35.siyosiy hokimiyat tushunchasi va uning belgilari????
SIYOSIY HOKIMIYAT — u yoki bu vosita: obro‘, huquq, zo‘rlik yordamida
xalq irodasini amalga oshirish kishilarning faoliyati, xulq-atvoriga belgilovchi
ta’sir ko‘rsatish qobiliyati va imkoniyatidir.
Siyosiy hokimiyat qator xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar quyidagi
belgilarda o‘z ifodasini topadi:
legitimligi, ya’ni davlat miqyosida kuch ishlatishdan foydalanishning
legalligi;
har qanday boshqa hokimiyat uchun qarorlarning majburiyligi, istagan
ijtimoiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsata olish xususiyati. Siyosiy hokimiyat qudratli
korporatsiyalar, OAV va boshqa muassasalarning ta’sirini, agar bunday ta’sir
qonunga zid bo‘lsa, cheklashi yoki ularni umuman tugatishi mumkinligi;
ommaviyligi, ya’ni umumiyligi va daxlsizligi. Buning ma’nosi shuki,
siyosiy hokimiyat mayda, kontakt guruhlarda mavjud bo‘ladigan shaxsiy
hokimiyatdan farqli o‘laroq, huquq yordamida barcha fuqarolarga butun jamiyat
nomidan murojaat qila olishi;resurslarning xilma-xilligi, ya’ni siyosiy hokimiyatning nafaqat
majburlovchi, balki iqtisodiy va madaniy-axborot resurslaridan ham foydalana
olish imkoniyati.
Siyosiy hokimiyat jamiyatda yakka holda emas, balki hokimiyatning boshqa
ko‘rinishlari: iqtisodiy, sotsial, madaniy-axborot, majburlovchi hokimiyatlarga
tayangan holda harakat qiladi.
36
Hokimiyat legitimligining uchta mumtoz turi.
0 ‘z davrida M.Veber (1864-1920-yillar)
ning liderlikning mumtoz, deb hisoblash mumkin bo‘lgan uch turini
«Siyosat-ham mayl, ham kasb sifatida» maqolasida bergan legitim-
likning uch turiga asoslanadi:
A n ’anaviy liderlik. Liderlikning bu turlari an’analar, marosim-
lar, odat kuchi kabi mexanizmlarga tayanadi. Itoat qilish odati
an’analaming muqaddasligiga va hokimiyatning meros tariqasida
o‘tishiga asoslangan. Liderlikning bu turi dohiylar, oqsoqollar, shoh-
lar boshqaruvi uchun xosdir.
Xarizmatik liderlik. Hukmdor-liderning qudratiga xalqning chek-
siz ishonchiga asoslanadi.
Ratsional-oshkora liderlik. Liderlikni saylashning tartibi, unga
muayyan hokimlik vakolatlarining oqilligi, qonuniyligi to‘g‘risidagi
tasavvurlarga asoslanadi.
37
Davlatning vujudga kelishi va turli nazaryalari .
Davlat - bu asosiy siyosiy institut. Siyosiy institut nima, ta’riflar
ko‘p: siyosiy institut - jamiyatda o‘matilgan va mustahkamlangan
hokimyat tuzilmasidir30. Siyosiy institut - bu aniq maqsadga
yo‘naltirilgan, tashkiliy va ijro tuzilmasi hamda apparatiga ega siyo-
siy tashkilot3Davlat - mustaqil va o‘z xohishini majburlay olish kuchiga ega
boshqaruv tuzilmasidir. Boshqacha aytganda, davlat bu-millatning
boshqaruv tuzilmasidir32.
Davlat bu - qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati,
jamoat tartibini muhofaza qilish va davlat xavfsizligi, qurolli kuchlar,
qisman ommaviy axborot vositalaridan iborat ko‘p pag‘onali
murakkab tizim. Bunday deyilishiga sabab, davlat bir tomondan
jamiyatning “qonuniy kuch ishlatish vakolatiga ega bo‘lgan” yagona
va asosiy instituti, ikkinchi tomondan davlat turli institutlar-ijro,
qonunchilik, sud, boshqa organlami birlashtirshgan murakkab tizim
sifatida namoyon bo‘ladi.
Davlat - avvalambor, jamiyatni siyosiy tarzda tashkil qilish
usulidir. Davlat o‘z doirasida hokimiyatga egalik qiladi va uni to‘liq
amalga oshiradi, jamiyatdagi barcha resurslami tasarruf qiladi,
jamiyatni boshqarish bo‘yicha asosiy yuklamani bajaradi, xalqaro
huquq va munosabatlaming subyekti vazifasini bajaradi.
Davlat bu - ma’lum hududda o‘mashgan milliy yoki ko‘p
millatli umumiylikni tashkil qiluvchi siyosiy birlashma boTib,
unda institutsionallashgan hokimiyatni boshqaruvchi siyosiy elita
tomonidan huquqiy tartibot saqlanib turadi.Davlatning qanday paydo bo‘lganligi o‘rganish bo‘yicha turli
qarashlar shakllangan. Aristotel fikricha, har qanday davlat-dastlabki
aloqalar sifatida tabiiy kelib chiqish mahsulidir. U davlat boshqaruvni
to‘g‘ri va noto‘g‘ri shakllarini sanab o‘tadiN. Makiavelli birinchi bo‘lib davlat va jamiyat tushunchalarini
bir-biridan ajratib tushuntirishga harakat qilgan edi. Uning fik-
richa, “Davlat jamiyatning alohida siyosiy tashkilotidir”. U dav-
latni belgilash uchun maxsus Stato terminini joriy etdi. Fuqarolik
jamiyati va davlatni jiddiy nazariy farqlash birinchi bo‘lib Gegel
tomonidan amalga oshirildi. Bunda u, albatta, davlatni birinchi
o‘ringa qo‘ydi. Davlat va jamiyatni aynan bir narsa deb qarashTeologik konsepsiya - davlatning kelib chiqishini ilohiy qonunlar
bilan bog‘laydi.Patriarxal nazariya (asoschisi-XVIII asr ingliz siyosiy muta-
fakkiri Robert Filmer) davlatning vujudga kelishini urug‘larning
qabilalarga, qabilalarning esa katta ijtimoiy birliklarga, shu tariqa
davlat tuzilmalariga qadar mexanik birlashuvi natijasi, deb hisob-
laydi.
0 ‘z vaqtida Konfutsiy davlatning patriarxal-patemalistik konsep-
siyasini bayon qilib bergan edi: unga ko‘ra davlat katta oila hisobla-
nadi. U hukmdorlami fuqarolar bilan yaxshi fazilatlar asosida muno-
sabat o‘matishga da’vat qildi. Konfutsiyning fikriga ko‘ra, davlat-bu
umum manfaati yo‘lida hammaning nomidan amalga oshiriladigan
patriarxal hokimiyatning rivojlangan shakli.
T.Gobbs, J.Lokk va J.J.Russo tomonidan rivojlantirilgan ijtimoiy
kelishuv nazariyasi davlatni ijtimoiy hayotni tashkil qilish va tartib-
ga solishni ta’minlash maqsadida mustaqil hukmdor va fuqarolar
o‘rtasida o‘rnatilgan o'zaro kelishuvdan keltirib chiqaradi. Davlat
hokimiyatni bo‘lish masalasi tadqiq etiladi.
XIX asrda davlatning paydo bo‘lishini bir guruhning ikkinchisini
bosib olish bilan izohlovchi zo‘ravonlik nazariyasi (asoschisi avstri-
yalik sotsiolog va huquqshunos L. Gumplovich) keng tarqaldi.
Psixologik nazariya davlatning paydo boTishini inson dahosidan
tug‘ilgan g‘oyalardan keltirib chiqaradi.Ijtimoiy-iqtisodiy nazariya davlatning kelib chiqish manbalarini
mehnat taqsimotidan, jamiyatni boshqarish faoliyatining ajralib chiq-
ishidan qidiradi. Uning eng qadimiy ko‘rinishi - Platon qarashlari.
38
Unitar va Federativ davlat Xususiyatlari
Siyosiy hokimiyat o‘zining tuzilishiga ko‘ra oddiy va murakkab shakllarda namoyon
bo‘ladi. Oddiy davlat hokimiyatiga unitar davlatni kiritish mumkin.
Unitar davlat hokimiyati – bu ma’muriy-hududiy, qismlarga bo‘lingan yaxlit, bir
butun markazlashgan davlat shaklidir.Murakkab shakldagi davlat hokimiyatiga federativ davlatni kiritish mumkin. U o‘z
qonun chiqaruvchi organlariga, o‘z hukumatlariga va sud organlariga ega bo‘lgan bir
nechta nisbiy mustaqil davlatlardan tarkib topadi.
Bunday davlatlar ixtiyoriy ravishda markazlashgan davlatni tashkil qiladilar. Bu
ittifoq mamlakat ichki va tashqi hayotida barcha federasiya a’zolarining nomidan ish olib
boradi va ularning manfaatlarini himoya qiladi; yagona fuqarolik va hudud, kredit-moliya
hamda boshqa munosabatlarni o‘rnatadi.
Federativ davlat hokimiyati — bu teng huquqli respublikalar, muxtoriyatlar, shtatlar,
yerlar, kantonlar, viloyatlar va okruglarning ixtiyoriy birlashuvi natijasida vujudga
keladigan siyosiy hokimiyat shaklidir.
Hozirgi kunda federativ davlatlar hokimiyatiga Argentina, AQSh, Braziliya,
Avstraliya, Meksika, Germaniya, Rossiya, Hindiston va boshqalar kiradi.
39. Davlat belgilari va funksiyalari.
Aytmoqchimizki, bugungi kunda davlatning institut sifatidagi
rivojlanishi mukammal darajaga chiqdi va o‘ziga xos belgilari shakl-
landi:
• Suverenitet - mustaqillik har qanday davlatning eng muhim
va hal qiluvchi belgisidir. Davlat suvereniteti o‘zining ichki va tashqi
jihatlari bilan ajralib turadi. Davlat suverenitetining tashqi jihatlari
boshqa davlatlaming suveren davlat ichki ishlariga aralashmasligi
uning mustaqilligini hurmat qilinishini nazarda tutadi. Suverenitet-
ning ichki tomoni esa mamlakat doirasida siyosiy hokimiyatni mus-
taqil ravishda amalga oshirish huquqi bilan izohlanadi.• ommaviy hokimiyat-har bir davlat o‘zining keng tarmoq-
li davlat hokimiyati organlari va muassasalariga ega. Ulardan eng
muhimlari quyidagilar:
-vakillik-qonunchilik organlari;
-ijro etuvchilik-rahbarlik organlari;
-sud organlari;
-davlat nazorat organlari;
-m a’murit.
• hudud-davlatning ma’lum chegaralar bilan belgilangan
o‘z hududining mavjudligi;
• Oshkora kuch ishlatish, jismoniy majburlash monopoli-
yasi. Davlatning majburlash doirasi erkinlikni cheklashdan tortib, to
insonni jismoniy yo‘q qilishgacha tarqalishi mumkin.
• Mamlakat hududidagi barcha aholi uchun bajarilishi maj-
bur boTgan qonunlar va me’yorlar qabul qilishning yagona huquqiga
ega boTganligi.
• Aholidan soliqlar va turli yig‘imlar olish huquqi.
• Davlat ramzlari - gerb, bayroq, madhiya.
• Xalq-har bir davlat hududida joylashgan bir millatli
yoki ko‘p millatli aholi davlatning eng yetakchi belgisi hisoblanadi.
Yuqorida keltirilgan asosiy belgilar davlatning nihoyatda keng qam-
rovli siyosiy institut ekanligidan dalolat beradi.Odatda, davlat funksiyalari ichki va tashqi funksiyalarga boTinadi.
Davlatning ichki funksiyalari quyidagi sohalar: iqtisodiy (iqti-
sodiy siyosatni ishlab chiqish, davlat korxonalarini boshqarish, narx
siyosatining huquqiy asoslarini belgilash, tashqi iqtisodiy munosabat-
lami tartibga solish), ijtimoiy (ish bilan bandlikning ijtimoiy kafo-
latlarini ta’minlash, fuqarolaming ijtimoiy himoyasi), ta’lim (ta’lim
olishni demokratlashtirish, uning uzluksizligini ta’minlash, ta’lim ol-
ish uchun barchaga teng imkoniyatlar berish), ekologik, soliq yig‘ish,
madaniy hamda fuqarolaming huquq va erkinliklarini o‘z ichiga oladi.Davlatning tashqi funksiyalari:
-xalqaro munosabatlarda davlat manfaatlarini himoya qilish va
ro‘yobga chiqarish.
-davlatni himoya qilish;
-dunyoviy tartib-qoidalami qo‘llab-quvvatlash;
-xalqaro global muammolami hal qilishda ishtirok etish
Do'stlaringiz bilan baham: |