Режа: кириш: I боб. Махаллий саоат корхоналари маҳсулотларини сифатини оширишда рақобат ва рақобатбардошлик назарияси

1.2. Рақобатлашган бозор шароитида давлатнинг ўрни ва аҳамияти.
Биз курдикки давлатнинг бозор механизмига аралашуви жамиятда тулиқ йуқотишга олиб келади. шунинг учун ҳам давлат узининг иқтисодий сиёсатини шлаб чиқганда тулиқ йуқотишларни ҳисоб-китобдан четда қолдирмаслиги керак. Лекин, бундан давлатнинг рақобатлашган бозорга аралашуви ҳар доим ҳам йуқотишларга олиб келаверади, деб булмайди. Қуйидаги икки ҳолда давлатнинг аралашуви рақобатлашган бозорда истемолчилар ва ишлаб чиқарувчиларнинг турмуш даражасини усишга олиб келади. Биринчидан, истемолчилар ва ишлаб чиқарувчиларнинг ҳаракати натижасида вужудга келадиган ютуқ ёки йуқотиш бозор нархида уз ифодасини топмаса. Бундай юқотиш ёки ютуқлар бозорга нисбатн ташқи самара дейилади, нима учун деганда, улар бозорга нисбатан ташқарида руй беради. Бозорга нисбатан ташқи самарага мисол қилиб ишлаб чиқарувчилар томонидан атроф-муҳитни заҳарлаш натижасида вужудга келадиган жамият харажатларини келтириш мумкин. Ушбу харажатларни фақат давлатнинг аралашуви орқали бартараф қилиш мумкин
Иккинчидан «бозор қийинчилиги»- бу ерда маҳсулотнинг сифати, ким томонидан, қачон ишлаб чиқарилганлиги тугрисида ахборотнинг тулиқ булмаслиги, истемолчиларни ортиқча юқотишларга олиб келиши мумкин, яни истемолчи нафликни максималлаштирадиган товарларни сотиб олиш буйича тугри қарор қилолмаслиги мумкин. Бундай ҳолда давлатнинг аралашувини (товарлар ёрлигида товар тугрисида тулиқ ахборот булишни давлат томонидан талаб қилиниши) самарали деб қараш мумкин.
Рақобатлашган бозорнинг мувозанат ҳолатда ишлаши истемолчи ва ишлаб чиқарувчи ютугини максимал булишини та’минлайди, демак, мувозанат ҳолатда истемолчилр уз талабини мавжуд ишлаб чиқариш харажатларида мумкин булган енг паст нархда қондиради. Рақобатлашган бозор самарадорлиги ишлаб чиқаришни та’минлайди.
Маълумки қисқа муддатли оралиқда, рақобатлашган бозор шароитида фирма ортиқча фойда олиши ёки зарар куриши мумкин. Лекин, узоқ муддатли оралиқда бундай ҳолат истисно қилинади, нима учун деганда, тармоқга кириш, ундан чиқиш еркин булганда, тармоқдаги юқори фойда бошқа фирмаларни узига жалб қилади, тармоқдаги зарар билан ишлайдиган фирмалар бошқа тармоққа о‘тадилар.
Рақобатлашган бозор чекланган ресурсларни оптимал тақсимлашга ёрдам беради ва натижада исте’молчиларнинг еҳтиёжларини максимал даражада қондиришга еришилади. Бундай тақсимланиш шартида та’минланади. Фирмалар ушбу шартга ко‘ра ишлаб чиқаришни нарх чекли харажатга тенг булганча қадар мумкин даражада максималлаштирадилар. Ушбу шарт бажарилганда нафақат ресурсларни самарали тақсимлашга еришилади, балки максимал ишлаб чиқариш самарадорлигига ҳам еришилади. Рақобатлашган бозор фирмаларни минимал харажатларда маҳсулот ишлаб чиқаришга ва уни ушбу харажатларга мос булган нархда сотишга мажбур қилади. Мувозанат ҳолат графигида уртача харажат графиги талаб чизигига уринади холос. Лекин, бу ортиқча фойда тармоққа бошқа фирмаларни кириб келишига сабаб булади. Бошқа фирмаларнинг кириб келиши ортиқча фойдани нолга туширади. Бу уз навбатида мувозанат ҳолатни узоқ муддатгача тургун сақланишидан далолат беради.
Рақобатлашган бозорда ва мувозанат ҳолат шароитида рақобатлашвчи тармоққа қарашли фирмалар харажатлари бир хил деб қаралади. Лекин, биз биламизки ба’зи бир фирмалар сифатли хом ашёда ишлайди, бошқалари замонавийроқ ва самаралироқ ускунада ва технологияда ишлайди, яна бошқаси юқори малакали кадрлар билан ишлайди. Умуман олганда иккита бир хил фирманинг узи булмайди. уз узидан равшанки, сифатли ресурслар билан ишлайдиган фирмаларнинг харажатлари бошқаларникига қараганда кам булади.
Бу ҳолатни рақобатлашган бозордаги фирмаларнинг уртача харажатлари бир хил булади, деган шарт билан мос келишини иқтисодда қуйидагича тушунтиради: яни сифатли ресурс егалари уз ресурслари учун купроқ иш хақи олади, мукаммаллашган самарали ускуналарнинг ижара ҳақи ҳам юқори булади. Самарали ресурс егалари олинадиган қушимча фойдага иқтисодий рента дейилади. Иқтисодий рента - бу рақобатлашган бозорда керакли ресурс учун фирма тулаши мумкин булган нарх билан ушбу ресурснинг минимал нархи уртасидаги фарқ. Масалан, уртача хом ашёдан фойдаланиб ишлаб чиқарилган ҳар бир маҳсулот 10 сум келтирсин, чекланган сифатли хом ашёдан фойдаланиб ушбу маҳсулотни ишлаб чиқарганда (харажатларнинг камайиши ва маҳсулот сифатини ошиши ҳисобига) ҳар бир маҳсулотдан оладиган фойда 20 сумни ташкил қилсин, дейлик. Сифатли ресурсни ҳамма фирмалар ҳам сотиб олишга ҳаракат қилади. Лекин, сифатли ресурс чекланган булгани учун ҳамма фирмалар сотиб ола олмайди. Агар сифатли хом ашё рақобатлашган бозорда сотилса, унинг нархи уртача хом ашё нархидан албатта юқори булади. Агар уртача хом ашё нархи ва сифатли хом ашё нархи юқори булса. Сифатли хом ашё егаси га тенг булган иқтисодий рента олади. Натижада маҳсулот ишлаб чиқарувчи фирмаларнинг уртача харажати бир-бирига тенг булади.
Шундай қилиб, самарали ресурслардан фойдаланиб олинган барча фойда ушбу ресурсларни сотиб олишга сарфланади. Ушбу ҳолат рақобатлашган бозордаги фирмаларнинг уртача харажатлари тенглашиш тенденсиясига ега еканлигини курсатади.