Sabirov B. A. Mashinasozlik texnologiyasi asoslari fanidan

Moslamaning xatoligi uning detallarining xatoligi va yemirilishi natijasida hosil bo’lib, tayyorlanayotgan detalning dopusklari maydoni qiymatidan 1/3-1/5 barobar ortib ketmasligi kerak.
Dastgohni talab etilgan o’lchamga sozlash va kesuvchi asbobni o’rnatish xatoliklari. Donali ishlab chiqarish sharoitida kesuvchi asbobni sozlash ishlov berish davrida ishchi tomonidan amalga oshiriladi. Seriyali va yalpi ishlab chiqarish sharoitlarida esa sozlovchi tomonidan ishlov berishgacha amalga oshiriladi.
Donali ishlab chiqarish sharoitida kerakli o’lcham sinab kesib olish yo’li bilan olinadi. Bu holda ma’lum qatlam kesib olingandan so’ng o’lcham tekshirib ko’riladi va h.k. bu ishni talab etilgan o’lchamga erishgunga qadar davom ettiriladi. Bu ishlarni bajarishda ishchi dastgoh limbidan foydalaniladi. Bu usulda sinab kesilgan uzunlikdagi kesish chuqurligi detalning butun uzunligi bo’yicha bir xil bo’lmasligi tufayli xatolik hosil bo’ladi.
Zamonaviy usullardan biri, talab etilgan o’lchamni avtomatik tarzda olishdan iborat. Bu usulga ko’ra dastgohning ishchi organlari, moslama va kesuvchi asbob avvaldan kerakli ravishda talab etilgan o’lchamga sozlanadi. Buning uchun kesuvchi asbob harakatini chegaralovchi maxsus to’sqichlar o’rnatiladi. Kesuvchi asbobni o’rnatish, ularni almashtirish, to’sqichlarni yeyilish natijasida xatoliklar yuzaga keladi.
Dastgoh yoki moslamada zagotovkani bazalash va o’rnatish xatoliklari. O’rnatish xatoligi E_ur umumiy xatoliklarni tashkil qiluvchi xatoliklardan biri bo’lib, bazalash xatoligi E_b va mahkamlash xatoligi E_m yig’indisidan iborat.
Bazalash xatoligi o’rnatish bazasi bilan o’lchov bazalarini qo’shilmaganligi sababli hosil bo’ladi.

Mahkamlash xatoligi qisish kuchi ta’sirida detalning siljishi tufayli hosil bo’ladi.
Zagotovkaning siljishi o’q bo’yicha, radial va burchak ostida bo’lishi mumkin.
Tekis yuzalarga ishlov berishda bazalash xatoligi vektori va mahkamlash xatoligi vektorlari bir nuqtaga yo’nalgan deb qabul qilinsa:
E_u=E_b + E_m (3.4)

Aylanish o’qiga ega bo’lgan yuzalarga ishlov berishda bazalash va mahkamlash xatoliklari vektorlari turli burchak ostida o’zaro joylashgan deb qaralsa:

Е_у = . (3.5)
Agarda o’rnatish bazasi bilan o’lchov bazasi birga bo’lsa E_b= 0 bo’ladi.
3.1-rasmda ko’rsatilgan holat uchun L o’lchamni ta’minlashda E_bL=0 chunki A-A yuza ham bazalash ham o’lchov bazasidir. K o’lchamni ta’minlashda esa o’lchov bazasi V-V bo’lgani uchun E_b =.
Detallarni bazaviy teshiklari bo’yicha silindrik yuzalarga o’rnatishda (barmoqlarga) o’lchov bazasi ta’minlanayotgan o’lcham yo’nalishida siljishini inobatga olish kerak (3.1-rasm). Kengayuvchi barmoqqa o’rnatilganda (oraliq yo’q holda) l-o’lchamga nisbatan xatolik zagotovka diametri D ning dopuski maydonining yarmiga teng bo’ladi. E_b=2. Bikr barmoqqa o’rnatilganda esa E_b hosil bo’lgan oraliq qiymatiga katta bo’ladi:
E_b= 2+_or (3.6)
Texnologik ishlov beruvchi tizimga (TIBT) ta’sir etuvchi kuch ostida dastgoh detallari ishlov berilayotgan detal va kesuvchi asbobning deformatsiyasi TIBT ning bikrligi. Metall kesish dastgohlarida detallarga ishlov jarayonida hosil bo’lgan kesish, moslamani siqish kuchlari va boshqa kuchlar dastgoh detallariga ishlov berilayotgan detalga, kesuvchi asbobga ta’sir ko’rsatadi. Natijada ularning deforamatsiyalanishi, kesuvchi qirrani holatini o’zgarishi, detal o’lchamlarining o’zgarishi kabilar kuzatilib to’g’ri geometrik shaklda og’ish hollari vujudga keladi (konussimonlik, ovallik).
3.1-rasm. Detallarni tekis va silindrik yuzalari bo’yicha o’rnatish


Ishlov berish jarayonida hosil bo’lgan deformatsiyalar ta’sirida sodir bo’luvchi to’g’ri shakldan og’ish hollari 3.2-rasmda keltirilgan.
3.2-rasm. TIBT ning deformatsiyasi natijasida to’g’ri geometrik shakldan og’ish hollari.

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki TIBT ning bikrligi detallarni tayyorlash aniqligiga katta ta’sir ko’rsatadi.

TIBT ning bikrligi deganda elastik ishlov berish tizimining kuch ta’sirida deformatsiyasiga qarshilik ko’rsatish qobiliyati tushuniladi.
J_T= R_u/u, kg/mm, (3.7)
bu yerda: J_T- tizimning bikrligi; R_u- kesish kuchining radial tashkil etuvchisi; u- kesuvchi qirraning siljishi (deformatsiyasi).
Bikrlikka teskari tushuncha moslanuvchanlik deb yuritiladi yoki:

 = ¹
J_T
mm/kg
 ¹⁰⁰⁰ mkm/kg. (3.8)
J_T