Risk konsepsiyasi: riskning aniqmasligi, riskning manbasi va turlari

1-rasm. Neyman–Mongershternning foydalilik funksiyasi
Yirik kompaniyalar ehtiyotkor xulq-atvorni namoyon etish ehtimoli
ko‘proq ekanligi va tadbirkorlar o‘z qarorlarida risk asosiy mezon bo‘lmaganda,
optimistik baho berishga moyil bo‘lishiga ishoniladi.
Dj.fon Neymann va O.Morgenshteyn tomonidan olib borilgan izlanishlar
R.Lyuis va X.Rayf tomonidan davom ettirildi.
1952 yilda Nobel mukofoti laureati G.Markovits “ratsional investitsiya
portfelini tanlash” nazariyasini joriy qildi. Uning asosida ishlab chiqilgan moliya
bozori subyektlarining xatti-harakati modeli moliyaviy investitsiyalar riskini
miqdoriy jihatdan aniqlash mumkinligini va qarorlar kutilayotgan daromadning
nisbati va investor uchun maqbul bo‘lgan tavakkalchilik darajasiga qarab
tanlanadi.
Sotsiologik risk to‘g‘risidagi munozaralarni risk-risk jamiyatida Myunxen
universiteti professori V. Bek o‘ziing “Risk jamiyati. Boshqa modern yo‘lida”
nomli asarida boshlab berdi (1986). Muallif tushunchasiga ko‘ra, “riskni ishlab
chiqarish - bu ijtimoiy jarayon”, “rivojlangan jamiyatda boylikning ijtimoiy
ishlab chiqarilishi muntazam ravishda riskning ijtimoiy ishlab chiqarilishi bilan
birga keladi”, shuning uchun ilmiy va texnik tizimlar tomonidan yuzaga
keladigan risklarni aniqlash va adolatli taqsimlash zarur.
Bilefeld universiteti professori N. Luman o‘zining Risk tushunchasida
(1991) an’anaviy va riskli ta’riflardan tubdan farq qiladiganlarga o‘tishni taklif
qiladi: “Risk” biz duch keladigan narsadir, “risk” esa o‘z qarorlarimiz bilan
boshlaydigan holatimizdir. Shunday qilib, risk qarorlarni qabul qilish yoki qabul
qilmaslik bilan yuzaga keladi.
Psixologiya nuqtai nazaridan, odamlar riskga obyektiv darajasi yoki ilmiy
bahosiga emas, balki idrokiga ko‘ra munosabatda bo‘lishadi. Ilmiy baholash
individual reaksiyaga ta’sir qiladi, chunki ular individual idrokga mos keladi.
Riskni idrok qilish ijtimoiy va madaniy muhitga qarab juda katta farq
qiladi. Turli xalqlarning riskiga etnik-madaniy munosabat to‘g‘risida xulosa B.
Berri transmilliy korporasiyalar faoliyatining etnopsixologik sharoitlarini
o‘rganishda xavf - fanlararo tadqiqotlar mavzusi, ma’lum bir xususiy fan
chegaralaridan tashqariga chiqadigan umumiy ilmiy tushuncha maqomini oladi.
Risk turlarini tasniflash
Risk turlarini tasniflash deganda, maqsadlarga erishish uchun ma’lum
mezonlarga ko‘ra, ma’lum guruhlarga bo‘linish tushuniladi. Tasniflash
tamoyillarini ishlab chiquvchilarning fikriga ko‘ra, har bir risk turi boshqaruv
amaliyotining o‘ziga xos tizimiga ega bo‘lishi kerak.
Vujudga kelish manbalariga ko‘ra, risk ichki va tashqiga bo‘linadi. Ichki
risk - bu risk holatini faol ravishda yaratadigan rahbariyat va xodimlarning
faoliyati natijasidir (1-jadval). Shu bilan birga, ichki risklar yetarlicha
boshqarilishi mumkin.
Riskni asosiy tushunchalari, elementlari va hislatlari. Mavjud adabiyotlarda
riskning hislat, xususiyat va elementlari obyektiv va subyektiv jihatlari o‘zaro
munosabatlari, uni mazmunini anglash turlicha tavsiflangan.
Riskning mohiyati to‘g‘risidagi xilma-xil fikrlar, ko‘p hollarda bu
hodisaning serqirraligi amalda mavjud xo‘jalik faoliyati qonuniyatlarida uni
to‘liq tan olinmasligi, real iqtisodiy amaliyotida va boshqaruv faoliyatida
yetarlicha qo‘llanilmasligi bilan sharxlanadi.