ularni zamonaviy ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat yuritishga tayyorlash;
  
• 
  o‘quvchilarda umumjamiyat manfaati yo‘lida mehnat qilish ehtiyojini hosil qilish;
  
• 
  ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish;
  
• 
  o‘quvchilarning mavjud bilimlarini uzluksiz ravishda takomillashtirib borishlari uchun zarur shart-sharoitni yaratish;
  
• 
  ularda mehnat ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish;
  
  
  
• 
  o‘quvchilar faoliyatida yuqori madaniyat, maqsadga intilish, tashkilotchilik, mehnat intizomi, tadbirkorlik, tejamkorlik, ishni sifatli bajarish, moddiy boyliklarga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, hayotiy faoliyat yo‘nalishini belgilash malakalarini shakllantirish;

  o‘quvchilarda davlat iqtisodiy siyosati mazmuniga tayangan holda ular yashab turgan hududlar ishlab chiqarish xususiyatlariga muvofiq kasblarni egallashga bo‘lgan qiziqishni oshirish;

  
  o‘quvchilarni kasbga yo‘llash, ularni mehnat faoliyatining barcha turlari, shuningdek, ular yashayotgan hududda ehtiyoj mavjud bo‘lgan mutaxassisliklar bilan tanishtirish.

  Mehnat tarbiyasini tashkil etishning pedagogik shart- sharoitlari:

  
  

1. 
   Bolalar mehnatining o‘quv-tarbiyaviy vazifalar bilan bog‘liqligi.
   
2. 
   Ijtimoiy ahamiyatli mehnatni o‘quvchilarning qiziqishlari bilan birga qo‘shib olib borilishi.
   
3. 
   Mehnat faoliyatining hamma bopligi va qo‘ldan kela olishi.
   
4. 
   Mehnat faoliyatining majburiyligi va vij doniyligi.
   
5. 
   Mehnat faoliyatini tashkil etishda jamoaviy va individual shakllarini birga qo‘shib olib borish.
   
   
   
6. 
   Mehnat faoliyatining asosiy turlari quyidagilardir:

   O‘quv mehnati o‘quvchilarning ilmiy bilimlar hamda turli fanlar asoslarini o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan faoliyati turidir.

   
   Ijtimoiy-foydali mehnat shaxsni har tomonlama kamol toptirish hamda uning muayyan ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan hamda ijtimoiy mehnat xarakteridagi faoliyati turidir.

   Hozirgi davrda ta’lim muassasalarida o‘z-o‘ziga xizmat keng yo‘lga qo‘yilmoqda. O‘z-o‘ziga xizmat o‘quvchilarning ijtimoiy va o‘quv ehtiyojlarini qondirish maqsadida ularning o‘zlari tomonidan amalga oshiriluvchi mehnat faoliyati turidir. O‘quvchilarning navbatchiligi o‘z-o‘ziga xizmat qilishni tarkib toptirishning muhim shaklidir.

   
   Ishlab chiqarish mehnati turlari xilma-xildir. Masalan, o‘quvchilarning mehnat haftaligi, chorvaga em-xashak tayyorlash va shirkat xo‘jaliklarida faoliyat yuritish va boshqalar. Unumli mehnat o‘quvchilar mehnatining eng ommaviy shakli sanaladi.
   

Mehnat tarbiyasini tashkil etish shakllari: mehnat bayrami, o‘quvchilar yasagan buyumlar ko‘rgazmasi; hasharlar uyushtirish; qarovchisi yo‘q, bemor, keksa va nogiron kishilarga ko‘rsatiluvchi insonparvarlik yordami; ko‘kalamzorlashtirish; ta’mirlash (maktab binosini); «Mohir qo‘llar» to‘garagi faoliyati.

mehnatni ulug’lashda Jismoniy tarbiyaning vazifalari. Jismoniy tarbiya deganda organizmning morfologik va funksional rivojlanishini jamiyat talablari darajasida amalga oshirish, jismoniy sifatlarni, qobiliyatlarni rivojlantirish, jismoniy madaniyat va sport sohasiga taalluqli maxsus bilimlarni o‘zlashtirib olish tushuniladi.

Jismoniy tarbiya - tarbiyalanuvchilarning jismoniy va sportga oid faoliyatlarini maqsadga yo‘naltirilgan, aniq tashkil etiladigan va rejali tarzda amalga oshirish tizimi.

Jismoniy tarbiyaning vazifalari xilma-xil bo‘lib, pedagogikada qator tasniflar yaratilgan. Jumladan, V.A.Slastenin, I.F.Isaev, E.N.Shiyanovlar jismoniy tarbiyaning quyidagi vazifalarini ajratib ko‘rsatishadi:

1. 
   bolalarning jismoniy to‘g‘ri rivojlanishiga yordam berish - organizmning morfologik va funksional rivojlanishini ta’minlovchi ishchanlik qobiliyatini oshirish, uning tashqi muhitning noqulay vaziyatlariga barqaror qarshi tura olishini mustahkamlash;
   
2. 
   asosiy harakatlantiruvchi sifatlarni rivojlantirish - bolaning xilma-xil harakatga doir faoliyatga qobiliyatliligi uning barcha jismoniy sifatlari - kuchlilik, chidamlilik, chaqqonlik va epchillikni yuksak uyg‘unlikda rivojlanishini ta’minlaydi;
   
3. 
   hayotiy muhim harakatga oid ko‘nikma va malakalarni shakllantirish - bolada maxsus harakatga doir bilim, ko‘nikma va malakalarni tarkib toptirish. Harakatga doir tasavvurlarga tayangan holda bola turli sharoitlarda o‘z xatti-harakatlarini boshqara olish imkoniyatiga ega bo‘ladi;
   
4. 
   jismoniy madaniyatning tizimli mashg‘ulotlariga barqaror qiziqish va ehtiyojlarni tarbiyalash. Sog‘lom turmush tarzning asosida bolaning doimiy ravishda o‘z-o‘zini jismonan rivojlantirishga ichki tayyorligi yotadi. U muntazam jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish va bolalarning jismoniy mashg‘ulotlarga faol munosabati natijasida yuzaga keladi;
   
5. 
   jismoniy madaniyat va sport, tibbiy va gigiena sohalariga oid minimum nazariy bilimlarni egallash zarurligi. Bolalar kun tartibi va shaxsiy gigiena haqida, jismoniy madaniyat va sportning salomatlikni mustahkamlashdagi ahamiyati aniq tasavvurlarga ega bo‘lishi zarur.

   B.T.Lixachev jismoniy tarbiyaning quyidagi vazifalarini ajratib ko‘rsatadi:

   
   
   
   

1. 
   rivojlantiruvchi - bolalarning jismoniy kuchini va nerv tizimini takomillashtirish, o‘ zgaruvchan vaziyatlarga moslashuvini ta’ minlash;
   
2. 
   tarbiyaviy - bolalarda ma’naviy-axloqiy sifatlarning tarkibiy topishiga erishish. Boshqacha aytganda, «Sog‘lom tanda - sog‘ aql»;
   
3. 
   ta’limiy - bolalarning jismoniy madaniyatning nazariy asoslari bilan tanishtirish, uning inson hayotidagi ahamiyatini tushunib etish;
   
4. 
   sog‘lomlashtiruvchi - bolalarda harakatga doir sifatlarni tarkib toptirish, ularning baquvvat va tetiklashuviga ko‘maklashish;
   
5. 
   umummadaniy - bo‘sh vaqtni mazmunli va foydali o‘tkazish.
   

I.P.Podlasiy tomonidan taklif etilgan jismoniy tarbiyaning vazifalari V.A.Slastenin, I.F.Isaev, E.N.Shiyanovlar tasnifiga mos kelib, shu bilan birga jismoniy tarbiyaning yana ikkita funktsiyasi alohida ajratib ko‘rsatilgan:
1) tarbiyalanuvchilarda estetik sifatlarni tarbiyalash;
2) tarbiyalanuvchilarda axloqiy sifatlarni tarbiyalash.

Jismoniy tarbiya vositalari. Jismoniy tarbiyani amalga oshirish vositalari xilma-xil bo‘lib, ularni umumlashgan tarzda uch guruhga ajratish mumkin: tabiiy omillar, gigienik shart-sharoitlar va jismoniy mashqlar.

Tabiiy omillar tabiat in’omlari (suv, havo, quyosh)ning sog‘liqni mustahkamlash, bolaning morfologik va jismoniy to‘g‘ri rivojlanishiga ko‘maklashish imkoniyatlarini o‘zida aks ettiradi.
Ilmiy adabiyotlarda mazkur holat «bola organizmini chiniqtirish» atamasi bilan tavsiflanadi. Bola organizmini chiniqtirish deganda, organizmni mustahkamlash, chidamlilik, zararli ta’sirlarga qarshilik ko‘rsatish, hayotiy sharoitlarning o‘zgarishiga tez moslashish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan tadbirlar tizimi tushuniladi.
Gigienik shart-sharoitlar. 
Bolalarning jismoniy to‘g‘ri rivojlanishi uchun gigienik shart-sharoitlar - uyqu, ovqatlanish va kiyinish, kun tartibi kabilarni hisobga olish zarur.

Bolalarning jismoniy jihatdan tarbiyalashdagi muhim vazifa nerv tizimi gigienasidir.Bu vazifani hal etishda uyqu katta ahamiyatga ega. Uyqu miya yarim sharlarining normal ishlashi uchun zarur bo‘lgan kuch-quvvatni tiklaydi. Chuqur va yaxshi, uzoq davom etadigan uyqu nerv tizimining, organizm charchashining oldini oluvchi asosiy vositadir. Agar bola yomon uxlasa, uyquga to‘ymasa nerv tizimining buzilganidan dalolat beradi.Nerv tizimi qo‘zg‘aluvchan bolalar aksariyat yomon uxlashadi.Bunday bolalarning uyqu tormozlanishi chuqur normal uyquni ta’minlay olmaydi.

Kiyinish ham gigienik omil sifatida bolaning jismoniy rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.Kiyim har doim bolani o‘rab turgan havo temperaturasiga mos kelishi kerak. U engil materialdan tayyorlanib, havoni, issiqlikni yaxshi o‘tkazadigan bo‘lishi, oson yuviladigan, yaxshi ho‘llanadigan, namni shimadigan, elastik va badanni bevzovta qilmaydigan bo‘lishi lozim.

Bolalarning ovqatlanishi (nonushta, tushki ovqat, kech tushki ovqat va kechki ovqat) osoyishta vaziyatda o‘tishi kerak. Bola stol atrofiga yaxshi ishtaha bilan o‘tirsa, uning organizmida ovqatning yaxshi hazm bo‘lishiga yordam beruvchi shart-sharoit hosil qiladi. Yaxshi ishtaha bolalarda mustaqillikni, madaniy-gigienik malakalarni, stol atrofida o‘zini to‘g‘ri tutib o‘tirish malakalarini tarbiyalashga yordam beradi. Eng muhimi - bolalarning yoshligidan boshlab ularda yaxshi ishtaha bo‘lishini ta’minlash muhim ahamiyatga egadir.

Kun tartibi jismoniy tarbiyaning muhim shartidir.Kun tartibi xilma-xil faoliyat hamda dam olishning vaqt jihatdan maqsadga muvofiq taqsimlanishi, hayot tartibidir.

Jismoniy mashqlar deganda, jismoniy tarbiya qonuniyatlari va vazifalari bilan bog‘liqlikda maxsus tashkil etiluvchi hamda ongli ravishda bajarishga qaratilgan harakatlar yig‘indisi tushuniladi. Jismoniy mashqlarga tasnif etishga doir xilma-xil yondashuvlar mavjud bo‘lib, ko‘proq umumlashgan tasnif o‘zida gimnastika, o‘yin, sayr kabilarni qamrab oladi.

Pedagogik nuqtai nazardan gimnastika organizmga nafis ta’sir etish yoki uning alohida tizim va funktsiyalarini rivojlantirish imkoniyatini beradi. Gimnastikaning asosiy, gigienik, sportga oid, badiiy, ishlab chiqarishga doir, tibbiy turlari mavjud.

O‘yin bolaning jismoniy kuchini, qo‘llarining qattiqligini, qaddi- qomatining tikligini, ishonchli ko‘zlarni rivojlantirishga xizmat qilib, unda o‘tkir zehn, topqirlik, tashabbuskorlik kabi sifatlarni tarbiyalaydi. O‘yinning tarbiyaviy ahamiyati katta bo‘lib, bolalarda g‘amxo‘rlik, o‘z jamoasi uchun qayg‘urish, birgalikdagi harakatlanishdan quvonish, do‘stlik va o‘rtoqlik hissini kuchaytiradi.

Sayr piyoda, qayiqda, chanada va velosipedda o‘tkazilishi mumkin. Sayr bolalarning uzoq vaqt ochiq havoda bo‘lib, ularning sog‘ligi va jismoniy taraqqiyotiga har tomonlama ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

6.Estetik tarbiya va uning vazifalari - tarbiyalanuvchilarda estetik his-tuyg‘ u, estetik ong va munosabatni shakllantirishga qaratilgan tarbiyaning alohida shakli. Estetik tarbiya - bu estetik jihatdan rivojlangan va ijodiy faol bo‘lgan inson shaxsini shakllantirish jarayoni. Estetik tarbiya insonparvar mohiyatga, estetik orzuga mos keladigan voqelikni idrok etish, baholash va nafosat qonunlari asosida qayta yaratishga qodir bo‘lgan inson shaxsini shakllantirishga mo‘ljallangan tarbiya sohasidir.

Estetik tarbiyaning maqsadi: tarbiyalanuvchilarda shaxsning har tomonlama rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan axloqiy-estetik, insonparvarlik ideallarini, go‘zallikni ko‘ra olish, his qilish, tushunish va yaratish ko‘nikmalarini shakllantirish.

Mehnatni ulug’lashda estetik tarbiyaning vazifalari:

1. tarbiyalanuvchilarni san’atdagi, atrofi-mizdagi go‘zallikni his qila olishga o‘rgatish;

   
   

2. voqelikka estetik munosabatni qaror toptirish;

   
   

3. estetik didni, go‘zallikni baholash qobiliyatini tarbiyalash.

   
   

Mehnatni ulug’lashni shakllantirish - bu faqatgina badiiiy dunyoqarashni o‘stirish, o‘qilgan kitoblar, ko‘rilgan kinofilbmlar, tinglangan musiqiy asarlar sonini ko‘paytirishgina emas. Aksincha, bu insonning hissiyotiga ta’sir ko‘rsatish, shaxs ma’naviyatini boyitish, xulq-atvorini boshqarish va tuzatishdir. Agar befarqlik, loqaydlik namoyon bo‘lsa, inson o‘zining antiestetikligini namoyon etadi. Agar o‘quvchi go‘zallikni his qilishning ijobiy odatlari, she’riyat, ijodiy mehnatnini o‘zlashtirgan bo‘lsa, u holda uning estetik madaniyatining yuqori darajada ekanligi haqida bemalol gapirish mumkin. Shunday odamlar borki, romanlar, she’rlar o‘qishadi, ko‘rgazma va konsertlarda ishtirok etadi, biroq ijtimoiy axloq me’yorlarini buzishadi. Bunday odamlar estetik madaniyatdan uzoq, chunki estetik qarashlar va estetik lazzatlanish ularning ichki dunyosiga kirib bormagan. Buning uchun shaxs estetik madaniyatini shakllantirishning muhim tarkibiy qismlari - estetik qiziqish, estetik ehtiyoj, estetik ong, estetik mulohaza, estetik did, estetik idealni tarkib toptirish, ularning psixologik-pedagogik jihatlarini asoslash lozim.

Estetik madaniyatning tarkibiy qismlari:

Shaxsning voqelikni estetik jihatdan bilib olishga undovchi sub’ektiv omillar estetik ehtiyoj deb ataladi.
Shaxsning estetik faoliyatiga, voqelik va san’at, mehnat haqidagi asarlarini estetik jihatdan o‘zlashtirishga kirishishi estetik qiziqish deb ataladi.

Ijtimoiy voqelik, tabiat, san’at bilan bevosita muloqot jarayonida

• nazariyalar, qarashlar, badiiy ta’lim va tarbiya natijasida shakllanadigan xususiyat estetik ong deb ataladi.

  
  

Shaxsning aniq bir estetik hodisaga munosabatini bildiruvchi aqliy harakati estetik mulohaza deb ataladi.
Estetik axborotlar oqimi, estetik va axloqiy normalar yig‘indisi orqali shakllanadigan va shaxsning narsa-buyum, hodisalarga estetik baho berishida yaqqol namoyon bo‘ladigan hodisa estetik did deb ataladi.
Shaxsning tabiat, jamiyat va san’at, kitoblardagi maqsad tarzida idrok etadigan, mehnatni ulug’lash borasidagi eng go’zal bahosining aks etishi estetik ideal deb ataladi.
Tarbiyaviy faoliyatning shunday shakllari borki, ular shaxsning estetik voqelikka munosabatini rivojlantirshga xizmat qiladi.Tarbiyaviy faoliyatning bunday shakllari Estetik tarbiya vositalari deb ataladi.
Estetik tarbiya vositalariga tabiat, mehnat va san’at kiradi.
Mehnat takomillashgan sari, ayniqsa, jismoniy mehnat turlari texnikalashib borgani sari, ularning ko‘ngilli va ijodiy tabiati ortib boradi. Shu tariqa mehnat estetik tarbiyaning eng muhim omili bo‘lib qoladi. Kitoblar orqali ta’sirli hikoyalar orqali singdirilmagan inson qanday mehnat qilmasin, u mehnat turi shaxsga estetik ta’sir ko‘rsata olmaydi. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashayotgan har bir shaxs o‘z mehnatidan ko‘proq moddiy va ma’naviy manfaatdor bo‘lsagina, mehnat estetik tarbiya omili bo‘la oladi. Shundagina inson o’z mehnati orqali barkamolikka erisha oladi.
Estetik tarbiyaning eng muhim omili - bu tabiatdir. Tabiat bilan doimiy ravishda munosabatda bo‘lmay turib, estetik jihatdan rivojlanish, estetik tarbiyani uyushtirish mumkin emas. Boshqacha ayt- ganda, tabiat hech narsa bilan almashtirib bo‘lmaydigan go‘zallik manbai.U estetik his-tuyg‘u, kuzatuvchanlikni rivojlantirish uchun boy material beradi. Ayniqsa, tabiat badiiiy obrazlar orqali ifodalansa, yanada o‘zining estetik jihatini yaqqol namoyon etadi va inson hattoki tabiatga ham o’z mehnati orqali mehr bera oladi.

Estetik tarbiya vositalari orasida san’at muhim o‘rin egallaydi.San’at voqelikka estetik munosabatning eng muhim shaklidir. Jamiyat estetik madaniyatining darajasi ko‘p jihatdan san’at rivojining darajasi, uning ijtimoiy hayotda qanchalik ko‘p ahamiyat kasb etishiga bog‘ liq.

San’at estetik tarbiya vositasi sifatida har bir shaxsga mo‘ljallanganligi bilan, dunyoga keng va ochiq ko‘z bilan qarash tuyg‘usini shakllantirish, nafosatni bevosita mushohada etish, yuksak orzu-umidlar yo‘lida ijodkorlik qobiliyatini vujudga keltiradi