strategiyalari TMKlar o’zlarining raqobat strategiyalarini firmalarning ra-qobatdagi ustunligi asosida tuzib chiqadilar. Raqobatda ustunlikka erishishning ikkita asosiy turi mavjud: bular raqobatchilarga qa-raganda kam xarajatlarlar bilan mahsulot ishlab chiqarish hamda raqobatchisiga qaraganda iste’mol qiymati yuqori bo’lgan tovarlar ishlab chiqarishga ixtisoslashish, ya’ni tovar differentsiatsiyasi.
kam chiqim xarajatlarining kam bo’lishi firmaning raqobat-chisi tovarlariga o’xshash tovarlarni ishlab chiqarishning kam chiqim yo’llarini topish va ishlab chiqarish hamda kam chiqim bilan sotish qobiliyati borligini bildiradi;
differentsiya – bu iste’molchilar didiga mos hamda ishlatish uchun qulay bo’lgan tovarning kamdan kam uchraydigan noyob va qim-matbaho turini yaratish. Bunda firma har bir mahsulot birligidan raqobatchisiga qaraganda ko’proq daromad oladi;
xorijdagi bandlik darajasini juda pastligi o’rta 12%;
o’tish davri instituti mamlakatlari TMKlar uchun xosdir. Bu guruh kompaniyalar uchun o’rta transmilliylashni indeksi 14% dara-jasida belgilangan.
Bunda har qanday ta’sirchan strategiya raqobatining har ikki turida qaysi biri afzalligini hisobga oladi. TMK bunday fir-malarning raqobatbardoshlik xususiyatlaridan foydalanib, lokal hamda xalqaro bozorlarda raqobatlashib kelmoqda. Keltiriladigan jadvalda firmaning raqobatda ustun kelish yo’llari ko’rib chiqil-gan.
Hozirgi vaqtda har qanday firmaning raqobatda ustun kelishi-nining asosiy usuli – bu o’zining texnologiyasiga ega bo’lishidadir. Texnologiyaning doimiy takomillashtirib borishi va olingan nati-jani jadal sur’atda ishlab chiqarishga joriy qilinishi transmil-liy kompaniyalarni rag’batlantirishga ta’sir etadi.
Raqobatda ustunlikka erishishning nisbatan Yangi usuli iqtiso-diy aglomeratsiya hisoblanadi. Bu tushuncha 90-yillar oxirida kiri-tilgan.
Bu usul TMKning turdosh firmalar yoki ixtisoslashtirilgan yordamcha tarmoqlari to’plangan «klaster» mintaqalari ilm-fan bi-lan bog’liq sohalariga investitsiya kiritish bilan amalga oshiriladi. Ilgarigi klasterlar (bir guruh firmalar) bir geografik makonda to’plangan va milliylik xususiyatiga (Shveytsariya soatsozlik sano-ati) ega edi. Yangi klasterlar (ilmiy va texnologik parklar, ilmiy-tadqiqot korsortsiumlar, yordamicha xizmat ko’rsatish markazlari) «tashqi» omillar iqtisodiga yo’naltirilgan.
Bundan ko’zlangan maqsad shunday markazlarning imkoniyatlaridan foydalanish, klas-terlar qaerda joylashgan bo’lsa, firmalarni o’sha erga mablag’ kiri-tishga yo’naltirish edi. Bu, o’z navbatida, TMKni mazkur tadbirlarda faol ishtirok etish zaruratini tug’dirar edi. Firmalarning piro- vard ish natijalaridagi muayyan ustunligidan foydalanib «bunyod-korlikmi yoki sotib olish bilanmi» degan masalani echish kerak edi. Hozirgi vaqtda bu ikki yo’ldan qaysi birini tanlab olishning eng samarali usuli
«internalizatsiyalashtirish » kontseptsiyasidir. (Bu kontseptsiyani amerikalik olimlardan Bakli va Kesson 70-yillarning oxiri va 80-yillarning boshida ishlab chiqqan). Bu kontseptsiya firmalarnng o’z mulklarini Yangi bozorlarga chiqarishni kengay-tirishga, xom ashyolarning Yangi manbalarini va ishlab chiqarish ja-rayonlarining Yangi bosqichlarini topishga qaratilgan edi. «Inter-nalizatsiyalash»ning gorizontal va vertikal integratsiyalashdan farq qiladigan tomonlari shundan iborat.
u vertikal va gorizontal integratsiyasi chegarasi doirasidan chiqib, bitimlar tuzish doirasini kengaytirishni o’z ichiga oladi.
Firmalar o’z tasarruflarida bo’lgan xususiy aktivlari im- koniyatlaridan «internalizatsiya» qilish yo’li bilan agar firma yangi tur operatsiyalarni sotib olish yoki bunyod etishdan foydasi tavak-kalchilik oqibatida kelib chiqadigan xarajatlardan yuqori bo’lishi kutilgan taqdirda foydalanishi mumkin.
XX asrning 80–yillaridan boshlab qarama-qarshi jarayon «eks- ternalizatsiya»vujudga keldi. U foyda keltirmaydigan alohida bir korporatsiya faoliyatini ajratib tashlash fikrini ilgari surgan edi. Ko’pgina TMKlar xavf-xatar kuchayib borayotgan bir sharoitda o’z faoliyatlarini murakkab tomonga qaratdilar. Yarim fabrikatlar ta’-minotini va boshqa tur xizmatlarni tashqi mustaqil firmalarga topshirdilar.
TMKning raqobatbardoshlik strategiyasining shakllanishiga «narx-lar zanjiri» kontseptsiyasi katta ta’sir ko’rsatdi. Bu kontseptsiya Garvard biznes maktabining professori M. Porter tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, 1985 yili chop etilgan «Raqobat afzalliklari» kitobida yoritib berilgan.
jadval
