Shartsiz va shartli reflekslar

Nafasning va gazlar almashinuvining shartli refleks yo`li bilan o`zarishi. Hayvonlarda ham odamda nafas shartli refleks yo`li bilan o`zgarishi mumkinligi V.M.Bexterev laboratoriyasida o`rganilgan. Faqat shartli ta`surotlarning qo`llanishi bilan bir vaqtda bir necha tajriba mobaynida muskul ishi bajarilganligi natijasida o`pka venteliyatsiyasining shartli yo`li bilan oshishi va kislorod ko`p yutilishini R.P.Olyanskiy kuzatgan. Muskullar ishlashiga aloqador bo`lgan bu shartli refleksning fiziologik ahamiyati organizmga ishga tayyorlashdan iborat.
Shartli reflekslarning shakllari
Har qanday shartli ta`sirlovchi miya po`stlog`ida funktsional o`zara bog`lanishlarni keltirib chiqaradi. Masalan, so`lak ajralish shartli refleksida yorug`lik signali shartli signal hisoblanadi. Chiroq yoqilganda miya po`stlog`idagi ko`rish markazi bilan ovqatlanish so`lak ajratish harakat markazlari bilan bog`lanadi. Eng oddiy shartli refleks bu birinchi tartibdagi shartli refleksdir. Birinchi tartibdagi shartli refleks shartli agentni bevosita ta`sirida keyin shartsiz ta`sirotni organizm ta`siri hisoblanadi. Birinchi tartibdagi shartli refleks tabiatda keng tarqalgan. Bu refleks tabiiy shartli refleks faoliyati hisoblanadi. Laboratoriya sharoitida birinchi tartibli shartli refleks ustiga ikkinchi uchinchi tartibli shartli reflekslarni vujudga keltirish mumkin. Bunday shartli reflekelarni yuqori tartibli shartli reflekslar deb yuritiladi. Tabiiy yuqori tartibli shartli refleksga misol qilib hayvoni xulqini olish mumkin. Juda ko`p eksperimental tadqiqotlari shundan dalolat beradiki, yuqori tabaqali hayvonlarda uchunchi tartibli shartli refleksni hosil qilish mumkin. Maymunlarda to`rtinchi, tartibli shartli refleks hosil qilish mumkin. Odamda esa yetinchi sakkizinchi to`qqizinchi tartibdagi shartli refleksni hosil qilish mumkin. Shartli reflekslar sun`iy va tabiiy bo`lishi mumkin. Sun`iy shartli reflekslari laboratoriyada maxsus sharoitda hosil qilinadi. Tabiiy shartli reflekslar hayvon yoki odamning tabiiy yaxshi sharoitiga qarab hosil bo`ladi. Shartli reflekslar ikki guruxga bo`linadi-naxt va iz qoldiruvchi shartli reflekslardir. Naxt shartli refleks oddiy bo`lib, tez hosil bo`ladi. Naxt shartli refleks hosil bo`lishida shartli refleks ta`sir etayotgan fonda nerv sistemada ikkita markazda o`zaro qo`zg`alish vujudga keladi. Iz qoldiruvchi shartli refleks shartsiz ta`sirlovchi shartli ta`sirlovchi ta`siridan biroz vaqt o`tgach ta`sir etadi. Bunda miya po`stlog`ida vaqtinchalik nerv bog`lanish shartsiz reflektor bilan iz qoldirgan shartli reflektor faoliyat bilan bog`ladi.
Iz qoldiruvchi shartli reflekslar oliy nerv faoliyatida muhim rol o`ynaydi. Juda keng tarqalgan va fiziologik faoliyat jihatidan muhim bu vaqtda ishlangan shartli reflekslardir. Hayvon yoki odam organizmiga vaqti vaqti bilan (perinodicheskiy) to`g`ri ta`sir etish markaziy nerv sistemasidagi uchib qolgan nerv markazlarini quzgatadi. Masalan, ma`lum vaqtda ovqatlanish nerv sistemasidagi ovqatlanish markazini aniq belgilangan vaqtga quzg`atadi. to`g`ri hayot kechirishning gigienik tomonlarining siri barcha hayotiy jarayonlarni shartli reflekstor boshqarilishini aniq uygunlashtirishdadir.
Yuqoridagilardan shunday xulosa qilish mumkin, bosh miya katta yarim sharlar po`stlog`i funktsional jihatdan qancha yetuk bo`lsa oliy nerv faoliyati shunchalik murakkab bo`ladi. Bu xulosa bosh miyasi toboro rivojlanayotgan bolalar bilan ta`lim-tarbiya ishlarini olib boruvchi o`qituvchilar uchun juda zarur. Bolaning har bir yoshlik davrida miya po`stlog`ida yangi yangi shartli reflekslar yengiligina vujudga keladi.