|
Фоиз ставкаси, %
|
Кредит суммаси, млрд.сўм
|
1.
|
14
|
25.5
|
2.
|
16
|
19.8
|
3.
|
22
|
24.5
|
4.
|
11
|
27,50
|
5.
|
17,3
|
13,54
|
6.
|
19,6
|
11,60
|
7.
|
21
|
8,90
|
8.
|
23,6
|
3,25
|
9.
|
14
|
21,20
|
10.
|
17,5
|
13,50
|
11.
|
20,8
|
7,60
|
12.
|
13,6
|
25,52
|
13.
|
24
|
2,50
|
14.
|
17,5
|
13,24
|
15.
|
15
|
20,15
|
16.
|
21,1
|
4.3
|
17.
|
17,6
|
13,36
|
18.
|
15,8
|
19,62
|
19.
|
18,8
|
11,90
|
20.
|
22,4
|
5,20
|
21.
|
16
|
18
|
22.
|
17,9
|
12,30
|
23.
|
22
|
5,40
|
24.
|
18,0
|
12,18
|
25.
|
16,4
|
17,10
|
26.
|
26
|
4
|
27.
|
18,4
|
12,12
|
28.
|
16,7
|
16,45
|
29.
|
12,2
|
26,50
|
30.
|
19
|
24
|
Юқоридаги маълумотлар асосида тижорат банкларининг кредит суммаси бўйича тузилмасини ўрганиш учун тузилмавий гуруҳлаш тузилсин.
Ечиш: Кредит суммаси бўйича тижорат банклари тузилмасини ўрганиш учта босқичда амалга оширилади.
Биринчи босқичда, юқоридаги сингари гуруҳлар сони ҳамда гуруҳлаш оралиғи аниқланади. Гуруҳлар сони Стержесс формуласига асосан, тўплам бирликларининг сони 30 та бўлганда 5 та олинади. Гуруҳ оралиғи эса
Иккинчи босқичда, тижорат банклари учун бошланғич маълумотлар асосида кредит ўлчами бўйича қуйидаги ишчи жадвал тузилади:
Кредит ўлчами бўйича банклар гуруҳлари, млрд. сўм
|
Тижорат банклари тартиб рақами
|
Кредит суммаси,
млрд. сўм
|
1,00-6,30
|
7
13
16
19
23
26
|
3,25
2,50
6,10
5,20
5,40
1,00
|
Жами
|
6
|
23,45
|
6,30-11,60
|
1
7
11
|
9,55
8,90
7,60
|
Жами
|
3
|
26,05
|
11,60-16,90
|
2
5
6
10
14
17
19
22
24
27
28
|
13,58
13,54
11,60
13,50
13,24
13,36
11,90
12,30
12,18
12,12
16,45
|
Жами
|
11
|
143,77
|
16,90-22,20
|
9
15
18
21
25
|
21,20
20,15
19,62
17,90
17,10
|
Жами
|
5
|
95,97
|
22,20-27,50
|
3
4
12
29
30
|
22,33
27,50
25,52
26,50
23,98
|
Жами
|
5
|
125,83
|
Ҳаммаси
|
30
|
415,07
|
Ниҳоят, учинчи босқичда ишчи жадвал натижалари бўйича қуйидаги якуний жадвал тузилади:
Тижорат банкларининг кредит ўлчами бўйича гуруҳлаш
Кредит ўлчами, млрд.сўм
|
Тижорат банклари
|
Кредит суммаси, млрд. сўм
|
сони
|
%
|
жами
|
%
|
1,00-6,30
6,30-11,60
11,60-16,90
16,90-22,20
22,20-27,50
|
7
3
10
5
5
|
20,0
10,0
36,6
16,7
16,7
|
23,50
26,
143,77
95,97
125,83
|
5,6
6,3
34,6
23,1
30,4
|
Жами
|
30
|
100,0
|
415,07
|
100,0
|
4-мисол. 3-мисол маълумотлари асосида тижорат банклари томонидан берилган кредит суммаси ва фоиз ставкаси ўртасидаги боғлиқликни ўрганиш учун аналитик гуруҳлаш амалга оширилсин.
Ечиш: Омил ва натижавий белги ўртасидаги боғлиқлик аналитик гуруҳлаш ёрдамида ўрганилади.
Гуруҳлар сони 5 та бўлганда, фоиз ставкаси бўйича гуруҳлаш оралиғи 3,0% ни ташкил этади, яъни
Энди, ишчи жадвал тузилади:
Фоиз ставкаси бўйича гуруҳлар, %
|
Тижорат банклари тартиб рақами
|
Кредит суммаси,
млрд. сўм
|
1
|
2
|
3
|
11,0-14,0
|
4
29
12
30
|
27,50
26,50
25,52
23,98
|
Жами
|
4
|
103,50
|
14,0-17,0
|
3
9
15
18
21
25
28
|
22,33
21,20
20,15
19,62
17,90
17,10
16,45
|
Жами
|
7
|
134,75
|
17,0-20,0
|
2
5
10
14
17
22
24
27
19
6
|
13,58
13,54
13,50
13,24
13,36
12,30
12,18
12,12
11,90
11,60
|
Жами
|
10
|
127,32
|
20,0-23,0
|
1
7
11
16
23
20
|
9,55
8,90
7,60
6,10
5,40
5,20
|
Жами
|
6
|
42,75
|
23,0-26,0
|
8
13
26
|
3,25
2,50
1,00
|
Жами
|
3
|
6,75
|
Ҳаммаси
|
30
|
415,07
|
Ишчи жадвал натижалари бўйича қуйидаги якуний жадвал тузилади:
Кредит суммасини фоиз ставкасига боғлиқлиги
Фоиз ставкаси бўйича банклар гуруҳлари,%
|
Банклар сони
|
Кредит суммаси, млрд. сўм
|
жами
|
ўртача
|
11,0-14,0
14,0-17,0
17,0-20,0
20,0-23,0
23,0-26,0
|
4
7
10
6
3
|
103,50
134,75
127,32
42,75
6,75
|
25,9
19,25
12,73
7,1
2,25
|
Жами
|
30
|
415,07
|
13,8
|
Жадвал маълумотларидан кўринадики, фоиз ставкасини ортиб бориши натижасида битта банкга тўғри келадиган ўртача кредит суммасини камайиши кузатилади.
Демак, ўрганилаётган белгилар ўртасидаги боғланиш мавжуд бўлиб, у тескари боғланиш шаклида ўз аксини топади.
Қуллиев И.Я. (2010) тижорат банкларида кредит баҳосини шакллантиришда
бир қатор омиллар ўз таъсирини кўрсатади деган фикрда. Тижорат банкларининг
кредит баҳосининг меъёри банклар томонидан жалб қилинган депозитлар баҳоси, кредит операциялари бўйича банкнинг операцион харажатлари, кредит риски бўйича устама ҳамда банкнинг маржаси ўз таъсирини кўрсатади. Бу ҳолатда кредитнинг баҳосини қуйидаги формула орқали аниқлаган [5].
𝑹 = 𝑫𝒓 + 𝑫𝒐 + 𝑷 + 𝑺 + 𝑨
Бунда,
R – банк кредити баҳоси;
Dr – банкнинг жалб қилинган маблағлари баҳоси;
Do – тижорат банки операцион харажатлари;
P – кредит риски бўйича устама;
S – банк маржаси;
А – банк томонидан белгиланадиган қўшимча тўловлар.
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2004 йил 30 январда 1306-сон билан рўйхатга олинган “Тижорат банкларида фоизларни ҳисоблаш тўғрисида”ги низомга асосан кредит берилган кундан фоизлар 16309-ҳисобварақда ҳисобга олиб борилади (Низом, 2004). Шартномада белгилаб берилган муддатларда фоиз суммаси ундирилади. Агар мижоз ўз вақтида кредитни қайтармаса, бу ҳолда фоиз ставкаси шартномага асосан муддатли кредитга нисбатан юқорироқ бўлади. Муддати ўтган фоизларнинг ҳисоби 16377-ҳисобварақда ҳисобга олиб борилади ва ҳар бир ўтган куни учун 0,1% миқдорида мижоз томонидан жарима тўланади.
Банкда актив операциялар бўйича фоиз ставкаларини шакллантиришда
қуйидаги омиллар инобатга олинади:
қарздорнинг молиявий даражаси, ишончлилик даражаси, туловгақобилиятлилиги.Банк кредитидан фойдаланилган вақт учун ҳақ тўлаш кредит нархини ёки баҳосини ташкил этади, у ҳисобот ойи бошлангунга қадар банк бўйича юзага келадиган ўртача фоиз ставкаси ва маржани ўз ичига олади. Банк оладиган ва тўлайдиган фоиз ўртасидаги фарқ маржа деб юритилади. Баъзи адабиётларга кўра фоиз маржаси – банк актив ва пассив операциялари бўйича ўртача фоиз ставкалари ўртасидаги фарқдир. Ё.Абдуллаев, Т.Қоралиев фикрига кўра, “фоиз маржаси – банк активи келтирган даромад фоизи билан банк мажбуриятлари бўйича харажат фоизи ўртасидаги тафовутдир” [6]. Маржа – кредитлар ва соф тўловли мажбуриятлар фоиз ставкалари ўртасидаги фарқдир. Халқаро стандартларга асосан маржа 2 фоиздан кам бўлмаган миқдорни ташкил этиши тавсия қилинади.Демак, юқоридаги фикрларни умумлаштирган ҳолда фоизли маржа – бу банк активларидан даромад келтирувчи фоизли даромад ва банк мажбуриятлари бўйича фоизли харажат ўртасидаги фарқ деган хулоса қилиш мумкин. Фоизли маржани фоизлар бўйича келадиган соф даромад ҳам деб аташади. У қуйидаги
формула орқали ҳисобланади [6]
М =
Дф − Рф
Ад
∗ 𝟏𝟎𝟎%
М – фоизли маржанинг ҳажми;
Дф – фоизли даромад;
Рф – фоизли тўловлари бўйича харажатлар;
Ад – фоиз кўринишида даромад келтирадиган активлар.
Фоиз маржаси бу банкнинг фоиз бўйича кўрган даромадлари ва
харажатлари ўртасидаги фарқ ҳисобланади.Маржа банк харажатларини қоплаш учун, рискларни, инфляцияни инобатга олган ҳолда даромад кўриш учун мўлжалланган.Халқаро амалиётда тижорат банкларини даромадларини ҳисоблашда операцион маржа ҳам ишлатилади. Операцион маржа банкнинг асосий операцияларидан кўрадиган даромадлари, қуйидаги формула орқали ҳисоблаб топилади
Do'stlaringiz bilan baham: |
