Рус олими М. В. Л омоносов уз улкасини мукаммал



Download 35,68 Kb.
Sana14.07.2022
Hajmi35,68 Kb.
#797667
Bog'liq
Αζαρ


Рус олими М. В. Л омоносов уз улкасини мукаммал
урганиш ма^садида 1761 йили 30 саволдан иборат жавоб
вара^аси тузиб, а^оли уртасида тар^атган эди. Айни
ва^тда бу билан улкашунослик фанига асос солинганди.
Улкани урганиш масаласи Урта Осиё, шу жумладан
Узбекистон ^удудида Россиядан анчагина кейинро^,
яъни XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошланади.
Рус олимлари Урта Осиёнинг чоризм тарафидан
босиб олинишидан анча илгари бу улкани урганиш
10
www.ziyouz.com kutubxonasiбуйича бир ^анча ишлар ^илган эдилар. Биро^, XIX
аернинг биринчи ярмидаги улкани урганиш, яъни
ма^аллий тарихчилик ижтимоий-сиёсий, и^тисодий ва
маданий ^аётдаги би^и^ликка мос булиб, феодал тузум
манфаатлари учун хизмат ^илар эди. Тарих фанидан
феодал синфининг манфаатлари, хонлар ва улар сулоласининг тахтга эгалиги ва «одиллиги»ни мафкуравий
жих,атдан асослаш учун фойдаланиб келинди. Сарой
тарихчилари узларининг асосий эътиборларини сиёсий
во^еликларни хонларнинг фаолияти ва уз ра^иблари
устидан ^озонган галабаларини кукларга кутариб ма^-
таш, саройдаги анъаналарни тасвирлашга ^аратдилар.
Чунки замон узи шуна^а эди. Натижада бу давр
тарихчилигининг мавзуи жа^он тар^хчилиги мавзусидан
бир ^адар ажралиб ^олди.^Х — XV аерлардаги ма^аллий
тарихчилар Мухаммад Наршахий, Табарий, Рашидиддин,
Низомиддин Ж омий, Абулг озихон ва бопн^аларнинг
асарлари узининг мазмундорлиги, фактик материалга
бойлиги билан бу даврда ёзилган тарихий асарлардан
сезиларли даражада ажралиб туради. Шар^шунос А. А. Ромаскевич Рашидиддиннинг «Ж оме утгаворих» номли асари устида суз юритар экан, хд^ли
равишда бу асар узининг мазмуни ва хджми жихдтидан
мух,имлигини курсатиб, биз бу асардан кейин Эрон
тарихчилигида во^еаларни бу хилда баён ^илиш
учун булган интилишни курмаймиз, деб ёзган эди.
Бу Урта Осиё тарихчилигига ^ам хос нарса эди. Шундай
к^илиб, XIX аернинг биринчи ярмида тарих ф ани ^ам,
бош^а фанлар сингари, хукмрон синфнинг манфаати
учун хизмат ^илди.
XIX аернинг 30-йилларида Бухоро сарой тарихчиси
Мухаммад Ё^уб ёзган «Гулшан ул-мулук» номли асар уша
давр тарихий манбаларидан бири ^исобланади. Бу асар
форс-тожик тилида ёзилган булиб, унда ^адимги замонлардан то XIX аернинг 30- йилларигача булган
Бухоро амирлигидаги сиёсий во^еалар баёни берйлади.;
Асарда сарой во^еликлари, хукмрон синфлар тарихи,
узаро урушлар, унда эришилган галабалар, хонликнинг
кейинги сулоласининг генеалогияси (насабномаси)
ифодаланиб, жамиятнинг ривожланишида асосий куч
булган хал^ оммасининг а^воли, унинг тилак-орзулари,
хал^ ^аракатлари ва бу ^аракатнинг туб мо^иятини
ёритишга булган интилишни деярли курмаймиз/
Яна уша даврда форс-тожик тилида ёзилган иккинчи
11
www.ziyouz.com kutubxonasiманба Бухоро сарой тарихчиси Мухаммад Мир Олимнинг «Тарихи амир Насрулло» номли асаридир. Бу асар
Бухоро амири Насруллонинг (1826—1860) топшириги
билан ёзилган. Асар XVIII асрнинг иккинчи ярмида
Бухоро амирлигида юз берган сиёсий во^еаларни, ички
ва таш^и во^еликларни тасвирлаш билан бошланиб, амир
Насруллонинг ^окимиятга келиши, унинг дастлабки
йиллардаги давлатни бош^аришда тутган сиёсати билан
тугалланади. Асарда Б ухоро амирлигидаги 1821 —
1825 йилларда булиб утган хитой-^ипчо^лар ^узголони
ва унинг бостирилиши ^а^ида сузланади. Аммо асарда
^узголоннинг асосий сабаблари ва мо^ияти очиб
берилмаган, бу табиий ^ол булиб, сарой тарихчисидан
буни кутиш мумкин эмас эди.
Яна шу йуналишда ёзилган тарихий манбалардан
бири мулла Ибодулла ва мулла Мухаммад Ш арифлар
томонидан форс-тожик тилида яратилган «Тарихи амир
Гайдар» номли асардир. Асарда аштархонийлар билан
мангитлар сулоласи тарихи, амир ^айдарнинг отаси амир
UIoj^ муроднинг тугилишидан бошлаб, то амир ^айдарнинг улими (1826) гача Бухоро амирлигида булиб утган
сиёсий, ижтимоий-и^тисодий во^еаларга тухталиб
утилган. Шу билан бирга, асарда 1820 йилда А. Ф. Негри
бошли^ Россиядан Бухорога юборилган элчилик ташриф и тугрисида ^ам маълумотлар б ерилган1.
Мухаммад Шарифнинг худди уша даврни акс эттирувчи «Тож ут-таворих» — («Тарихлар тожи») номли
асарида мангитлар насабномаси, туркий ва мугул
^абилалари, Чингизхон, унинг авлод-аждодлари, шайбонийлар, аштархонийлар сулоласининг тарихи берилади.
Умуман, асар аштархонийлар, айни^са мангитлар сулоласи ва^тида Бухоро амирлигидаги сиёсий, ижтимоий-и^тисодий во^еликларни урганишда му^им роль
уйнайди.
XIX асрнинг 40- йилларида ёзилган йирик тарихий
манбалардан бири Мухаммад )^акимхон туранинг «Мунтахаб ут-таворих» номли асаридир. Асарда XVIII асрнинг 70- йилларидан то 1^у^он хони Умархоннинг вафоти
(1822), ундан сунг тахтга утирган Мадалихонгача булган
даврдаги К,у^он хонлиги тарихига дойр сиёсий во^еалар
тасвирланган.
1 А. С а ъ д и е в. XIX асрда Т уркистонда тарих фани. Уздавнашр,
1960 й. 72- бет.
12
www.ziyouz.com kutubxonasi>^акимхон тура хон билан бирга юриб, XIX асрнинг
биринчи чорагидаги во^еаларга аралашади. У саройдаги
фис^-фужур, вилоятлардаги сиёсий тортишувлар, хонликнинг таш^и ва ички сиёсатини, Бухоро амирлигидаги
сиёсий ^одисаларни уз кузи билан куриб, уларни
уз асарида акс эттирган. Аштархонийлардан сунг тахтга
утирган узбекларнинг минг сулоласи ^а^ида, Умархоннинг ^укмронлик ^илган (1810— 1822) ва^тдаги сиёсий
во^еалар ани^ ва изчиллик билан ифодаланган. Асарнинг
^иммати шундаки, Россиянинг Урта Осиёга нисбатан
тутган сиёсати ва уша ва^тдан урта осиёликларнинг
Россияга берган ба^осини ани^лашда у му^им уРин
тутади, чунки муаллиф Россияда булиб, у ердаги ^аёт
билан бевосита танишган, Россия билан богланиш
масаласида илгор фикрларни баён ^илган. Муаллиф
уз асарида 1821 — 1825 йилларда Бухорода булиб утган
хитой-^ипчо^лар ^узголонида ^атнашганларни «хоин
кишилар» деб ^оралайди. Бу эса муаллиф тутган йулни
я^цол курсатиб турибди.
-.I^y*SOH хонлиги тарихига оид манбалардан бири мулла
Аваз Му.\аммаднинг форс-тожик тилида ёзилган «Тарих
жа^оннумаи» асари булиб, уз кузи билан курганларининг баёни хдмда тарихий манбалар асосида ёзилган
икки китоб ва географик цушимчадан иборат. Асарнинг
биринчи ^исмида инсоннинг пайдо булишидан бошлаб,
то XVI асргача булган ^укмдорлар тарихи берилган*
Асарнинг иккинчи ^исмида 1^у^он хони Олимхон
(1798—1810) ва Умархон (1810—1822) >;укмронлиги
даври сиёсати тулик, берилган.
Асарда Бухоро амирининг хитой-^ипчо^лар ва ь^ора-
^алпок, хал^ларига нисбатан тутган сиёсати, 1^у^он
хонлиги билан Бухоро амирлиги уртасидаги муносабатлар, рус аскарлари томонидан Самарканд ва Катта^ургон ерларининг босиб олиниши, йул ва иморатлар
^урилиши, айрим во^еаларнинг саналари ва к. лар
берилган. Шу билан бирга, асарда 1842 йили Ьууь;онда
кутарилган хужа К^аландар бошчилигидаги ^узголон,
1847 йилда Тошкент ^окимига карши кутарилган ^аракат
каби му^им во!>еалар >;а1>ида ^ам суз боради. Асарда
келтирилган бу далиллар тарихни урганиш учун му-
^имдир. Биро^ бу хилдаги асарлар уша давр ^укмрон
феодал синф мафкураси ру^ида ёзилган булиб, унга
тан^идий куз билан ^араш талаб ^илинади.
К,у^он хонлиги тарихчилигида Мулла Ниёз Му13
www.ziyouz.com kutubxonasi^аммаднинг «Тарихи Ш о^ру^ий» деган асари >;ам
диь^атга сазовордир. М уаллифнинг бу асари К^у^он
хонлигининг XVIII ва XIX аернинг 7 0 -йилларигача
булган тарихига оид му^им маълумот беради. Бу
маълумотлар шу давр тад^и^отчилари учун жуда ^имматлидир.
Тошкентдаги К,орёгди ма^аллалик Мухаммад Солих.
К,орахужа углининг 1880—1885 йиллар орасида ёзган
«Тарихи жадида-и Тошканд» («Тошкентнинг янги
тарихи») номли 1200 бетдан иборат асари ^ам жуда
му^им а^амиятга эга булиб, у Урта Осиёда утган уч
хонликда ёзилган тарихий асарлардан бирмунча фар^
^илади. Асар ф орс-тож ик тилида ёзилган. У ^укмдорлар
уртасидаги урушлар тарихидан иборат булиб, иккинчи
^исми 1^у^он хонлиги ва Тошкент тарихига багишланган.
Бунда муаллифнинг янгича тарих ёзиш ниятида иш
бошлаган и ва А. Кундан масла^атлар олганлиги сезилади. Шунингдек, асарда К,у^оннинг сиёсий ^аётида
устунлик ролини у й н а г а н гуру^лар ва шахслар, Тошкентда булиб утган сиёсий ^аракатлар, хал^ ^узголонлари, шу ^узголонларнинг йуналиши ва сабаблари ^а^ида
(бу масала бош^а ^еч бир асарда бунчалик ёритилмаган)
муфассал маълумотлар берилган. Бу асар янги давр
тарихчилигида янги интилиш эди. Асар Узбекистон
Фанлар академиясининг Шар^шунослик институтида
нодир асарлар ^аторида са^ланмоада.
XIX аернинг биринчи ярмида Хива хонлигида ёзилган
тарихий манбалардан энг му^ими Мунис ва Ога^ийларнинг асарлари х,исобланади.
Мунис (1778—1829) нинг отаси Авазбий мироб Хива
хони Элтузарга ^адар ^ам, унинг ^укмронлиги ва^ти
(1804—1806) да ?^ам сарой хизматида булади. Элтузархоннинг ^укмронлиги ва^тида Мунис сарой хизматига киради ва хоннинг тоншириги билан узининг
«Фирдавс ул-и^бол» номли маш^ур тарихий асарини
ёзади. Элтузархон Шерму^аммад Муниега бу асарни
Фирдавсийнинг «Шо^нома» асаридан устун ^илиб
яратишини ^ам у^тиради. Мунис асари узбек тилида
ёзилган. У Хива хонлигининг XVI — XVII аерлардаги
тарихини ёритишда Абулгозининг асарларидан фойдаланади. Хива хонлигининг XVIII аердаги тарихига оид
во^еаларни эса шу во^еаларни уз кузи билан курган
кишилар ва, айни^са, отаеининг берган маълумотлари
асосида ёзади. XVIII аернинг иккинчи ярмидаги энг
14
www.ziyouz.com kutubxonasiму>>им во^еаларни, 1812 йилгача булган тарихий во^еаларни тасвирлаш пайтида унга хон томонидан боип^а
вазифа, яъни Мирхонднинг маш^ур асари «Равзат уссафо»ни форс тилидан узбек тилига таржима ^илиш
тонширилади. Мунис бу асарнинг биринчи китобини
тамомлаб, иккинчисини ёзаётган ва^тида тусатдан вафот
этади. Шундай ^илиб, у ^улёзманинг таржимасини ?^ам,
уз асарини ^ам тамомлай олмайди. Мухаммад Ризо
Ога^ий (1809—1864) Хива хони Олло^ули (1825 —
1842) нинг топшириги билан асарни давом эттириб,
1827 йилларгача булган во^еаларни ёзади. Сунгра
у 1826—1842 йиллардаги во*;еалар ёритилган «Риёз уддавла», 1842 — 1845 йиллардаги тарихий во^еалар ёр и ­
тилган «Зубдат ут-таворих», 1846—1855 йиллардаги
во^еалар ёритилган « Ж о м и ъ у л - в о ^ е от и султоний»,
1856— 1865 йиллардаги во^еалар ёритилган «Гулшан
давлат» номли асарларни ёзади. Ога^ий «Шо^иди и^бол»
номли бешинчи асарини Хива хони Мухаммад Ра^имхон
даври (1865 — 1910) га багишлайди. Аммо бу асар тамомланмай, 1872 йили во^еалари билан тугайди.
Мунис ва Ога^ийлар сарой тарихчилари булсалар-да,
уларнинг асарлари узининг далилларга бойлиги, хронологик изчиллиги, у зиДа акс эттирилган сиёсий во^еаларнинг тули^ баёни жихдтдан уша даврдаги Бухоро ва
Р^у^он сарой тарихчиларидан бирмунча ю^ори туради.
Хива сарой тарихчилиги ва хусусан Мунис, Ога^ий
асарларидаги бу хусусиятни уз ва^тида В. В. Бартольд
^ам «История культурной жизни Туркестана» деган
асарида таъкидлаб: «Мунис ва Ога^ийнинг китоблари
адабий ва тарихий асар сифатида камчиликларига
^арамай, баён ^илишнинг тули^лиги ва далилий Маълумотларнинг сони жи^атидан бизгача етиб келган Бухоро
ва 1^уь;он хонликлари тарихи буйича битилган асарларни
ореада ^олдиради», деб ёзган эди.
Хул оса ^илиб айтганда, XIX асрнинг биринчи ярмида
ма^аллий тарихчилар томонидан яратилган тарихий
асарлар мамлакатнинг хужалиги, и^тисодий муносабатлар, синфий кураш, хал^ харакатлари ва сиёсий
во^еаларнинг ижтимоий-и^тисодий илдизларини очиб
бера олмаган булса ^ам, тарихчиларимиз улкани урганишда, солномалар тузишда, этнографик ва топонимик
материаллар туплашда бу нодир асарлардан, тан^идий
ну^таи назардан ^араб фойдаланишлари мумкин. Бу
асарлар шунинг учун ^ам 1917 йилга ^адар улка тарихини
15
www.ziyouz.com kutubxonasiурганишда жуда ^ул келади. Чунки уларнинг муаллифлари бевосита уша даврда яшаган, руй бераётган во^еа ва
^одисаларни узкузлари билан курган, шунингдек уларни
олдинги давр во^еалари билан ^иёслаган. Шу ну^таи
Download 35,68 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish