Samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti

 
2.3. Boshlangich sinf o’quvchilarida axlokiy fazilatlarni shakllantirishda 
o’qituvchi odobini ta’sir etish yo’llari. 
 
Respublikamiz mustaqillikka erishgach, uning oldiga juda qisqa muddatda 
yangicha fikrlovchi, respublika ravnaqi, taraqqiyoti uchun ongli ravishda 
kurashuvchi yetuk mutaxassis kadrlarni tayyorlash vazifasi ko’ndalang turdi. 
Natijada “Ta’lim to’g’risida”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“ qonunlari qabul 
qilindi. Yetuk mutaxassis va yangicha fikrlovchi shaxslarni shakllantirish uchun 
chuqur bilimning o’zigina kifoya qilmasligi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti 
I.A.Karimovning “Barkamol avlod – O’zbekiston kelajagining poydevori” nomli 
nutqida quyidagicha o’z ifodasini topdi: “Bizga maktabni bitirganlar emas, maktab 
tarbiyasini ko’rganlar kerak”. Bu bilan Prezident bilimlar yig’indisini egallashga 

---

32 
emas, balki ularni egallab, turli kasb-hunarlar siri, mahoratini o’zlashtirishga 
xizmat etuvchi bilimlarni o’rganish lozimligini ko’rsatib berdi.
Pedagogik mahorat nazariyasi va metodikasining ishlab chiqilmaganligi 
shunga olib keladiki, pedagoglarning har biri o’z-o’zicha, paypaslab ijodiy izlanish 
olib boradi: bolalar bilan, pedagogik jamoa bilan qanday qilib yaqindan til 
topishish mumkin? Qanday qilib qisqa muddat ishida bolalar o’rtasidagi 
munosabatlarning haqqoniy manzarasiga erishmoq mumkin? degan savollarga 
javob izlaydi. 
Bu savollarga beriladigan javoblar har bir mohir pedagogning faoliyati 
ochun zarur bo’lgan umumiy pedagogik malakalarni shakllantirish bilan bog’liq 
bo’lib, mazkur muammoni hal qilish pedagogdan odatdan tashqari kuch-g’ayrat, 
qat’iyat, tirishqoqlik, ijodiylikni, o’z faoliyatini to’g’ri baholay bilish, shuningdek, 
bolalar, tarbiyalanuvchilarga nisbatan insonparvarona munosabatda bo’la olishni 
talab etadi. Ibn Sino “Tadbiri manzil” asarida bola uchun o’qituvchi tanlayotganda 
uning to’g’ri so’z, halol, toza-ozoda va bolalarni sevuvchi kishi bo’lishiga e’tibor 
berish lozimligini ta’kidlaganida o’qituvchining insonparvarlik sifatini nazarda 
tutgan edi. 
Ukuvchilarda axlokiy tajriba xosil kilish pedagogik faoliyatning muxim 
jixatlaridan biri bo’lib, u ijobiy axlokiy xatti-harakatlarni bajarish, mashk 
kildirishdan iborat. Bu jarayonga o’qituvchilar va ota-onalar raxbarlik qiladilar. 
o’qituvchi bu ishga pedagogikadan bilimdon mutaxasis sifatida yondoshishi, 
bilimdon mutaxasis sifatida yondoshishi, bolaga axlokiy ta’sir o’tkazishi mumkin 
bo’lgan barcha omillarni xisobga olishi lozim. 
Bulajak o’qituvchilar pedagogika o’quv yurtida ta’lim olish jarayonida bu 
soxada katta imkoniyatlarga ega bo’lishadi. 
Ukuvchilarni foydali mexnatning xilma-xil turlariga jalb etish axlokiy tajriba 
orttirishning muxim shartidir. Bolani axlokiy jixatdan tarbiyalashda faoliyatning 
axamiyati katta. Ukish bola bajaradigan murakkab mexnatdir. Yetti yoshdan 
boshlab bola ukishga jalb etiladi. Ukish soxasida erishilgan dastlabki yutuklar 

---

33 
uning kalbiga kuvonch bagishlaydi, savod chikarishda uchraydigan tusiklarni, 
qiyinchiliklarni bartaraf etishga undaydi. Bunday xislat ta’limning dastlabki 
paytlarida xamma bolalarda uchraydi. Boshlangich sinf o’quvchilarining kobiliyati 
xar-xil bo’lsa xam, lekin intiluvchanlik, tirishkoklik tufayli ularning barchasi 
ma’lum yutuklarni kulga kiritadi. Bu borada muallif bolalarda ukishga kizikish va 
extiyojni, intiluvchanlikni tarbiyalay bilishi juda muxim axamiyat kasb etadi.
Ukuvchining ukishga bo’lgan munosabatida uning muallimga va u 
o’qitayotgan fanga axlokiy munosabati namoyon buladi.
Ukuvchilarning uy vazifalarini bajarishi, oiladagi mexnatga, uy-ruzgor 
ishlariga jalb etilishi xam axlokiy tajriba orttirishda, yaxshi xulkiy odatlarni, ijobiy 
axlokiy fazilatlarni mashk kildirishda muximdir. Ota-onaning bolaga muxabbati 
okilona bo’lmog’i, bolani kelajakda mexnat bilan xayot kechirishga axlokiy 
ma’naviy jixatdan tayyorlashi lozim. Ayrim ota-onalarning uz bolasiga xaddan 
tashkari muxabbati, xamma narsani muxayyo kilaverishi bolaning axlokiy 
shakllanishiga salbiy ta’sir etadi. Ota-onaning bolaga muxabbati, avvalo, uni 
soglom kilib ustirishga karatilishi lozim. 
Umumiy ta’lim maktablarida bolalarni kasbga yunaltirish soxasidagi ishlarga 
jalb etish xam axlokiy tajriba xosil bo’lishiga kumaklashadi. Muallimning bu 
soxadagi muxim vazifalaridan biri tarbiyaviy ishlarga kizikuvchan, pedagogik 
ishlarni bajarishga kobiliyatli o’quvchilarni tanlab, ularga turli topshiriklar berib, 
kuyi sinf o’quvchilari bilan tarbiyaviy ishlarni bajarishga jalb etishdir. Muallim 
dars utayotganda ayrib amaliy topshiriklarni o’quvchilarga bajartirishi, «asistent», 
«yordamchi», «lobarant» sifatida foydalanishi ijobiy natijalar beradi, bola 
muallimning bunday topshiriklarini bajonidil bajaradi va bu jarayonda pedagogik 
kasbining sirlarini urgana boradi. Bulajak o’qituvchi o’quvchilarni bu kasb ishlarga 
jalb etish jarayonida uning uzi xam axlokiy jixatdan mukammallashadi, pedagogik 
tajriba orttiradi. Maktabda o’quvchilarni uz-uzini boshqarishning turli soxalariga 
kiziktirish bolalarning axlokiy tajribasini tashkil kilishda katta axamiyat kasb etadi. 
Sinf, maktablarida mavbatchilik kilish natijasida bolalar tartib-intizomni, tozalikni 
saklashga urganadilar. 

---

34 
Maktablar taeribasini kuzatish shundan dalolat beradiki, o’quvchilar 
«Odobnoma» darslarida «axlok» «odob» suzlarining ma’nosini bilib oladilar. Urta 
Osiyo xalklarining kadimiy urf-odatlari, axlok odobi tarixini, Kuroni Karim, 
xodisalarga doir bilimlarni urganadilar. Ona Vatan tarixi Spitamen, malika 
Tumaris, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur kabi vatan fidoiylarining jasoratlari 
bilan tanishadilar. Insoniy munosabatlar odobi, salomlashish va xayirlashish 
koidalari, suzlashuv odobi koidalarini bilib oladilar. Shuningdek insoniy fazilatlar 
tozalik, ozodalik, poklik, soch-sokolni parvarish kilish, pardoz-andoz odobi 
koidalarini; xalol, xarom nimaligini, chekish, ichkilikbozlik, giyoxvandlik kabi 
zararli odatlardan saklanish haqidagi tushunchalarni, oilaviy xayot odobi va 
psixologiyasiga doir bilimlarni urganadilar. Bularning barchasi o’quvchilarni 
axlokiy jixatdan ma’rifatli kilishga karatilgan. 
Shu bilan birga ularda umuminsoniy va milliy axlokiy koidalari, talablariga 
mos ravishda harakat kilish, ularga amal kilish istagi, extiyoji kam shakllangan 
bo’lishi zarur. Odobnoma mashgulotlarini xayot bilan boglash maqsadida sinfdagi 
o’quvchining biror nojuya xatti-harakatini xadeb misol tarikasida keltiraverish xam 
yaxshi natija beravermasligini unutmaslik darkor. 
Bolalarni axlokiy ma’rifatli kilish uchun muallim o’quvchilarning 
xissiyootiga ta’sir utkazadigan vositalardan foydalanishi kerak. Bunda badiiy 
adabiyot juda kul keladi.
Masalan, xadislarning mazmunini ifodalagan sherlar-Alisher Navoiyning 
«Kirk xadisi», Abdulla Oripovning «Xaj daftari» va boshqa kitoblardan 
foydalanish axloiky sabok mashgulotlarini jonlantiradi, tarbiyaviy ta’sirini 
oshiradi. 
Muallim o’quvchilarni axlokiy ma’rifatli kilishda «Otalar suzi-aklning kuz» 
«Ma’rifatnoma» kabi teleko’rsatuv materiallaridan xam foydalanishi muximdir. 
Ukuvchilarga axlokiy sabok berishda kinofilm va telefilmlardan kul kulganlarini 
tanlay bilish lozim.
o’qituvchining axlokiy qiyofasi, ibrat-namunasi bolaga xar qanday nasixatdan 
kura kuchlirok ta’sir etadi. o’qituvchining fidoiy ishlarini, mexnati, yaxshi xatti-

---

35 
harakatlarini kurgan o’quvchi unga ergashadi. Muallimning bolalar bilan birga 
ishlashi, birga ovkatlanishi kabilar xam axlokiy ta’sir o’tkazishda muximdir. 
o’qituvchi «Mullaning aytganini kilu, kilganini kilma» kabilada ish tutishi aslo 
mumkin emas. Kishi uziga aslo mumkin emas. Kishi uziga nimani ravo kursa, 
boshqalardan xam o’shani talab etishi axlokiy ta’sir o’tkazishning samarali 
usulidir. 
O’qituvchining shaxsiy intilishi, munosabati pedagogik mahorat tarkibiy 
qismlari orasida muhim o’rinni egallaydi. Uning bunday shaxsiy munosabati unda 
tegishli