Reja: O‘zbek tilshunosligida sintaksisning o‘rganilishi. Sintaktik birliklarning tipologik o‘rganilishi

Sintaktik birliklarning tipologik o‘rganilishi

“ Uning asosiy kategoriyalari t i l u s t i l i k (metatil, metayazik) va lingvistik u m u m i y l i k lardir. Lingvistik u m u m i y l i k lar boshqa yo‘nalishlarning ong (tafakkur) kategoriyalariga qisman to‘g‘ri keladi. Tilustilik (metatil) deganda tabiiy tildan yuqori turgan va nutq ijtimoiy faoliyatida ifodalanishi zarur bo‘lgan tushuncha, aloqa-munosabat va vazifalar majmuasi tushuniladi. Bu tushuncha, aloqa-munosabat va vazifalarning har biri alohida olinganda lingvistik u m u m i y l i k sanaladi” 2

Bu yo‘nalishda bajarilgan ishlarda tipik hodisa sifatidaolinayotgan sintaktik birliklardagi tipiklikning ifodalanishi, ularning semantik va funksional qiymati taqqoslanadi, bu tillarning sintaktik tizimidagi o‘ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumotlar beriladi 1 . Bu sohada U.Ahtamova, M.Mamatov, Ertug‘rul Yomon, Mustafо Chetin, Z.Xudoyberganova, R.Mo‘minova kabilar tadqiqotlari ham e’tiborga molik.

O‘zaro qarindosh yoki uzoq, bir-biri bilan uzviy bog‘lanishda bo‘lgan yoki bo‘lmagan tillar ichki strukturasi, ma’lum bir ma’no va vazifalarni aks ettirishdagi o‘xshashlik (umumiylik) va xususiyliklar (farqlar)ni chog‘ishtirib tekshirish metodiga asoslangan yo‘nalish bo‘lib, u bilan qiyosiy-chog‘ishtirma, mantiqiy grammatika, qiyosiy-tarixiy usul va glossematika tushunchalari qorishib ketadi. ” 1 Uning asosiy tamoyillari poydevori aslida Alisher Navoiyning “ Muhokamatul-lug‘atay n” asarida, qolaversa, F.de Sossyurning “Umumiy tilshunoslik kursi ” da lisoniy qiymat tushunchasi asosida qo‘yilgan edi.

Sintaktik birliklarning transformatsion o‘rganilishi

• Distributiv tahlil usuli doirasida shakllangan bo‘lib, oddiy sintaktik qurilmalardan murakkabroqlarini, bir turdagi sintaktik qurilmadan boshqa turdagisini ma’lum qoidalar asosida hosil qilish yo‘llari hamda vositalarini tadqiq va tahlil etishga mo‘ljallangan.
• Bu tahlil usulida markaziy (asosiy, ilk sodda) birlik (odatda, aniqlik mayli, umumiy zamon, umumiy shaxs-son shakl va ma’nolaridagi gap yoki, masalan, aniq nisbatli qurilma va h.k.) tanlanib, shu qurilmadan boshqa ma’noli va vazifali qurilmalarning hosil qilish chizmalari (chunonchi, ko‘chirma gapli qurilmalardan o‘zlashtirma gapli qurilmalar hosil qilish) aniq belgilanadi, kodlashtirilib, modellashtiriladi. Samarali avtomatik (mashina, kompyuter) vositasida ma’lum bir dastur asosida bir qurilmadan ikkinchisini to‘g‘ri hosil qila olishi bilan belgilanadi. Sintaktik birliklarning transformatsion usulida nutqiy sintaktik birliklarni boshqa boshqa sintaktik birliklarga aylantirish masalasi tadqiq qilinmoqda
• Bu borada S.Mahmatqulov, N.Turniyozov, Sh.Turniyozov, A.Madaminov, M.Muhamedova, S.Nizomiddinova, M.Muhammadiyeva ishlari alohida e’tiborga molik.