|
Budjet tizimi — turli darajadagi budjetlar va budjet m ablag‘lari oluvchilar yig‘indisini, budjetlarni tashkil etishni va tuzish prinsiplarini budjet jarayonida ular o'rtasida, shuningdek, budjetlar ham da budjet m ablag‘lari oluvchilar o ‘rtasida vujudga keladigan o ‘zaro rnunosa- batlarni o ‘zida ifodalaydi. 0 ‘z vaqtida budjet tizim i davlatning moliya tizim ining eng asosiy b o ‘g ‘ini hisoblanadi.
Наr bir mamlakatda budjet tizimining tashkil topishi eng a w a lo davlatning siyosiy tizim i va uning m a ’muriy -hududiy tuzilmasiga bevosita bog‘liqdir. Xalqaro amaliyotda hukum at boshqaruv vakolat- larining markaziy hukumat hamda m a ’m u riy -hududiy bo‘limlari o 'rtasid a taqsimlanishi asosida barcha davlatlar quyidagi guruhlarga ajratiladi:
budjet tuzilmasi o ‘z mohiyatiga asosan — davlat budjeti va mamlakat budjet tizimini tashkil etish, budjet tizimiga kiruvchi alohida budjetlaro'rtasidagi o'zaro munosabatlar, turli darajadagi budjetlarning faoliyat ko'rsatishini huquqiy jihatdan ta ’minlash, budjetlarning tuzilishi va tarkibi, budjetlarning darom adlarini shakllantirish hamda budjet mablag'larining sarflanishi jarayonlarini o‘zida aks ettiradi.Har bir davlatda davlat budjeti tuzilm asining asosi, ushbu davlatning siyosiy tizimi, undagi asosiy qonunchilik hujjatlai vajamiyatning qayta ishlab chiqarish hamda ijtimoiy jarayonlaridagi davlat budjetining egallagan mavqevi hisoblanadi. Budjet tuzilmasining asosiy tarkibiy qismi budjet tizimi hisoblanadi.
Davlat o ‘ziga yiiklatilgan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarni bajarish uchu n doimiy ravishda pul mablag‘lariga ehtiyoj sezadi. Xuddi shu ehtiyoj davlat budjetining darom adlari hisobidan qondiriladi. O ‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to ‘g‘risida»gi Qonunga asosan davlat budjeti d a ro m a d la ri quyidagi m a n b a la r hisobidan shakllanadi: 1. Soliqlar, yig‘imlar, bojlar va qonunchilikda o ‘rnatilgan boshqa majburiy t o ‘lovlar. 2. Davlatning moliya va boshqa aktivlarining joylashtirishi, foyda- lanishga berilishi va sotishdan kelgan daromadlar. 3. Amaldagi qonunchilikka asosan meros, sovg'a qilish huquqi asosida davlat mulkchiligiga o ‘tgan mulkchilikdan pul tushumlari. 4. Yuridik va jism oniy shaxslar, shu ju m ladan xorijiy davlatlar to m o n id an beg‘araz beriladigan tarzdagi pul tushumlari. 5. R ezident— yuridik shaxslar va xorijiy davlatlarga berilgan budjet ssudalari hisobidan tushumlar.
6. Qonunchilikda taqiqlanm agan boshqa daromadlar. 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti darom adlarining asosiy qismini soliqlar tashkil etadi.
Hozirgi vaqtda m am lakatim izda yuridik va jism oniy shaxslardan quyidagi soliqlar undirilmoqda:— darom ad (foyda) solig‘i -stavkasi 9%;— m ikroíirm alar va kichik korxonalar u c h u n yagona soliq — stavkasi 7%;— jism oniy shaxslarning daromadlariga soliq-amaldagi foiz stavka- lariga asosan undiriladi;— qo‘shilgan qiymat solig'i — stavkasi 20 %; — aksiz solig‘i — aksiz solinadigan m ahsulotlar bo'yicha differensial stavkalarda; — suv resurslaridan foydalanganlik u c h u n soliq; — yer osti boyliklaridan foydalanganlik u c h u n soliq; — yer solig'i;— m ol-m ulk solig‘i; — ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirganlik u c h u n soliq; — mahalliy soliqlar va yig'imlar. 1-jadvalda 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining d a ro m a d - larining tarkibida bilvosita soliqlarning (qo'shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i) ulushi yuqori bo'lib, 2010-yilda davlat budjetining d a ro m a d - larida ularning ulushi 13,9 % ni tashkil etgan. Bevosita soliqlarning egallagan ulushi 6,2 % ni, resurs to'lovlari va m ol-m uik solig‘i 5,3 % ni, ijtimoiy infratuzilm ani rivojlantirish solig'i 0,6 % ni va boshqa soliqlar 1,3 % ni tashkil etgan.
0 ‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi lo‘g‘risida»gi Qonunga asosan davlat budjetining xarajatlariga quyidagilar kiradi: 1. Budjet m ablag'larini oluvchilar uchun joriy xarajatlar; 2. Joriy budjet transfertlari; 3. Kapital xarajatlar. Bunga quyidagilar kiradi: — davlat ehtiyojlari u c h u n xorijda yer va boshqa m o l-in u lk n i sotib olish; davlat ehtiyojlari uchu n yerga va boshqa nom oddiy aktivlarga huquqlarni sotib olish; * davlat zaxiralarini tashkil etish. 4. Yuridik shaxslar uchun kapital maqsadidan xarajatlami qoplashga yo ‘naltirilgan budjet transfertlari: * rezidentyuridik shaxslar va xorijiy davlatlarga budjet ssudalari; *budjet dotatsiyalari va davlat maqsadli jam g ‘armalariga budjet ssudalari; — amaldagi qonunchilikda m an etilmagan boshqa xarajatlar.
Biz 0 ‘zbekiston Respublikasida budjet mablag‘larini oluvchilar uch un joriy xarajatlarni quyidagi jadvalda ko ‘rishimiz m um kin. Quyidagi jadval m a ’lumotlari shuni ko‘rsatadiki, 2010-yildagi davlat budjeti xarajatlarining tarkibida ijtimoiy soha (ta’lim, fan, m adaniyat, sport) xarajatlari asosiy o ‘rinni egallab turibdi. Aholini ijtimoiy him oya qilish xarajatlarining ulushi esa 2,2 % ni tashkil etmoqda. Milliy iqtiso- diyotni rivojlantirish xarajatlarining ulushi 3,4 % ni tashkil etm o q d a va m arkazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari ulushi 3,7 % ni tashkil etgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
