Reja: Litosfera haqida umumiy ma`lumot

Yer yuzasini o'zgartiruvchi tashqi va ichki kuchlar. Yengillik- yer yuzasining notekisliklari majmui. Relyefning shakllanishiga bir vaqtning o'zida ko'plab geologik jarayonlarni keltirib chiqaradigan tashqi va ichki kuchlar ta'sir ko'rsatadi.
Yer yuzasini o'zgartiruvchi jarayonlar ikki guruhga bo'linadi:
1) maishiy jarayonlar - tektonik harakatlar, zilzilalar, vulkanizm. Bu jarayonlar uchun energiya manbai Yerning ichki energiyasidir;
2) tashqi jarayonlar - nurash (fizik, kimyoviy, biologik), shamol faolligi, er usti oqadigan suv faolligi, muzliklarning faolligi. Energiya manbai quyosh issiqligidir.
Relyef shakllanishining ichki jarayonlari (endogen). Tektonik harakatlar – yer qobig'i va er mantiyasida ta'sir qiluvchi kuchlar ta'sirida yuzaga keladigan er qobig'ining mexanik harakatlari. Rölyefdagi sezilarli o'zgarishlarga olib keladi. Tektonik harakatlar namoyon bo'lishi, chuqurligi va sabablari bo'yicha xilma-xildir. Tektonik harakatlar tebranishli (er qobig'ining sekin tebranishlari), burmali va uzilishli (yoriqlar, grabenlar, horstlarning shakllanishi) ga bo'linadi. Vaqtiga koʻra antik (kaynozoy burmalanishigacha), eng yangi (neogen davridan boshlab) va zamonaviylar ajralib turadi. Eng yangi va zamonaviylar ba'zan neogen to'rtlamchi harakatlarga birlashtiriladi.
Yer qobig'ining neogen-to'rtlamchi harakatlari. Bularga neogen-toʻrtlamchi davrdagi (oxirgi 30 million yil) tektonik jarayonlar kiradi, ular barcha geostrukturalarni qamrab olgan va hozirgi relyefning asosiy shaklini belgilab bergan. Keyingi paytlarda ilgari hosil boʻlgan koʻpgina yirik relyef shakllarining harakati davom etmoqda - togʻlar, togʻ tizmalari koʻtarilib, pasttekislikning maʼlum qismlari pastga tushib, choʻkindi bilan toʻldiriladi.
Zilzilalar. zilzilalar tabiiy sabablar ta'sirida er yuzasining silkinishi deyiladi. Zilzilalar kelib chiqish sabablariga ko‘ra 3 turga bo‘linadi:
1) tektonik er qobig'ida yoriqlar paydo bo'lishi va ular bo'ylab er qobig'i bloklarining harakati bilan bog'liq zilzilalar. Tektonik zilzilalar eng keng tarqalgan;
2) vulqon vulqon manbai va kanalida magma harakati va vulqon gazlarining portlovchi chiqindilari bilan bog'liq zilzilalar.
Odatda vulqon zilzilalari kam kuch bilan sodir bo'ladi va kichik hududlarni qamrab oladi. Ba'zi hollarda bunday zilzilalarning kuchi juda katta bo'lishi mumkin - 1883 yilda Krakatoa (Sunda orollari) vulqonining otilishi paytida portlash vulqonning yarmini vayron qilgan va silkinish Java, Sumatra, Kalimantan orollarida katta vayronagarchilikka olib kelgan. ;
3) ko'chki er osti bo'shliqlarida yiqilib tushgan massa tomonidan ishlab chiqarilgan ta'sir natijasida yuzaga keladigan zilzilalar. Ushbu turdagi zilzila kamdan-kam uchraydi, kichik kuchga ega; juda cheklangan hududga tarqalgan.
Yil davomida Yerda 100 000 ga yaqin yoki kuniga 300 ga yaqin zilzilalar sodir bo'ladi. Zilzilalar odatda tez, soniyalar yoki hatto soniyalarning ulushlari ichida sodir bo'ladi. Yerning ichki qismidagi zilzila sodir bo'ladigan hudud deyiladi zilzila manbai, uning markazi gipomarkaz, va giposentrning Yer yuzasidagi proyeksiyasi epitsentr. Zilzila manbalari 20-30 km dan 500-600 km gacha chuqurlikda joylashgan bo'lishi mumkin. Eng kuchli zilzilalar fokus chuqurligi 10–15 dan 20–25 km gacha boʻlgan. Manbaning chuqur joylashgan joyi bo'lgan zilzilalar, odatda, sirtda katta vayron qiluvchi kuchga ega emas.
Zilzilalar kuchi 12 balli tizimda aniqlanadi. Bir ball eng zaif zilzilani ko'rsatadi, eng kuchli, 10-12 ball, halokatli oqibatlarga olib keladi. Zilzilalar maxsus asboblar - seysmograflar yordamida qayd etiladi. Zilzilaning sabablarini, oqibatlarini, zilzilaning tektonik jarayonlar bilan bogʻliqligini va ularni bashorat qilish imkoniyatlarini oʻrganuvchi fan deyiladi. seysmologiya .
Asosiy vazifalardan biri zilzilalarni bashorat qilish, ya'ni prognoz - zilzila qaerda, qachon va qanday kuchda sodir bo'ladi. Buni seysmik rayonlashtirish xaritasi yordamida aniqlash mumkin.