Samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti

1.2. Ta’lim – tarbiya jarayonida o’qituvchi faoliyatining qirralari 
 
Dunyodagi eng baxtiyor, piru badavlat inson o’qituvchidir. O’qituvchi xar 
qanday javoxirlardan kimmat bo’lgan yosh avlodga ta’lim va tarbiya beradi, uni 
ulug ishlarga voris qiladi. Kelajak kasrini bunyod etuvchi aziz avlod tarbiyasi 
o’qituvchi kulida. 
O’qituvchilik kasbi barcha kasblarning podshosi sifatida aloxida faxr va 
iftixorga egadir. O’qituvchining bilimi, akl-zakovati, mexri, pokiza ma’naviy 
olamidan baxra olmagan kasb egasi yuk. Shuning uchun xalq o’qituvchi so’zini 
izzat-ikromga limmo-lim kalb kuri bilan tilga oladi, uni jamiyatimizning nuri-
ziyosi sifatida e’zozlaydi. 
O’qituvchini ulug inson sifatida kadrlash goyasining uzok tarixi bor. 
Respublikamizda kadrlar tayyorlashning milliy dasto’rini amalga oshirishda 
o’qituvchining roliga yuksak baxo berildi. O’qituvchilarga ta’lim va tarbiya 
berishning murakkab vazifalarini muvoffakkiyatli xal etish o’qituvchining goyaviy 
e’tikodi, kasb maxorati, iste’dodi va ma’daniyatiga taallukli ekanligi maxsus 
takidlandi. 
Hozirgi sharoitda o’qituvchilik kasbi bu kadar uluglanishning uzok tarixiy 
ildizlari bor. Uzbek xalqi qadimgi zamonlarda xam yosh avlodga bilim beruvchi 
bilimdon shaxslarni xar jixatdan xurmat kilgan. Bu xurmat bizning davrimizda 
o’ziga xos moxiyatga va mazmunga ega buladi. 
«Ta’lim to’g’risida»gi qonun mamlakatimizda yosh avlodga ta’lim va 
tarbiya berish ishlarini tubdan yaxshilashga aniq dasto’rini belgilab beradi. Bu 
dasturni amalga oshiruvchi asosiy kuch o’qituvchidir. O’qituvchi yosh avlodning 
ta’lim va tarbiyasi jarayonidagi asosiy shaxs bo’lib kelgan va bundan keyin 
xamshunday bo’lib qoladi.

---

14 
Milliydasturnihayotgatadbiketishbelgilabberilganyoshavlodta’limvatarbiyasi
gadoirulugvorishlarniamalgaoshirishhozirgikuntalablarinuktainazaridano’qituvchio
ldigailmiy, uslubiy, siyosiy, madaniy va ahloqiy jixatlardan yanada ma’suliyatli 
vazifalarni quymoqda, unda yuksak insoniy sifatlar va sof ma’naviy psixologik 
olamni talab etmoqda. 
Hozirgi umum ta’lim maktabi ta’lim va tarbiya tizimida o’qituvchining roli 
bekiyosligi xakida manbabor. Xulosashuki, maktabda uquv tarbiya jarayonini 
tashkiletish, boshqarish va undan kuzlangan maqsadni ruyobga chikarish fakat 
o’qituvchiga, uning shu jarayonga psixologik jixatdan mustaxkam tayyorgarligiga 
bog’likdir. 
O’qituvchining ta’lim-tarbiya jarayoni maqsadga muvofik amalga oshirish 
uchun zarur bo’lgan psixologik sifatlardan biri uning nutkidir. 
O’qituvchi darslik va kushimcha manbaalardagi bilimlarni o’quvchilarga 
fakat o’zining jonli nutki orkali yetkazadi. O’qituvchining nutki o’quvchilarning 
ta’lim materialini uzlashtirish sifatini belgilaydi.
O’qituvchining nutki gramattik jixatdan tugri to’zilgan bo’lib, ta’lim 
mazmunini izchil, sistemali va mantikli bayon kilishi lozim jarayonida 
o’qituvchining nutki xar qanday illatlar, notanish terminlar, shevachilik, arxaik 
suzlar kabilardan xoli bo’lishi kerak. 
O’qituvchi nutkining ikkinchi muxim tomoni uning emonsionallik 
o’qituvchi nutkining ta’sir kuchini ta’minlaydi, o’quvchilarning ta’lim materialini 
puxta uzlashtirish vositasi sifatida xizmat qiladi, ularda turli xissiy xolatlarni 
vujudga keltirib, ukuv materiali mazmuniga «jon» bagishlaydi. 
O’qituvchi nutki uchun zarur bo’lgan uchinchi shart paparabingvistik aloka 
yoki intonatsiyadir. Intonatsiya o’qituvchi nutki uchun bezak sifatida xizmat qiladi, 
uning ta’sir kuchini oshiradi, o’quvchilarning idrok kilish faoliyatini faollashtiradi. 
O’qituvchi nutkining mazmunli va kizikarli bo’lishini ta’minlovchi faktor 
uning yengil uslubi, kizikarli turmushdan olingan misollarga boyligidir va nixoyat 
o’qituvchi nutki uchun zarur bo’lgan beshinchi shart uning sur’ati va turli parazit 
suzlardan (ya’ni, masalan, demak, xush, shunday qilib, tak, xupmi va x.k.) xoli 

---

15 
bo’lishidir. Bunday suz yoki birikmalar o’qituvchi nutkining emotsionalligi va 
ta’sir kuchiga aks ta’sir etadi, o’quvchilarga ta’lim materialini idrok kilish 
faoliyatini susaytiradi, ularni zeriktiradi. O’qituvchi nutkining tezligi materialning 
mazmuni va o’quvchilarning indevedual sifatlariga mos bo’lishi zarur. Bu 
nutkning tezligi yoki sustligi sentning imkoniyatlariga buy sunishi kerak. 
O’qituvchining nutki tez bo’lsa, o’quvchilarni shoshtiradi, sekin bo’lsa 
zeriktiradi. Shuning uchun xar bir o’qituvchi bu masalaga uz imkoniyatlariga 
asosan ijodiy yondoshishi kerak. Bunda umumiy kolip bo’lmaydi.
O’qituvchilik kasbi uchun zarur bo’lgan ikki psixolik sifat tafakkuridir.
Tafakkurning kengligi chuqurligi umumlashtirish aniq tugri xulosalar 
chikara olish, fikirni aniq misollar bilan isbotlay olish kabi sifatlar ta’lim 
materiallarini bayon kilish jarayonida eng zarur omillardir.
Keng tafakkurga ega bo’lish o’qituvchiga darslik materiallariga ijoiy 
yondoshishaga imkon beradi. O’qituvchining ijodkorligi va tashabbuskorligini 
ta’minlaydi. 
O’qituvchining analiz va sentiz, indeksiya va deduksiyaga asoslangan 
fikrlarini o’quvchilar tez, keng idrok qiladilar va xotirada uzok saklaydilar. Bunday 
fikrlarni o’quvchilar ijobiy uzlashtiradilar. Unda mustaqil xulosalar chikaradilar va 
amaliyotga tugri foydalanadilar. O’qitish jarayoni uchun zarur bo’lgan muxim 
omillardan biri o’qituvchining xotirasidik. 
Utkir va hozirjavobligi xotira aytiksa o’qituvchi uchun juda zarur. 
Sermaxsul xotira o’qituvchiga bilimdon bo’lishga imkon beradi. Bunday xotiraga 
ega bo’lgan o’qituvchi kup narsani uzok muddat esda saklaydi, yangi materialni 
tez uzlashtiradi. Ta’lim materialini istagan vaqtda tulik esga tushiradi. 
Donolar bashoraticha, xotira akl xujayrasidir. Bu xujayrada tokchalar juda 
kup. Esga olinadigan xar bir narsaning uz tokchasi bor psixologik jixatdan 
tarbiyalanmaydigan xotira yuk. Uz xotirasini tarbiyalash, uning maxsuldorligi va 
hozirjavobligini ta’minlash xar bir o’qituvchining uz kulidadir. 
Irodalilik va emotsional xolatlar o’qituvchi faoliyati psixologik sifatlarining 
muxim tomonidir. 

---

16 
Pedagogik jarayon o’qituvchi shaxsidan kuchli iroda talab qiladi, chunki 
o’qituvchining darsga tayyorlanishi, ko’rsatma kurollar tayyorlashi, dars jarayoni, 
sinfni boshqarish, keng kulamdagi sinfdan tashkari ishlarning hammasi irodaviy 
kuch tufayli ruyobga chikadi.
Bularning xar biri ma’lum darajadagi kuch, gayrat, chidam, tokad, kat’iyat 
kabi irodaviy sifatlarga asoslanadi.
Irodalilik 
o’qituvchi 
faoliyatida 
uchraydigan 
turli 
mazmundagi 
qiyinchiliklarni bartaraf etishda namoyon buladi. Uzidagi irodaviy sifatlar orkali 
o’qituvchi o’quvchilarga ta’sir utkazadi, talabchanlikni amalga oshiradi va 
intizomni ta’minlaydi. 
Tabiiyki, o’qituvchining oldida uning faoliyati bilan bog’lik balgan bir 
qancha maqsadlar buladi. Agar o’qituvchi irodasizlik kilsa bu maqsadlarga erisha 
olmaydi. Dangasalik, yalkovlik, kaysarlik negatizm kabi salbiy irodaviy sifatlar 
o’qituvchi faoliyatiga putur yetkazadi, uni passivlashtiradi.
O’qituvchining irodasi ayniksa uz-o’zini tuta bilish, boshqarishi uchun juda 
zarur. O’qituvchi yoshligi va tajribasizligi tufayli nojuya xarakat kilish 
o’qituvchisini affekt xolatiga tushirishi mumkin, ayniksa, bu vaqtda o’qituvchi 
o’zini tuta bilishi juda zarur.
Ma’lumki odam o’zining bir kunlik faoliyati davomida turli-tuman 
emotsional xolatlarni boshidan kechiradi. 
Emosional kechinmalar o’qituvchi faoliyatida ayniksa kuchli namoyon 
buladi. O’qituvchi maktabga kelgach, maktab muxitidagi, uz sinfidagi turli xollar 
uning xissiy xolatlarida albatta, aks etadi. Agar o’quvchilarning aksariyati darsni 
puxta tayyorlab kelib, burro javob bersalar, o’qituvchi kuvonadi, uning kayfiyati 
kutariladi, ijobiy xissiy xolatlari sirtga tepadi. Aksincha bo’lsa, o’qituvchining 
kayfiyati bo’ziladi, achchiglanadi, gazablanadi, undagi salbiy xissiy xolat sirtga 
tepadi. O’sha momentlar o’qituvchi uchun ogir kechadi. Bunda o’qituvchisini 
yaxshi bilishi kul keladi. Bu bilim o’qituvchining o’quvchisiga bo’lgan ishonchini 
orttiradi. Natijada salbiy xissiy kechinma yengil utadi.

---

17 
O’qituvchi xissiy xolatlarida aks ta’sir xam bor. Bu o’qituvchi xissiy 
xolatlarining o’quvchilarga emotsional ta’siridir. Ma’lumki, o’qituvchining xar bir 
xarakatini o’quvchilar nazorat qiladilar, uning nutki orkali psixologik xolatlarini 
bilib oladilar. Psixolog Yu.L.Lvova maxsus tajribalar utkazib, dars jarayonida 
o’qituvchi kayfiyatining o’quvchilarga ta’sirini aniqlagan. 
U anketa (surash) usuli yordamida mingga yakin o’quvchini urganib, 
o’qituvchi kayfiyatini o’quvchilar qanday bilishi ular xolatiga ta’sir darajasini 
aniqlagan. Ma’lum bo’lishicha 90,7 %o’quvchilar o’qituvchi kayfiyatini darxol 
tushinadilar, 85% o’quvchilarda o’qituvchikayfiyati maxsuli namoyon bo’lgan. 
Oquvchining darsga davomati majburiy (agar obyektiv sabab bulmasa) 
o’quvchilar shaxsini o’rganish shuni ko’rsatadiki, ularning emotsional xolatlariga 
ta’sir ko’rsatuvchi omillar juda kup o’zining yoki urtogining yomon baxo olishi, 
o’qituvchining yomon kuyfiyati, dars materialini yaxshi uzlashtira olmaganligi, 
unga yomon tayyorlanganligi, boshqa sabablar uchun tanbex olishi kabilar 
o’quvchida salbiy kechinmalarni vujudga keltiradi. Tajribalarning, ko’rsatishicha, 
yo’qoridagilarning hammasidan kura, o’quvchiga o’qituvchining yomon kayfiyati 
kuchli ta’sir ko’rsatadi. 
O’qituvchilik kasbi uchun zarur bo’lgan psixologik sifatlardan yana biri 
dikkatdir. Dikkat ta’lim jarayonida eng zarur shart bo’lib, o’qituvchining ixtiyoriy 
barkaror, keng kulamli va bir necha kismlari tufayli bu jarayonida xar bir o’quvchi 
o’qituvchining kuchlidikkati doirasida buladi. Bu tufayli xar bir o’quvchining va 
sinfni boshqaradi, o’quvchilar ongini ma’lum maqsadga yunaltiradi va ta’lim 
materialini, uzlashtirishlarini ta’minlaydi. Oquvchi dikkatining yana muxim 
tomoni shundaki, u o’zining ixtiyoriy dikkati tufayligina zarur bo’lgan bilim 
asoslarini uzlashtiradi va shu dikkati tufayligina o’sha bilimni o’quvchilarga 
sistemali tarzda bayon qilib beradi, butun sinf o’quvchilarining idrok kilish 
jarayonini kuzatadi. 
Oquvchilik kasbining psixologik sifatlari tizimida o’qituvchining ma’naviy-
goyaviy e’tikodi va obruyi muxim o’rin tutadi. 

---

18 
Hozirgi sharoitda o’qituvchi ilgor dunyokarash va ahloq prinsiplarini 
mustaxkam egallagan bo’lishi zarur. Busiz u ma’naviy-goyaviy yetuklikka erisha 
olmaydi. Uz fani va yondosh fanlarni, uni o’qitish usullarini sukur bilishi tufayli 
o’qituvchi obruyi oshadi. Bunday o’quvchi uz o’quvchilariga ibrat manbai-ideal 
bo’lib xizmat qiladi.
 
O’qituvchi odobining moxiyati, asosiy mazmuni pedagogik faoliyat uchun 
muxim bo’lgan ahloqiy sifatlarda ifodalanadi. Umuminsoniy va milliyahloqiy 
fazilatlar barcha kishilar, hamma kasb egalari jumladan, o’qituvchi-tarbiyachilar 
uchun xam juda zarurdir. 
Axlokiy fazilatlar mexnat jarayonida kishining xulki, fe’l-atvorini tartibga 
soluvchi koidalar, normalar, talablar, mezonlar shaklida ifodalanadi. Axlok 
normalari davlatning turli qonunlari bilan amalga oshiriladigan xukuk 
normalaridan farq qilib, ommaviy odat va namuna kuchi, jamoatchilikning fikri 
ta’sirida yuzaga keladi. Boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy vokealik shaxs oldiga 
ma’lum ahloqiy talablar kuyadi, bu talablar ahloq normasi, ahloqiy fazilatlar 
shaklida ifodalanadi. O’qituvchi umuminsoniy va milliy ahloqiy fazilatlarni 
uzlashtirib olishi, tajribada kullashi, o’zining dunyo karashi, mafkurasi va dunyo 
karashi, mafkurasi va ahloqiy tajribasi bilan takkoslashi lozim. Fikrlash va xis 
etish, turmushda sinab kurish natijasida umuminsoniy va milliy-ahloqiy sifatlar, 
koidalar, normalar o’qituvchining uz ahloqiy fazilatiga, e’tikodiga aylanadi.
Bular muallimning dunyokarashi, fikr va muloxazalari bilan kushilib, bozor 
iktisodiyotiga asoslangan jamiyat kurish sharoitida uning urni va rolini belgilaydi. 
O’qituvchi odobining normalari xar bir muallimning shaxsiy fikriga, ahloqiy 
fazilati va e’tikodiga aylanishi lozim. Axlokiy e’tikod va sifatlar o’qituvchining 
dars berish jarayonida, tarbiyaviy ishlarda, o’quvchilar, ota-onalar va boshqa 
kishilar bilan muomila munosabatlarida, kundalik turmushda o’zining shaxsiy 
namunasi bilan ahloqiy ta’sir o’tkazishda kuzga tashlanadi. 
Pedagogik takt o’qituvchi ahloqining amaliy ko’rinishlaridan biridir.
Muallim xulkining natijalari uning yoshlarga ahloqiy ta’sirining samaradorligida, 
ahloqiy tarbiya soxasida erishgan yutuklariga namoyon buladi. 

---

19 
Bolalarga yaxshilik kilish, o’qituvchilik burchi, o’qituvchilik sha’ni, kadr-
kimmati, o’qituvchilik ma’suliyati, o’qituvchilik vijdoni, talabchan va adolatli 
bo’lish, o’qituvchining ma’naviy kiyofasi, halolligi, pokligi, rostguyligi kabilar 
o’qituvchi ahloqining muxim fazilatlari xisoblanadi. Ularni chuqur va puxta 
uzlashtirish bulajak o’qituvchi uchun katta amaliy axamiyat kasb etadi. Yaxshilik 
kilish, umuminsoniy ahloqiy kadriyatlar orasida yaxshilik kilish fazilati muxim 
o’rin egallaydi. Urta Osiyo xalqlarining yodgorligi- «Avesto»da ezgu fikr, yaxshi 
suz va yaxshi ishlar insoniy fazilatlar sifatida uluglanadi. Islom ta’limotida 
boshqalarga yaxshilik kilish insonning tabiiy extiyoji bo’lishi kerakligi 
tushintiriladi, ayniksa ota-onaga, ayollar, yosh bolalarga yaxshilik kilish juda 
kadrlanadi.
Ota-bobolarimiz doimo yaxshi niyat, yaxshi orzu-istaklar bilan yashaganlar 
uzlaridan yaxshi nom koldirishga o’ringanlar. O’qituvchi odobida yaxshilik 
fazilatiga pedagogik faoliyat bilan bog’lik xolda, o’qituvchining yaxshiligi 
shaklida aniqlik kiritiladi. 
Unda o’qituvchi va o’quvchilar jamoasi manfaatlarining birligi, muallim va 
o’quvchi maqsadining birligi, ta’lim va tarbiyaning samarasi uchun kurashning 
birligi aks etadi. Yaxshilik fazilati muallimning xam o’quvchilarning xam, ota-
onalarning xam yaxshi niyatli, xayrixox, mexribon bo’lishini takozo qiladi. 
Yaxshilik karor topishi uchun pedagogik jarayonda yomonlikka murosasiz bo’lish, 
yaxshi istak bilan xushmumala kilish, yaxshilik kilish, yaxshi xatti xarakatlarning 
birligi zarur. Umuminsoniy va millik ahloqiy burch tushunchasi xar bir kishining 
uz vazifasini tulik bujarishi, boshqalarga tugri munosabatda bo’lishini ifodalaydi. 
Burchda shaxsning jamiyatga bo’lgan munosabati namoyon buladi. Uz burchiga 
sodiklik xar bir kishiga obru, shon-sharaf keltiradi. Kishining uz burchiga sodikligi 
jamiyatga, vatanga, mexnatga, oilaga, farzantlariga bo’lgan munosabatlarida 
bilinadi. O’qituvchi yosh avlodga ta’lim tarbiya berish soxasidagi uz burchini 
zurlik tufayli yuklatilgan majburiyat emas, balki uz hayotining ma’nosi, ishonch va 
vijdon da’vati deb xisoblaydi. 

---

20 
Fukarolik burchini xis etish butin xalq va O’zbekiston Davlatining buyuk 
kelajagi to’g’risida gamxurlik kilishni takozo etadi. Davlat oldidagi burchni yuksak 
anglagan mafkuraviy barkamol muallim insonga izzat xurmatli, yoshlarga gamxur, 
mexribon, boshqalarga yordam kulini cho’zishga doimo tayyor turadigan kishidir. 
O’qituvchi ahloqida burch xissi, vatanni sevish uning porlok kelajagi uchun 
gamxurlik kilishni ta’lab etadi. O’qituvchi odobida vatanparvarlik burchi, 
baynalminalchilik tuygusi bilan chambarchas bog’likdir. 
Pedagogik amaliyotda muallimlar uz pedagoglik burchlarini bajarishga halol 
intilsalar xam sharoitlari turlicha bo’lganliklari uchun xam bir xil natijaga 
erishavermaydilar. Ba’zan muallim burchi nima ekanligini va uni bajarish 
zarurligini tushinadi, lekin uni amalga oshirishga masalan, xar kuni uz bilimini 
oshirish ustida ishlashga, boshlagan ishi oxirigacha yetkazishga irodasi chidamaydi 
yoki o’zini safarbar etaolmaydi. Natijada jamiyatning muallimga qo’ygan ahloqiy 
ta’labiga putur yetadi. Maktab jamoasi bunday xollarda o’qituvchiga nisbatan 
talabchanlikni oshirmogi lozim.
O’qituvchilik burchi akl bilan xissiyotning birligidan iborat. Muallim 
kasbiga nisbatan kuyiladigan talablarning moxiyati va mazmunini bilsa, uning 
shaxs va jamiyat uchun muximligini anglatsa, bu vazifalarni bajarish uchun o’zida 
kobiliyat borligini sezsa, pedagog uchun zarur fazilatlarni tarbiyalash yo’llarini 
belgilab olsa – shundagina unda kasbiy burch shakllana boshlaydi. 
Shaxs ahloqini tavsiflaydigan belgilardan biri masuliyatdir. Boshqa kishilar 
oldidagi uz burchini anglash va uni kishi xulkining omiliga aylantirish, odam uz 
faoliyatini boshqalarga kuprok yaxshilik kilishga ongli va ixtiyoriy ravishda 
yunaltirishi ma’suliyat tushinchasining mazmunini tashkil etadi.
O’qituvchi ma’suliyati – ma’suliyat tushinchasi butun ma’suliyat 
tushinchasining mazmunini saklagan xolda o’qituvchi faoliyati va ta’lim tarbiya 
jarayoninig aniq va vazifalarini xam uz ichiga oladi.
O’qituvchi zimmasiga bola shaxsini barkamol inson sifatida tarbiyalash 
ma’suliyati yuklanadi. O’qituvchi o’quvchilarga chuqur nazariy bilimlar berishi 
uni hayotga, mexnatga tayyorlashi darkor. Shu bilan birga u boladagi mavjud 

---

21 
layokat va kobiliyatlarni payka bunda mavjud bo’lgan ijobiy ahloqiy fazilatlarni 
avaylab ustirishi lozim.
O’qituvchi sinfda jamiyatning, xalqning, davlatning vakili sifatida 
o’quvchilar jamoasi bilan yolgiz o’zi ish olib boradi. Bunday sharoitda 
o’qituvchining ma’suliyati uning xulkini tarbiyaga solib turadigan boshqaradigan 
kuch. Oquvchilarga ta’sir o’tkazish darajasining asosiy me’zoni xisoblanadi. 
Jamiyatning kelajagi ota-onaning umidi nurididasi farzandining takdiri, kelajagi 
uning kuliga ishonib topshirilgan. 
Shan tushunchasi kadr kimmat bilan uzviy bog’likdir. Kadr kimmat 
kishining xalq xurmatiga sazovvor bo’lganini tan olishidir. 
O’qituvchi odobida muallimning shuxratparastligi va manmanligi 
koralanadi. Buning boisi shundaki o’qituvchilik faoliyati avvalo umumxalq baxt-
saodati uchun xizmat kilishga yunaltirilgan. O’qituvchilik shanini jamoatchilik tan 
olgan bo’lishi kerak, aks xolda uning ma’nosi kolmaydi. 
Pedagoglik ishida boshqa kasblarga nisbatan subyektiv faktorlar xar bir 
kishining shani va shaxsiy kadr kimmatini e’tiborga olish kuprok ta’lab etiladi. 
O’qituvchi, avvalo uz kadr kimmatini o’zi saklay bilmogi kerak, pedagoglar 
jamoasidagi urf-odatlar, ananalar, ahloqiy munosabatlar xam o’qituvchilik shani va 
kadr kiymatini asrashga karatilishi lozim.
Pedagogik jarayonda sodir buladigan muomila odobida muallimning ahloqiy 
ma’daniyati tarbiyalanganlik darajasi aks etadi. Muomila odobida o’qituvchining 
ahloqiy ongi, ahloqiy faoliyatining yetuklik darajasi, ahloqiy extiyojlari va ahloqiy 
yo’nalishlari, so’zi bilan ishining birlik darajasi, xullas, muallimning faol hayotiy 
nuktai nazari namoyon buladi.
Vijdon kishining uz xatti-xarakati, kilmishi, yurish-turishi uchun odamlar, 
jamoatchilik oldidagi ma’suliyat tuygusidir. U diyonat, insof, halollik, sof dillik 
degan ma’nolarni xam bildiradi. Abdulla Avloniy: «Vijdon deb ruximizga, 
fikrimizga ta’sir qiladigan xissiyot ya’ni sezuvtuymakdan iborat ma’naviy 
kuvvatni aytiladur»-deb tarif bergan edi.

---

22 
Pedagogik faoliyatda o’qituvchining vijdoni ta’lim tarbiya jarayonida 
ahloqiy yo’l-yuriklarni va kasbiy burchlarni qanday bajarayotganini nazorat 
qiluvchi ma’naviy kuchdir. O’qituv faoliyatida ahloqida, xulkida vijdon uz-o’zini 
nazorat vositasidir. O’qituvchilik boshqa kasblardan o’zining shu jixati bilan 
keskin ajralib turadi. O’qituvchilik vijdoni muallimning uz bilimi, tajribasi va 
kobiliyatini tula ishga solib boshqalarni o’qitish, tarbiyalash va ma’rifatli kilishga 
da’vat etadi.
O’qituvchining kasbiy ahloqiy fazilatlaridan biri talabchan va adolatli 
bo’lishdir. Muallimning talabchanligida uning bola shaxsiga chuqur xurmati, 
bolaning kuchli kobiliyati va imkoniyatlariga bo’lgan ishonchi ifodalanadi. Bu 
xakikiy insonparvarlikning namoyon bo’lishi, ya’ni rivojlanayotgan bola shaxsi 
to’g’risida jamiyat uchun foyda keltiraoladigan barkamol kishining tarbiyalash 
to’g’risida gamxurlikdir. Oquvchilar loqaydlikni yoktirmaydilar, aksincha yaxshi 
niyat bilan okilona qilingan talabchanlik uning muallimga xurmatini oshiradi.
O’qituvchi avvalo o’ziga nisbatan talabchan bo’lmog’i kerak, shundagina 
uning bolaga nisbatan kuyayotgan talablari o’rinli, samarali buladi. Uning 
talabchanligi adolatloilik bilan uzviy bog’lik bo’lmog’i zarur. 
O’qituvchi odobida adolatlilik muallimning xolisligida, ahloqiy 
tarbiyalanganlik darajasida, o’quvchilar xulkini jamoat ishlariga munosabatini 
bilimini baxolashda ko’rinadi. Demak, adolatlilik bir tomondan muallimning 
ahloqiy fazilati xisoblansa, ikkinchi tomondan o’quvchilarga tarbiyaviy ta’siri 
baxolashning mezoni xisoblanadi. Oquvchining xulkini baxolashda xam 
muallimdan adolatli bo’lish ta’lab etiladi. Muallim yoki ota-onaning bolaga 
nisbatan adolatsiz xatti- xarakati, munosabati bolaning ruxiyatiga salbiy ta’sir etib, 
nevrozga sabab bo’lishi xam mumkin. 
Bilimdonlik halollik, rostguylik – o’qituvchining muxim ahloqiy fazilati, 
ma’naviy boyligi xisoblanadi. Bu fazilatlar insoniy munosabatlarni guzallashtiradi. 
Insonni moddiy extiyojlari cheklangan buladi va tula kondirilishi mumkin. Lekin 
ma’naviy boyliklar singari cheksizdir. Kishi insoniyat yaratgan ma’naviy 
boyliklarni qanchalik kup uzlashtirsa, uning shaxsi shunchalik barkamol buladi. 

---

23 
O’qituvchinig ma’naviy boyligi, bilimdonligi xalq manfaatiga, yoshlarning baxti, 
istikboli kelajagiga karatilishi, xizmat kilishi zarur. Xar tomonlama bilim va 
yuksak madaniyatga ega bo’lish o’qituvchi odobining talablaridan biridir.
Bozor iktisodiyotiga asoslangan jamiyat kishining ideali insonning akliy 
barkamol, ma’naviy boy, ishbilarmon, ahloq-odobli, halol, rostguy, o’zini tuta 
oladigan bo’lishini takozo qiladi. Maktab o’quvchilari bu idealga intiladilar. 
Muallim o’zi o’qitayotgan fanni yaxshi bilishi bilangina cheklanib kolmay, juda 
kup narsalarni bilishga, tushunishga, xis etishga intilishi lozim. Mafkuraviy hayot, 
badiiy adabiyot, tasviriy san’at, teatr, kino, televidiniya, musiqa, arxitektura, sport 
– o’qituvchi bularning barchasidan xabardor, ularni tushinadigan, kadrlaydigan 
bo’lishi talab etiladi. O’qituvchilik faoliyati uchun bu sifatlar zaruriy xisoblanadi.

---

24