Савдонинг таърифи ва асоси савдонинг таърифи

САВДОНИНГ ТАЪРИФИ ВА АСОСИ
Савдонинг таърифи.
Савдо – Фуқароларнинг назари ва истилоҳларида молни молга айирбошлашдир.Уларнинг баъзилари айтадики; Ҳадияларни чиқиб кетишлиги учун фойда қилиш йўли билан молни молга айирбошлаш,яъни ҳадияга ҳадия билан жавоб қайтаришда молни молга айирбошлаш бор,лекин молни молга айирбошлаш фойдани кўзламаган эхсон суратидадир.
Молни молга айирбошлаш деганда икки тарафда ҳам мол бўлишини қайтлаб қўйишимиз керакки,молни манфаатга айирбошлаш савдо эмас ижара.
Савдо иши бир вақтнинг ўзида сотилган молни бировнинг мулкидан чиқиб бошқанинг мулкига киришлигини ўз ичига олади.Савдо ишида мол унинг мулкидан чиқаётган тарафга “ сотиш “ мол унинг мулкидан кираётган тарафга эса “ сотиб олиш “ дейилади.
Савдонинг асослари
Савдонинг шартномаси фақат бир нечта асослар билан комил бўлади. 1) Рукн
2) Сотувчи ва олувчи
3) Мол.
1)Умумий шартнома бахсларида бизга маълум бўлган шартларини ўз ичига олган холатда Ийжоб ва Қабул бўлишлиги хамда Қатъий аниқлик ( олдим ёки сотдим ).
Ийжоб ва Қабулнинг ўрнига бевосита “ мол “ ни олиб “ пул “ беришлик,чунки бевосита муомала олдим-сотдим деган лафзларни ўрнини адо қилиб,иккисининг мақсади бир-бирига мос эканлигининг далолатидир.
Савдода Ийжоб ва Қабул тузулиши мумкун бўлган лафзлар,бир шаҳарнинг одатида “савдо”ни пайди қилишлик учун ишлатиладиган иккита лафз,яъни очиқ ёки киноя ,хақиқатан ёки маъжозан бўлсин, маъносига далолат қиладиган лафзларнинг хаммаси,одамларнинг сўзлашиш урф-одатида “мол”га эга қилишликни англатадиган лафзлар.Мисол; Бир одам шу соатни сенга 3 дийнорга сотдим деса ёки 3 дийнорга сени мулкинг қилиб бердим ва 3 дийнорга сенга бердим деса гарчи “Ҳадия “ лафзини ишлатсаҳам буларнинг хаммаси Ийжоб бўлади. Аммо “Ҳадия”ни савдо маъносини ифода қиладиган қилиб айтса, бу ишҳам савдога айланади.

Мисол; Шу кийимни сенга 2 дийнорга “Совға” қилдим деса,бунга жавобан “Қабул” қилдим дейдиган бўлса,бу Ҳадия эмас,балким “Савдо” бўлади .Чунки шартномаларда эътибор “Мақсад” ва “Маъно”ларга лафзларга эмас.
2)Сотилаётган нарса шартноманинг ичида “очиқ” ёки “ тақдийран” зикр қилинган бўлиши.
Мисол; Бир киши отингизни менга 100 дийнорга “сотинг” деди бунга жавобан “сотдим “деса аввалги киши “қабул қилдим” дейишлиги биланоқ “ Жавобда савол қайтарилган бўлади “деган қоидага мувофиқ савдо боғланади,унинг лафзи :сиз сўраган отимни сизга 100 дийнорга сотдим деган маънодадир . Бу “От” битим унга мақсад қилинган нарсадир.
3)Сотилаётган молнинг муқобилида “айтилган “ ёки “фикр” қилинган нарх бўлиши.
Бу нарсани сенга “сотдим” деса ,унга жавобан “олдим” деса савдо боғланади, ( фосид бўлиб) гарчи нархи айтилмаган бўлсаҳам.Бунинг сабаби савдо маъносининг тақозоси билан ўз-ўзидан “пул бераман” деган сўз мулохазада бўлади,лекин қанча пул бериши ноаниқ, шунинг учун бу савдо фосид бўлади.Бу ерда очиқ айтилмасдан,аммо эътиборда бўлиб қанчалиги ноаниқ бўлган пул,сотилаётган нарсанинг муқоьилида бўлаверади.Аммо бу нарсани сизга пулсиз сотдим деса,пули очиқ рад қилингани туфайли савдо ботил бўлади.
Бизнинг Ханафий мазҳабимиздаги кўпроқ Уламоларнинг фикрига кўра “Ҳадия” бўлиб боғланмайди ,баъзи Уламоларнинг фикри эса пулсиз сотдим деса “Ҳадия “ бўлиб қолади.Бизнинг фикримизҳам “Ҳадия”бўлиб қолади.Чунки бу келишувда “Савдо”нинг рукни бўлмасаҳам, “Ҳадия “нинг рукни турипти. Худди юқорида айтиб ўтканимиздек “Ҳадия “ лафзи билан “Савдо “ боғланиши каби,чунки “Сотиш “ ва “ Ҳадия “ қилишдаги асосий мақсад, бировга бир нарсани эга қилишлик,аммо “Савдо “ бир Эваз ўрнига эга қилиш, “Ҳадия” эса Эваз ни йўқлиги билан эга қилишдир,булар Қайд ва Қоидалардан тушунилади.Шунинг учунҳам пул эвазига совға қилдим деган лафзда савдо боғланади.Шартномаларда эътибор мақсад ва маъноларга лафзларга эмас
Савдо шартномасининг
шартлари
Савдонинг шартномаси боғланиши билан хамма хукм ва таъсирлар келиб чиқиши учун шартнома боғланган пайтда вожиб бўлшан 4 та шартлар гурухи эътиборга олинади.
1)Боғланиш
2)Сахих бўлиш
3)Хукми юрмаслик
4)Лозим бўлиш
Савдонинг боғланиш шартларидан мақсад, Шариатда боғланган шартнома деб эътиборга олиниши учун рўёбга чиқиши шарт бўлган нарсалардандир.агар бу шартлардан баъзилари йўқ бўлса,Шариатда гўё бўлмаган каби ботилдир.
Сахихлик шартлари: шартнома нуқсонлардан саломат деб эътиборга олиниши учун рўёбга чиқиши шарт булган нарсалар бордир ,шартномани бажариш вожиблигини тўсиб, уни бузушликни вожиб қилади,агар сахихлик шартларидан бирортаси йўқ бўлса савдо фосид бўлади.
Боғланиш ва Сахих бўлиш шартларининг орасидаги назарий тузулишида асосий фарқи шуки, боғланиш шартлар савдонинг асосий томони бўлиб ,бу асосий томонлар йўқ бўлса, шартноманинг асл тузулиши саломат эмас деб эътиборга олинади.Аммо сахих бўлишлик шартлари эса тузулишидан ташқари бўлган иккинчи даражали томонлардир.Боғланиш ва Сахих бўлиш шартларининг шархини Ботиллик ва Фосидлик бахсида « Мадхолил Фиқхийюл аъаам » деб номланган китобимизнинг иккинчи жузъ « Шариатнинг асосий қонунларини қувватлайдиган қонунлар » бобида айтиб ўтган эдик. Мисол; Сотилаётган нарса қийматли мол бўлиши савдонинг боғланиш шартларидан ,лекин унинг Тури ва Миқдори да ноаниқлик бўлмаслиги сахих бўлиш шартидан.Чунки мол ( Шариат сотишга изн берган нарса) бўлишлиги асосий иш,агар акси бўлса савдонинг хақиқати га путур етказса, молнинг тури ва миқдори ноаниқ бўлиши савдонинг сахих бўлишига путур етказади.
Юқорида айтилган 4 та шартларнинг шархини турли навлари билан келгуси бахсларда ўтамиз.