Reja: Totalitar tuzum davrida davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyati davlat hokimiyati vakillik organlari rivojlanishida dastlabki bosqich

3-§. Bir palatali parlament tizimida davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyati (1995-2004 yillar)

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining vakolatlari O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O`zbekiston Respublikasining «Oliy Majlis to`g`ri-sida»gi konstitutsiyaviy qonuni (1994 yil) va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995 yil 23 fevraldagi qarori bilan tasdiqlangan O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining muvaqqat ish tartibi bilan belgilanadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XVIII bobi O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisiga bag`ishlangan.

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining mutloq vakolatlari belgilab qo`yilgan. Bu degani ushbu moddada ko`rsatilgan vakolatlar respublikamizda faqatgina Oliy Majlis tomonidan amalga oshirilishi mumkin, ya'ni Oliy Majlis sessiyalarining kun tartibi shu masalalarga taalluqli bo`ladi.

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasida ko`zda tutilgan Oliy Majlisning mutloq vakolatlarini quyidagi sohalarga ajratish mumkin:

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining davlat qurilishi sohasidagi vakolatlari:

-O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qilish, unga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish;

-O`zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan qator davlat organlarini tuzish va tugatish, ularning rahbarlarini tayinlash va vazifasidan ozod qilish;

-O`zbekiston Respublikasi Prezidentining qator davlat organlarini tuzish va tugatish, ularning rahbarlarini tayinlash va lavozimlaridan ozod qilish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlash;

-O`zbekiston Respublikasining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari tizimi va vakolatlarini belgilash;

-O`zbekiston Respublikasi tarkibiga yangi davlat tuzilmalarini qabul qilish va ularning O`zbekiston Respublikasi tarkibidan chiqishi haqidagi qarorlarni tasdiqlash;

-O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga va mahalliy vakillik organlariga saylov tayinlash;

-Markaziy saylov komissiyasini tuzish;

-Vakolat muddati tugashi munosabati bilan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylov kunini tayinlash;

-O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining raisi va uning o`rinbosarlarini saylash;

-O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudini saylash;

-O`zbekiston Respublikasi Oliy sudini saylash;

-O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudini saylash;

-O`zbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki qisman safarbarlik e'lon qilish, favqulodda holat joriy etish, uning muddatini uzaytirish va to`xtatish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlash;

-Davlat mukofotlari va unvonlarini ta'sis etish;

-Ma'muriy-hududiy tuzilish masalalarini qonun yo`li bilan tartibga solish, O`zbekiston Respublikasining chegaralarini o`zgartirish;

-Tumanlar, shaharlar, viloyatlarni tashkil etish, tugatish, nomini o`zgartirish va ularning chegaralarini o`zgartirish;

-Xalqaro shartnomalarni va bitimlarni ratifikatsiya (tasdiqlash) va denonsatsiya (barvaqt to`xtatish) qilish.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining iqtisodiy va sotsial-madaniy qurilish sohasidagi vakolatlari:

-O`zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining asosiy yo`nalishlarini belgilash va davlat strategik dasturlarini qabul qilish;

-Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan O`zbekiston Respublikasining budjetini qabul qilish va uning ijrosini nazorat etish, soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni joriy etish;

-Boj, valuta va kredit ishlarini qonun yo`li bilan tartibga solish.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonun qabul qilish sohasidagi vakolatlari:

- O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qilish, unga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish;

-O`zbekiston Respublikasi qonunlarini qabul qilish hamda ularga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish.

O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi davlat qurilishi, iqtisodiy va sotsial-madaniy qurilish va qonun qabul qilish sohalarida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ko`zda tutilgan boshqa vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi o`z vakolatlarini ma'lum turdagi huquqiy hujjatlar qabul qilish bilan amalga oshiradi.

Yuqorida zikr etilganidek, Oliy Majlis qabul qiladigan huquqiy hujjatlar orasida Konstitutsiya alohida o`rin egallaydi, chunki Konstitutsiya boshqa qonunlar va davlat organlari qabul qiladigan huquqiy hujjatlar uchun yuridik asos bo`lib xizmat qiladi.

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 83-moddasida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qabul qilishi mumkin bo`lgan huquqiy hujjatlarning turlari batafsil ko`rsatib berilgan. Ular qonunlar, qarorlar va boshqa hujjatlar deb atalgan. Shu moddada huquqiy hujjatlar qabul qilishning asosiy shartlari ham ko`rsatilgan. Masalan, qonunni qabul qilish uchun Oliy Majlis deputatlarining ko`pchilik ovozi talab etiladi.

Oliy Majlis qabul qiladigan huquqiy hujjat-lar orasida qonunlar oliy yuridik kuchga ega. Davlat organlari qabul qiladigan hamma hujjatlar Oliy Majlis qonunlariga mos bo`lishi shart. Oliy Majlis qabul qiladigan qonunlar O`zbekistonda bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik jamiyat barpo etishga xizmat qiladi.

Oliy Majlis qabul qilishi mumkin bo`lgan huquqiy hujjatlarning yana bir turi qarorlardir. Qarorlar davlat organlarini tuzish bo`yicha, Oliy Majlis struktura qismlarini tuzish bo`yicha, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlarini tasdiqlash bo`yicha ham qabul qilinishi mumkin.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi davlat, iqtisodiy va sotsial-madaniy qurilish masalalarini muhokama qilgan taqdirda ham qarorlar qabul qiladi.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining faoliyati O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to`g`risida»gi konstitutsiyaviy qonun, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining muvaqqat ish tartibi va boshqa huquqiy hujjatlar asosida tashkil etiladi.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining faoliyatini tashkil etish va uning yig`ilishlarini olib borish O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to`g`risida»gi konstitutsiyaviy qonun va Oliy Majlisning vaqtinchalik ish tartibiga muvofiq Oliy Majlis raisi va uning o`rinbosarlariga yuklatiladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining raisi va uning o`rinbosarlari Oliy Majlis deputatlari orasidan Oliy Majlis vakolati muddatiga yashirin ovoz berish yo`li bilan saylanadi.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining raisi va uning o`rinbosarlari O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga har yili hisobot berib turadilar.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining raisi Oliy Majlis deputatlarining uchdan ikki qismidan iborat ko`pchiligining yashirin ovoz berishi orqali muddatidan ilgari chaqirib olinishi mumkin.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining raisi Oliy Majlis muhokamasiga qo`yiladigan masalalarni tayyorlashga umumiy rahbarlik qiladi, Oliy Majlis yig`ilishlarini chaqiradi, Oliy Majlis kun tartibiga kiritiladigan takliflarni qo`mitalar va komissiyalar raislari bilan birgalikda tayyorlaydi, Oliy Majlis yig`ilishlariga raislik qiladi, Oliy Majlis qo`mita va komissiyalarining faoliyatini muvofiqlashtirib turadi, qonunlarning va Oliy Majlis qarorlarining ijrosini nazorat qilishni tashkil etadi, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlarini imzolaydi.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi faoliyatini tashkil etishda Oliy Majlis Kengashi muhim o`rin tutadi. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to`g`risida»gi konstitutsiyaviy qonunga muvofiq Oliy Majlis ishini tashkil etish hamda ushbu qonunda nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshirish uchun birinchi sessiyada O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Kengashi tuziladi. Kengash tarkibiga Oliy Majlis raisi, uning o`rinbosarlari, doimiy qo`mita va komissiyalarning raislari va Oliy Majlisdagi rasmiy fraksiyalarning vakillari kiradi.

«O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to`g`risida»gi konstitutsiyaviy qonunda Oliy Majlis Kengashining vakolatlari belgilangan.

O`zbekiston Respublikasi Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligining a'zosi hisoblanadi. Bu xalqaro tashkilotning huquqiy holati, Mustaqil Davlatlar Ham-do`stligiga kiruvchi mamlakatlaring davlat boshliqlari tomonidan 1993 yil 22 yanvarda Minsk shahrida imzolangan Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligining Ustavi bilan belgilab berilgan. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov Armaniston, Belorussiya, Qozog`iston, Qirg`iziston, Rossiya Federatsiyasi, Tojikiston davlat rahbarlari bilan ana shu Ustavni imzolagan.¹

Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligining to`laqonli faoliyat olib borishini ta'minlash maqsadida davlatlararo organlar tuzilgan, bularning asosiylaridan biri Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligiga a'zo davlatlar hukumatlarining boshliqlari Kengashidir. Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi Ustavida shu tashkilotga a'zo davlatlar parlamentlarining o`zaro hamkorligi masalalari ham belgilab qo`yilgan. O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligiga kiruvchi davlatlar parlamentlari bilan bevosita doimiy aloqalar o`rnatgan.

Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi Ustavining 36-moddasiga muvofiq a'zo davlatlarning parlamentlari o`zaro hamkorliklarini Parlamentlararo Assambleya orqali amalga oshiradilar². Parlamentlararo Assambleya parlamentlar o`rtasida konsultatsiyalar o`tkazadi, Hamdo`stlik doirasida o`zaro hamkorlik masalalarini ishlab chiqadi, milliy parlamentlar faoliyati doirasiga tegishli takliflarni ishlab chiqishni tashkil etadi.

Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi Ustavining 37-moddasiga muvofiq Parlamentlararo Assambleya shu davlatlar parlamentlarining delegatsiyalaridan iborat³.

Parlamentlararo Assambleya faoliyati Palamentlararo Assambleyaning Kengashi tomonidan tashkil etiladi.

Parlamentlararo Assambleya faoliyati tashkil etilishining tashkiliy tomonlari Assambleyaning Reglamenti - ish tartibi bilan amalga oshiriladi.

Parlamentlararo Assambleyaning doimiy o`tadigan joyi Sankt-Peterburg shahridir. Hozirgi kunga qadar Parlamentlararo Assambleya ishida O`zbekiston Respublikasining parlamenti faol ishtirok etib kelmoqda.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Rayosati boshqa davlatlarning parlamentlari bilan doimiy o`zaro aloqalarni ta'minlash maqsadida 1993 yil 11 martdagi qarori bilan O`zbekiston Respublikasi Milliy parlament guruhining qoidalari tasdiqlandi hamda uning ijroiya qo`mitasi tashkil qilindi. Oliy Majlis huzurida Milliy parlament guruhining huquqiy holati belgilangan qoidalar qabul qilingan¹. Unga ko`ra:

O`zbekiston Respublikasining Milliy parlament guruhi parlamentning barcha a'zolaridan iborat bo`lib, u Oliy Kengashning qarori bilan tuziladi.

Milliy parlament guruhi o`z faoliyatida Parlamentlararo Ittifoqning, o`zi a'zo bo`lgan boshqa parlamentlararo tashkilotlarning tartib-qoidalariga amal qiladi, ularning ustavlari va qoidalariga rioya etadi.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Raisi Milliy parlament guruhining rahbari hisoblanadi.

Milliy parlament guruhi a'zolarining umumiy yig`ilishi Milliy parlament guruhining rahbar idorasi hisoblanadi, bu yig`ilish zaruratga qarab o`tkaziladi. Milliy parlament guruhining yig`ilishi, basharti, unda parlament jami a'zolarining uchdan ikki qismidan ko`pi ishtirok etsa, vakolatli hisoblanadi.

Umumiy yig`ilish Milliy parlament guruhining ijroiya qo`mitasini saylaydi, ijroiya qo`mitasi ishiga doir hisobotlarni tinglaydi, O`zbekiston Respublikasi Milliy parlament guruhining faoliyati bilan bog`liq eng muhim masalalarni qarab chiqadi.

Umumiy yig`ilishni Milliy parlament guruhining rahbari yoki ijroiya qo`mitasi chaqiradi.

Umumiy yig`ilish qaror va murojaatnomalar qabul qiladi, noma va maktublar yo`llaydi.

Basharti, yig`ilishda ishtirok etayotgan parlament a'zolarining yarmidan ko`pi yoqlab ovoz bersa, yig`ilish qarori qabul qilingan hisoblanadi.

Milliy parlament guruhining ijroiya qo`mitasi tarkibi rais, kotib va qo`mita a'zolaridan iborat bo`ladi.

Milliy parlament guruhining ijroiya qo`mitasi:

- ish rejasi tayyorlaydi va uni tasdiqlash uchun taqdim etadi;

- ijroiya qo`mitaning har bir a'zosiga aniq ish jabhasini biriktirib qo`yadi;

- O`zbekiston Respublikasi Milliy parlament guruhi a'zo bo`lgan parlamentlararo tashkilotlarning qarorlarini amalda ro`yobga chiqarish uchun chora-tadbirlar ko`radi;

- parlamentlararo tashkilotlar faoliyat ko`rsatishini ta'minlash uchun ma'muriy va moliyaviy masalalarga doir zarur chora-tadbirlar ko`radi hamda bu tashkilotlarning kotibiyatlari bilan muntazam aloqa bog`laydi;

- Parlamentlararo Ittifoq va boshqa parlamentlararo tashkilotlarning tadbirlarida qatnashish uchun Milliy parlament guruhi a'zolari yuborilishini ta'minlaydi, delegatlarning vazifalarini belgilab beradi, ishlarida ko`maklashadi hamda tadbir o`tkazilayotgan mamlakatda bo`lishlari bilan bog`liq barcha zarur choralarni ko`radi;

- qabul qilingan qarorlar yuzasidan Milliy parlament guruhining tutadigan mavqeini belgilaydi, ana shu mavzular bo`yicha materiallar (bayonnoma, rezolyutsiya loyihasi, qo`shimchalar, tuzatishlar) taqdim etadi, hukumat tasarrufidagi va hukumat tasarrufida bo`lmagan tegishli tashkilotlar bilan maslahatlashish zarurligi to`g`risida qarorlar qabul qiladi;

- kundalik faoliyatga doir masalalarni o`rganadi va parlamentlararo tashkilotlarning faoliyatiga, ustavi, tuzilishi va budjetiga o`zgartirishlar kiritishga, ular o`tkazadigan tadbirlarning kun tartibiga qo`shimcha bandlar kiritishga doir takliflarni ilgari suradi;

- parlamentlararo uchrashuv o`tkaziladigan mamlakat parlamenti rahbariyati va delegatsiyasi bilan ikki tomonlama aloqalar o`rnatadi.

Parlamentlararo tashkilotlarning qarorlaridan Milliy parlament guruhi, shuningdek, zaruratga ko`ra, O`zbekiston Respublikasining Prezidenti va hukumati ham xabardor etiladi.

O`zbekiston Respublikasi Milliy parlament guruhining parlamentlararo tadbirlarida ishtirok etayotgan delegatsiyasi yozma ravishda hisobotlar tayyorlaydi va ijroiya qo`mitasining majlislarida, zaruratga ko`ra parlament guruhining umumiy yig`ilishlarida axborot beradi.

O`zbekiston Respublikasining parlamentiga navbatdagi saylov o`tkazilganidan keyin Milliy parlament guruhining yangi tarkibi tuzilib, uning umumiy yig`ilishida ijroiya qo`mitasining yangi a'zolari saylangunga qadar avvalgi tarkibdagi ijroiya qo`mitasi o`z ishini davom ettiradi.

Ushbu qoidalarga doir har qanday tuzatish umumiy yig`ilishda ovoz berish yo`li bilan qabul qilinishi lozim.

Parlament guruhining barcha a'zolari kiritiladigan tuzatishlar bilan ular yig`ilishda muhokama qilinishidan oldin tanishib chiqishlari lozim.