Social pedagogika hám pedagogikalıq socialogiyada «norma» hám

---

7. 
Social pedagogika hám pedagogikalıq socialogiyada «norma» hám 
«normadan sheginiw» túsinigi. Deviant minez social pedagogikalıq mashqala 
sıpatında. 
JOBA 
1.Deviaciya hám onıń túrleri. Óspirimlerdiń deviant minez-qulq sebepleri.
2.Deviant minez-qulqlı balalar menen social-pedagogikalıq ámeliyat alıp barıw.
3.Deviaciya koncepciyasında reabilitaciya, profilaktika hám korrekciya 
máseleleri. Ádette deviaciyalar óspirimlik dawrinde júzege keledi. 
4. Óspirimlik dawri jaslar dawirleri ishinde eń quramalı tárepine harakteristika. 
Norma túsinigi biologiya, psixologiya, pedagogika hám sotsiologiya tarawlarında 
keń qollanıladı. Anıq bir túsinik beriw júdá qıyın. Máselen, bir biologoyanıń 
ózinde norma túsinigine 200 artıq tárip berilgen. 
Ulıwma jaǵdayda norma obyektiv jaǵdaydı belgilewshi idyal bilim, real 
waqiyalıqtı 
xarakterlewshi 
ortasha 
stastikalıq 
kórsetpe. 
Biologiyada, 
psixologiyada, sotsiologiyada normanıń óz xarakteristikası, parametrleri, 
kórsetkishleri bar. Belgilengen jámiyet tárepinen qabıl qılınǵan hám tán alınǵan 
normalarǵa mas kelmew jaǵdayı, ekinshi bir túsinik – normadan sheginiw menen 
belgilenedi. Social pedagogikada «norma» hám de normadan sheginiw máseleleri 
áhmiyetli ról oynaydı. Olar balalardıń sociallıq huqıqı hám rawajlanıw procesin 
xarakterlewde járdem beredi. Sheginiwler tiykarınan, negativ hám pozitiv 
xarakterge iye. Negativ sheginiwlerge aqıl zayıplılıq, sonday-aq narkomaniya, 
alkogolizm, jinayatshılıq sıyaqlı insannıń socialasıwına ulıwma jámiyetke keri 
tásir kórsetiwshi háreketler kiredi. 
Sheginiwdiń túrleri. 
Normadan sheginiwdiń tórt túri bar. Olar fizikalıq, psixikalıq, pedagogikalıq hám 
sociallıq. 
1. Fizikalıq sheginiw birinshi náwbette insannıń den-sawlıǵı menen baylanıslı, 
biologiyalıq kórsetkishler arqalı belgilenedi. Densawlıqtaǵı sheginiwler násillik 
derekler yakı qanday da bir sırtqı derekler awır ekologiyalıq jaǵdaylar, ishimlik 
suwınıń sıpatsızlıǵı, shańaraq turmısınıń tómenligi hám basqalar tiykarında júzege 
keliwi múmkin. 
Den-sawlıǵında hám rawajlanıwında sheginiwge tánligi bar insanlardıń túrli 
xarakteristikaları belgili. Pútkil dúnyalıq densawlıqtı saqlaw ministirligi 1980-jılda 
shegingen imkaniyatlardıń úsh buwını shkalasınıń britansha variantın usınıs etedi; 
1) kesellik, nawqas-ruwxıy yakı fiziologiyalıq funkciyalar, anatomiyalıq 
strukturalar belgilerin hár qanday joǵaltıw yakı olardıń anamalogiyası; 
2) sheklengen imkaniyat-insan ushın norma esaplanǵan shegarada qandayda bir 
xızmetti orınlaw qábiletin joǵaltıw yakı sheklep qoyıw; 

---

3) mayıplıq jası, jınısı yakı sociallıq dereklerinen kelip shıǵıp, insannıń qandayda 
bir xızmetti orınlawın sheklewshi yakı oǵan tosqınlıq qılıwshı sheklengen 
imkaniyat. 
Batıs ellerinde ―imkaniyatı sheklengen túsinigi belgili, olarǵa tálim standartların 
ózlestiriwge tosqınlıq qılıwshı fizikalıq yakı ruwxiy kemshiliklerge iye bolǵan 
balalar kiredi. 
Sonday-aq ―nuqsan túsinigide belgili bolıp, onıń tórt túri: 
ruwxiy, fizikalıq, quramalı hám awır túrleri belgili. 
Fizikalıq sheginiwlerge:
insannıń boyı, awırlıǵı sıyaqlılar kiredi. Bunnan tısqarı bir is júritiwde imkanyatları 
sheklengen, yaǵnıy den-sawlıǵı sebepli óz qábiletin joǵaltqan, nawqaslıgı bar 
insanlar hám mayıplar usılar qatarında. Den-sawlıǵı hám rawajlanıwında 
sheklengenlerge dús kelgen insanlar túrli klassifikaciyalarǵa ajıratıladi. Sonday 
imkanyatları sheklengen insanlar toparına tómendegiler kiredi: 
Keseller hám awrıwlar. Bular is júritiwde qıyınshılıqlardı tuwdırıwshı 
anatomiyalıq elementler, psixikalıq yakı fizialogiyalıq tájiriybelerge yakı joq 
etiwge dús kelgen insanlar. Imkanyatları sheklengen insanlar. Bular qabıl qılınǵan 
shegaralardan sheklengen yakı óz qábiletlerin joǵaltgan insanlar. 
Iske jaramsız, mayıp insanlar. Bul jası, jınısı hám túrli social faktorlardan kelip 
shıqqan halda insannıń jámiyetdegi social rólin orınlaytuǵın imkanyatlardıń 
shekleniwi. 
Bunda ―kemshilikǁ túsinigi qollanıladı. Fizikalıq kemshiliklerde insannıń 
rawajlanıwı bir ómirlik yakı dáwirlik kemshilikler kiredi. Yaǵnıy xronoligiyalıq, 
somatik yakı juqpalı kesellikler usılar qatarında. 
Psixikalıq kemshilik insannıń psixikalıq rawajlanıwındaǵı bir ómirlik yakı dáwirlik 
kemshilikler bolıp, ol tálim alıwda belgili kemshiliklerdi tuwdırıwı múmkin. 
Buǵan pikirlewdiń buzılıwı, miydiń zaqımlanıwı sıyaqlılar kiredi. 
Quramalı kemshilik hám fizikalıq hám de psixikalıq kemshiliklerdi óz ishine aladı: 
1.Awır kemshilik – bul mámleket standartı tiykarında tálim alıwdıń ılayıqsız 
fizikalıq hám psixikalıq kemshiliklerdiń joqarı dárejesi. 
2. Psixikalıq shekleniw birinshi náwbette balanıń aqılıy rawajlanǵanlıq dárejesi 
hám de olardıń psixikalıq kemshilikleri menen baylanıslı. Bul topar insanlarda: 
– psixikalıq rawajlanıwında hár qıylı tosıqları bolǵan insanlar; 
– aqılı zayıplılar; 
– oligofrenik; 
Ruwxiy tárepten normadan sheginiw eń aldı menen balanıń rawajlanıwı, onıń 
ruwxiy kemshiliklerine baylanıslı. Bul túrdegi sheginiwlerge eń aldı menen ruwxiy 
rawajlanıwdıń toqtap qalıwı, balalardıń aqılıy jaqtan artta qalıwı kiredi. 

---

Aqlıy zayıplılıq nerv sistemasınıń tuwma belgileri yakı jaraqat tiykarında payda 
boladı. Balalarda aqılıy zayıplılıq túrli dárejedegi jeńil aqıl zayıplılıqtan, tereń 
tenteklikke deyin kórinedi. 
Ruwxiy sheginiwlerge túrli dárejedegi sóylewdiń túrleri de kiredi. Ruwxiy 
sheginiwlerdiń jáne bir túri emocion iskerliktiń buzlıwı. Bul sheginiw túriniń eń 
awır formaları dep – autizim baylanısqa mútájlik sezbew hám sucid (ózin-ózi 
óltiriw)ler mısal etiwimiz múmkin. 
Balalardıń qızıǵıwshılıǵı bólek sheginiw túri esaplanadı. Bul bir isti nátiyjeli 
juwmaqlap beriwishi qızıǵıwshılıqtıń ózine tán úyǵınlasıwı. Intalilar qatarında 
qábiletine qarap bálki nátiyjeli iskerligine qarap da belgilenedi. 
3. Pedagogikalıq sheginiw – bul pedagogika hám social pedagogika paninde de 
qollanılıp kelingen túsinik. Pedagogikalıq sheginiw degenimizde obyektiv hám 
subiektiv sebeplerge kóre tálim-tárbiya ala almaǵan oqıwshılar túsiniledi. 
Bunda DTS talapları nátiyjesinde bilim ala almaǵan yakı óz keleshegi ushın 
háreket qılmaǵan oqıwshılar, olardıń individual rawajlanıw shegarası kiredi. 
Pedagogikalıq sheginiwge birinshi náwbette oqıwshılardıń ulıwmalıq orta tálimge 
iye bola almaslıǵı kiredi. Bunday balalar kategoryasına belgili sebeplerge kóre 
oqıwǵa barmaǵan, tek baslanǵısh tálim alıw menen sheklengen balalar kiredi. 
Bunday jaǵdaylardıń kóplep (obyektiv, subiektiv ) sebepleri bar. Máselen, oqıwshı 
yakı talabanıń sabaqtan qashıwı, materialdı ózlestire almawı, oqıwdan jalıǵıwı, 
erinshekligi, shańaraqtaǵı kelispewshilik, balanıń aqsha tawıw jolına túsiwi, 
ekologiyalıq yaki social katalizmalar nátiyjesinde balalardıń ata-analarınan 
ayırılıwı h.t.b. Bunday sebeplerdi kóp keltiriwmiz múmkin. 
Kópshilik jaǵdayda pedagogikalıq sheginiwge balalardıń qanday shárayatda 
jasawına baylanıslı, oqıw menen qızıǵatuǵın shańaraqtama yaki kerisinshe oqıwdı 
ekinshi dáreje dep esaplaytuǵın shańaraqtama. Pedagogikalıq iste pedagogikalıq 
maqsetti ámelge asırıw, shaxstıń rawajlanıwı ushın shárayatlar jaratıp beriwi ushın 
tálim alıwshılar iskerligin tártipke salıwshı túrli normalar qollanılmaqta. Eń aldı 
menen usı tálim dárejesin belgileytuǵın standartlarǵa, sonıń menen oqıwshı intilip 
atırǵan maqsetlerge tiyisli. 
Olarǵa jánede tálim alıwdıń joqarı nátiyjelerin táminlep beriwshi bala 
rawajlanıwınıń normalarına kirgizse boladı. Sońǵı jıllarda túrli sebeplerge bola 
tálim ala almaǵan balalar da payda bola basladı. Normadan bunday sheginiwlerdi 
pedagogikalıq sheginiw desek te boladı. Ulıwmalıq tálim almaǵan balalardı 
ayrıqsha toparǵa kiritemiz. Olar mektepke barmaytuǵın tek baslanǵısh tálimdi 
tamamlaǵan, ulıwma orta tálim almaǵan balalar.
Bunday jaǵdaydıń júzege keliwine mámleketimizde sebepler bir qansha: sabaqlardı 
qaldırıw, qızıǵıwshılıqtıń sóniwi, pul tabıw ushın qızıǵıwshılıq, ekologiyalıq hám 
social 
kataklizmler 
balalar ataanalar qaramaǵında bolmawı, olardan ayrılıwı h.t.b. 

---

Kóshede kóp júriwge biyimliligi bolǵan balalar sanı kóbiymekte. Balalardıń 
mektepte tálim almaǵanlıǵında mısal etsek boladı. 
Social sheginiw. Social sheginiw túsinigi social shegara túsinigi menen baylanıslı. 
Social shegara – bul jámiyet rawajlanıwınıń belgili basqıshında insanlar yaki social 
taparlar iskerligi hám minezqulqındaǵı jol qoyılǵan yaki múmkin bolmaǵan 
nızamlar, onıń háreketleri kórinisi. Social sheginiwdiń aldın alıw hám tártipke salıp 
barıw ushın áyyemde túrli ápsanalar, úrp-ádetler hám diniy kóz qaraslar jaratılǵan. 
Social shegara eki toparǵa ajıratıladı: 
universal yaǵniy jámiyetdegi hámme insanlarǵa tán; 
arnawlı, yaǵniy jámiyetdegi belgili topar yaki belgili kásip 
iyelerine tán shegara.Social shegaralardı, sonday-aq, huqıqıy, ruwxiy, siyasiy, 
diniy h.t.b dep te toparlarǵa ajıratıw múmkin. 
Social shegara hám insanlardıń ajıralmas faktorı bolıp esaplanadı. Balalar 
arasındaǵı social sheginiw bolsa, onıń sol jámiyette unamsız sıpatlar tásirinde 
tárbiyalanıwı, unamsız social toparǵa kiriwi, sociallıq rólin iyelep, sociallıq 
tájiriybelerin úyreniw sıpatında xarakterlenedi. 
Pedagogikada bunı ―tárbiyası awır balalarǁ dep júritedi. Yaǵniy bul balalardıń 
háreketleri, minez-qulqları jámiyet tán alǵan shegaralarǵa qarsı. 
Social pedagogikanıń tiykarǵı jumısı bolsa sonday sheginiwlerdi profilaktika hám 
de reabilitaciya qılıwǵa qaratılǵan.
M.A.Galaguzova tárepinen túrli sheginiw túrlerin xarakteristikası tómendegishe 
berligen: 
Fizikalıq Ruwxiy Pedagogikalıq Sociallıq Kesellik 
Kóriw qábiletiniń buzılıwı; 
Esitiw qábiletiniń buzılıwı. 
Ruwxiy rawajlanıwdıń toqtap qalıwı; 
Sóylewdiń buzılıwı; 
Tájiriybeli Ulıwma orta tálim alıwdan shetke shıǵıw, kásiplik tálim alıwdan shetke 
shıqqan 
Jetimlik; 
Ádep-ikramlıq; 
Normadan aǵıw; 
Araqxorlıq; 
Narkomaniya; 
Taksikomaniya; 
Jeńil tábiyatlılıq; 
Dıywanashılıq h.t.b 
Sheginiw teoriyası . Ádep- ikramlıq shegarası hám olardan sheginiw yaki awıw 
jaǵdayları haqqında toplanǵan bilimler olardıń sebeplerin belgilewshi faktorlar bar 

---

ekenligin dállileydi. Bul faktorlardı úsh toparǵa ajıratıw múmkin: boigen, 
sociogen, psixiogen. 
Insanlardıń ómirinde hár qanday ―sheginiw jaǵdayı olardıń potencial 
imkanyatların shekleniwine, sırtqı ortalıq penen baylanısta bolıwına óziniń 
unamsız tásirin kórsetedi. Insanda júz beretuǵın bunday jaǵdaylardı socialogiya, 
psixologiya, social pedagogika, biologiya sıyaqlı tarawlar ózleriniń specifik 
ózgesheliklerinen kelip shıǵıp úyreniledi hám óz kóz qarasların keńeytip bayıtıp 
baradı. 
Máselen, biologiya páni - normadan sheginiw jaǵdayın balalardıń patologiyalıq 
salamatlıǵınıń buzılıwı menen baylanıslı dep bahalaydı. 
XIX-XX ásirde shet mámleketlerde imkanyatları sheklengen insanlardıń 
biologiyalıq modeli húkimdarlıq qıladı. Bul model imkanyatları sheklengen 
insanlarǵa hesh bolmaǵanda elementar social is júritiwdi názerde tutadı. Bunday 
insanlar belgili tayarlıqlardan ótip, ózleri ushın ózleri háreket etedi hám bul menen 
olar kimgedir artıqsha júk bolmaslıǵı múmkin edi. Keyin ala sheginiw jaǵdayına 
túsken insanlarǵa mayıp (lat. Invalidus-kúshsiz) sıpatında qaraw payda bola 
baslaǵan. Bul kóz qarasqa kúre imkanyatları sheklengen insanlar deni saw-salamat 
insanlar názerinde boldı. Bunday insanlarǵa járdem beriw shólkemlestirildi hám 
bul medicina modeli mámlekettiń social siyasatına óz tásirin ótkizdi. 
XX ásirdiń 60-jıllarına kelip imkanyatları sheklengen insanlarǵa járdem beriwdiń 
biologiyalıq modeliniń ornına socialogiyalıq model payda boldı hám onıń 
rawajlanıwı psixologiyaǵa súyendi. 
Bul modelge kóre imkanyatları sheklengen insanlar associatsiyalarǵa birlesip, óz 
haq-huqıqların talap etti hám bul talap óz salamatlıǵın tikklewden kóre jámiyet 
aǵzaları menen óz ara baylanıstı jaqsılawǵa qaratıldı. Shegara hám normadan 
sheginiw túsinigi hár qanday jámiyette, ol jámiyet qanday rawajlanıw 
basqıshında bolmasın, hár qashan itibarǵa mútáj insanlar bar. Olar óz fizikalıq, 
ruwxiy hám social rawajlanıwdan shetke shıǵıw, sheginiw bar bolǵan adamlar. 
Bunday adamlar hámme waqıt bir topar bolıp ajıralǵan, jámiyet hám mámleketde 
olarǵa ayrıqsha itibar qaratqan. Zamanagóy AQSH hám Evropa mámleketlerinde 
ol yaki bul sheginiwlerge iye jámiyetge integraciyalasıwı konsepciyası ámelge 
asırılmaqta. Ol konsepciyaǵa kóre bul adamlar hám jámiyettiń teń huqıqlı, bıraq 
bazı bir mashqala yaki sheklengen imkanyatlarına iye aǵzası sıpatında kóriledi. 
Házirde imkaniyatı sheklengen shaxslar sanı pútkil dúnyada sonıń menen, 
Ózbekstanda da artıp baratqanı sebepli, bul mashqala jánede bekkemlenbekte. 
Sonlıqtanda bunday adamlar aldı menen balalardıń kábiyiwin rejeli social 
sheshiwdi talap etiwshi turaqlı derek sıptında qaraw lazım. 
Social pedagogtıń kásiplik xızmeti. Házirgi kúnde hár túrli sociallıq qatlamlar 
jumıslarında sociallıq pedagog shuǵıllanatuǵın sociallıq jumıslardıń baslı 

---

baǵdarları anıqlangan materiallıq járdem kórsetiw (aqshalay, patronaj, napaqa hám 
jeńillik, turmıstaǵı járdem), sociallıq ǵamqorlıqtı shólkemlestiriw (insanlar menen 
islesiw, xızmetkerlerdi tańlap alıw, tekseriw, eń aldınǵı tájiriybeni násiyatlaw), 
insanǵa tásir kórsetiw. Insanǵa tásir kórsetiw – bul pedagogikalıq hám 
psixologiyalıq tásir kórsetiw procesi. Bunıń menen sociallıq xızmetker, sociallıq 
pedagog shuǵıllanadı. 
Pedagogikalıq tásir kórsetiwdi hár bir sociallıq xızmetker biliwi tiyis boladı. 
Sociallıq pedagogtıń jumısınıń ámeliyatı hám onıń iskerliginiń baslı mashqalaları 
nelerden ibarat ekenligin kórip ótemiz. 
Sociallıq pedagog sociallıq tárbiyanıń, shańaraq pedagogikası, balanıń jeke bası, 
bala menen islesiwdiń hám tásir kórsetiwdiń qanday usılları bar ekenligin, qıyın 
balalar menen islesiw ózgesheliklerin biliwi zárúr boladı. Sociallıq pedagogtıń 
jumısa eń baslı nárse neden ibarat, onıń jumısı mektep pedagogı, pán pedagogı, 
hátte klass basshısı yaki mektep- internat yaki kúni uzatılǵan topar basshısı 
jumısınan nesi menen ózgeshelenedi. 
Oqıtıwshı klass yaki topar menen islesedi, onıń usılları tiykarınan jámáát penen 
islesiwi qaratılǵan boladı. Sociallıq pedagog ayırım jeke insan menen, ayırım bala, 
óspirim menen islesedi, eger topar menen islesetuǵın bolsa, onda kishi topar 
menen, shańaraq penen islese, onıń hár biri menen ayırıp islesedi. Sociallıq 
pedagogtıń tiykarǵı wazıypası balanı, óspirimdi social qorǵaw, oǵan sociallıq yaki 
medicinalıq járdem kórsetiw, onı oqıtıwdı shólkemlestire biliw, onıń jámiyette 
haqlanıwın hám beyimlesiwin shólkemlestiriw. 
Sociallıq pedagog bunı iske asırıw ushın balanı úyretedi, onıń jaǵdayın, krizis 
dárejesin úyrenedi, onı jeńip ótiw jolların jobalastıradı. Balanı qıyın waqıtta 
qollap-quwatlaw bul jeńil is emes. 
Balaǵa qıyın waqıtta járdem beriw qalayınsha boladı. Sociallıq pedagog bul 
waqıtta ózin qalay tutadı. Ruwxiy járdemlesiw, baxıtsızlıqqa dus kelgende oǵan 
kóńligiw, sheshimdi tabıw jolın úyretiw, balada isenimdi payda etiw onı ómirde 
jaqsı tárepke ózgertiwge isenimin oyatıw. Pedagog qánigeler, sociallıq qorǵaw 
xızmeti menen baylanısta boladı, sebebi olar balaǵa járdem beriw imkanına iye. 
Bunıń ushın onıń kásiplik tayarlıǵı, tárbiya hám jeterli bilimge iye bolıwı talap 
etiledi. Bul pedagogikalıq sheberlik dep ataladı. 
Pedagogikalıq sheberlik pedagogtıń jeke sıpatlarına, sonday-aq onıń bilim hám 
uqıplarına baylanıslı boladı.
Hár bir oqıtıwshı – jeke insan. Biz ádette tárbiyalanıwshınıń jeke basınıń 
qáliplesiwi haqqında aytamız da, oqıtıwshı haqqında esten shıǵaramız. 
Pedagogtıń jeke bası, onıń tárbiyalanıwshıǵa tásir kórsetiwi oǵada ullı, onı 
pedagogikalıq texnika hesh almastıra almaydı. Oqıtıwshı miyneti intellektuallı, 
psixologiyalıq, ruwxiy, aqılıy hám fizikalıq kúsh salıwlardı talap etedi. Sonlıqtan, 

---

pedagog óz uqıbın biliwi, ol qalay tabısqa erisiwi hám óziniń kemshiliklerin biliwi 
tiyis.
Geypara oqıtıwshılar sózge sheshen bolsa
, basqası balalar energiyasın jaǵa 
bilip, 
olardı qızıǵıwshılar ete aladı. Pedagogtıń balaǵa tásir kórsetiwi onıń jeke 
sıpatlarına baylanıslı boladı. 
Sociallıq pedagogtıń kásiplik bilimleri pedagogika hám psixologiya, bala 
rawajlanıwı fiziologiyası, tárbiya isleri metodikası. Bul bilimler balanı úyreniw, 
onıń minez-qulqın talqıllaw, onıń qatnaslarınıń ózgesheligin talqılaw onıń topar 
balaları arasına kirisiwshiligin talqılaw ushın zárúr boladı. Sociallıq pedagog 
balalar iskerligi hám birge islesiwin shólkemlestire biliwi kerek. 
Pedagogikalıq texnologiyanı da sociallıq pedagog mengergen bolıwı kerek. Bul 
tárbiyalanıwshılarǵa tásir kórsetiw usıl, uqıp hám kónlikpelerin iyelegen bolıwı 
kerek degendi ańlatadı. Buǵan artistizm, sóylew, dem alıw, ritm hám dawısın 
aǵlaw usılların, betjúz qıymılı hám belgilerdi ańlatıw usılların biliw, jarlılar hám 
alkogolikler, narkomanlar hám baxıtsızlıqqa dus kelgen bala menen sóylese biliw, 
tilin hám tonının taba biliw kiredi. Tek sóylesiw ǵana emes, al isendiriw hám tásir 
kórsete biliwi tiyis. 
A.S.Makarenko boyınsha pedagogikalıq sheberlik, yaǵniy tárbiya procesin 
haqiyqiy biliw, tárbiyalıq uqıp haqqında ǵana aytıw múmkin. Demek, sheberlik, 
tárbiya procesin biliw, uqıp haqqında aytıp ótiw kerek. 
Pedagogikalıq texnika – qáliplesken uqıplar boladı. Bul tárbiyalanıwshını túsiniw 
degeni, qarım-qatnas psixologiyasın, pedagogikalıq psixologiyanı degendi aǵlatadı, 
sózlik uqıplar tildiń ayırmashılıǵın biliw, óz sóziniń qalayınsha qabıllanıp atırǵanın 
biliw, adamnıń sóylew apparatı hám sóylewi qalay rawajlanıwın biliw, sózdiń 
biyikligi hám tezliginiń ayırmashlıqların biliw, óziniń qılıqqa, iske, insanǵa degen 
qatnasın ańlata biliw, óziniń sezimlik qatnasın (mimika arqalı) ańlata biliw, sonıń 
menen bir waqıtta ózinózi qadaǵalaw, analiz etiw, baqlaw uqıplarına iye bolıw, 
ózin toqtata biliw degendi ańlatadı. 
Bulardıń barlıǵı ushın jeke insan psixologiyasın hám qatnasıq psixologiyasın biliw 
zárúr boladı. Hesh bir soraw-juwap, anketa, oqıtıwshı hám oqıwshı qatnasın, 
tárbiyashı hám tárbiyalanıwshı qatnasın almastıra almaytuǵının ámeliyat kórsetti. 
Kópshilik jaǵdaylarda oqıtıwshınıń maǵlıwmatlıq bir táreplilik iskerligi basım 
bolıp keledi. Bul jaǵdayda qatnas joǵaladı, óz ara túsinispewshilik kelip shıǵadı. 
Mektep pedagogı keri baylanıstıń psixologiyalıq áhmiyetin esapqa almaydı. 
Pedagog hár bir baslıǵı jas tańlay biliwi kerek. Ol tartınshaq yaki shaqqan ba, 
erinshek yaki parıqsız ba. Ol pedagogtıń bir awız sózi bala ómirinde úlken 
áhmiyetke iye bolıp, onı ol pútkil ómir boyı yadında saqlap júredi. Pedagog hám 
oqıwshı qatnası procesine bolǵan talap alımlar tárepinen islep shıǵılǵan isenimlilik, 

---

balanı tıńlay biliw, óz ara túsiniwdi tiykar etip alıw, iskerlik, birlik, tásir 
kórsetiwden óz ara tásir etiwge ótiw uqıbı. Bunda oqıwshınıń óz ara qatnasqa 
dóretiwshilik penen qarawı áhmiyetli. Balaǵa beriletuǵın bir wazıypanı, bir 
ángimeni hár qıylı tonda hár qıylı keypiyatta beriw múmkin. 
Pedagogikalıq qatnastıń áhmiyetliligin esapqa alıp alımlar (klassqa kiretuǵın 
pedagog wasiyatların) islep shıqtı. 
1. Balalar menen ózińizdiń qatnaslarıńız haqqında oylap, olardı qayta kórip shıǵıń. 
2. Pedagogikalıq qatnastı shólkemlestiriwge tek pedagogikalıq maqset hám 
wazıypalardan ǵana kelip shıǵıp qoymastan, al balanıń qızıǵıwshılıǵında názerden 
tis qaldırmań. 
3. Óz sózińizdi konkret balaǵa yaki toparǵa baǵdarlań.
4. Tek óz maǵlıwmatıńız benen ǵana sheklenbeń, balanı úyreniw, qatnastı 
shólkemlestiriwde zárúr, belgili bir tásir kórsetiwde zárúr. 
5. Qatnastı joqarıdan tómen qarap dúzben. Hátte kishkene balanıń da óz ara 
qatnasta erkin bolıwǵa umtılatuǵının esten shıǵarman. 
6. Balalar jámáátindegi psixologiya atmosferanı túsiniwge umtılıń, bul bala menen 
qatnasta járdem beredi. 
7. Balalardı da tıńlay biliwge úyreniń. 
8. Siziń menen qatnasta bolıw barısında, olardıń keypiyatın seziniwge umtılıń. 
9. Balalardıń da konfliktli bolatuǵının, siz ózińizdiń pedagogikalıq abaysızlıǵıńız 
aqıbetinde olardı kúsheytip jiberetuǵınıńızdı esten shıǵarmań. 
10. Balanıń qátesin kórsetiw menen birge, ózińizdiń taktikalı bolıwıńızǵa umtılıń. 
11. Túyıq bir qálıptegi juwaplardıń bolmawı ushın, sorawda nege?, ne ushın?, 
qalayınsha? degen sorawlardan baslań. 
12. Qatnasıqta baslamashıl bolıń. 
13. Qatansıqta qızlardıń ózgesheliklerine itibar berin. Olar kóbirek sezimge 
berilgish, qálbi tez jaraqatlanadı. 
14. Balalar menen islesiwde bir qáliplilikten qashıń. 
15. Ayırım balalarǵa jaman qatnasta bolıwdı jeńip shıǵıń. 
16. Sın ǵana, konstruktivsiz baslaw paydasız. 
17. Balalarǵa kóbirek kúlimsireń. 
18. Maqullaw, maqtaw, marapatlawdıń kóbirek estiliwine erisin. 
19. Balalar siziń oǵan qanday qatansta ekenligińizdi ańlawı kerek. Onıń minez-
qulqın qılıqların siziń bahalawıńız, onıń sizge qatnasın anıqlaydı. 
20. Hár bir balaǵa bolǵan qatnasıńızdı este tutıń. Siziń qatnasıqtı ózgertiwińiz 
balanıń unamsız qılıǵın keltirip shıǵaradı. 
21. Hár bir gúrrińizge tayarlanıw zárúr, sóylesiwdiń strategiyasın islep shıǵıń. 
22. Balalardıń isleytuǵın, dáslepki is-háreketleri, jańa isháreketler menen 
almasatuǵının este tutıń. 

---

23. Oqıtıwshı hám klass, tárbiyashı hám topar arasında kelip shıǵatuǵın 
tosqınlıqlar bar ekenin umıtpań. Bunda topardaǵı, klasstaǵı, balalar arasındaǵı 
social-psixologiyalıq sharayattı esapqa alıw zárúr. Sociallıq pedagogikalıqqa 
sóylew mádeniyati hám texnikasına ayrıqsha itibar beriwi talap etiledi. 
S.I.Ojegov boyınsha sóylew mádeniyatı – bul oydı tek anıq ǵana emes, al orınlı 
hám úylesimli ańlatıw bolıp tabıladı. Sózlerdiń pát túsiwlerin hám metodikasın, 
pauza, ritmlerin hám tempiniń bunday úylesimli sóylewlerdiń rawajlanıwın payda 
etedi. 
Sóylew texnikası, bul avtomatizm dárejesine shekem jetkerilgen dem alıw, sóylew 
hawazı hám dikciyasınıń, usıllarınıń jıyıntıǵı boladı. Bunıń ushın shınıǵıw ótkeriw 
zárúr boladı. Teatrlıq pedagogika elementleri de social pedagogika ushın zárúr 
boladı. 
Pedagog jumısı rejisser, akter dóretiwshiligine jaqın boladı. 
Pedagog hám bala óz ara tásirinde birinshisi balalarǵa tásir kórsetiw 
dramaturgiyasın islep shıǵadı, bunda qatnas bir pútin nárse esaplanadı. Akterlıq 
tásir kórsetiw tájiriybesi social pedagogqa zárúr bolıp keledi. Social pedagog 
shólkemlestiriwshilik uqıbına iye bolıwı tiyis. Tez sheshim qabıl ete alıwı, abırayın 
qayta tiklew (reablitaciya) jumısların tez shólkemestire alıwı kerek. Eń baslısı, 
onıń qayırqom bolıwı. Social pedagog kóbinese baxıtsızlıq, mısalı, ata-anasınan 
ayırılıw menen dus keledi. Ata-analarınan jaslayınan ayırılǵan balalar aqırında 
táwekellik (risk) toparına túsip qaladı. Jas waqıttaǵı stressler júrek kesellerine, 
ayırım jaǵdaylarda ádewir patologiyaǵa asılıp keledi. Ajırasıwlar hám olardıń 
aqıbeti balaǵa baxıtsızlıq alıp keledi. 
Sociallıq pedagogtıń islew orınları: 
– mektepte, klassta, qıyın shańaraq balaları menen islesiw ushın; 
– mektep-internat, balalar úyi, saqlaw orınlarında; 
– jazǵı mekteplerde, balalar sanatoriylarında; 
– social-bilim beriw oraylarında, social psixologiyalıq járdem beriw oraylarında; 
– baqlaw-dúzetiw oraylarında; 
– mádeniy oraylarında, dem alıw orınlarında, jaslar klublarında; 
– jazǵı miynet hám dem alıs lagerlerinde; 
Bul mákemelerde eń baslısı social pedagogtıń bala hám shańaraq penen islesiwi 
esaplanadı. 
Sociallıq pedagog iskerliginde ulıwma jumıslardı qarap ótemiz. 
1. Balanı biliw ǵana social pedagogqa balaǵa járdemlesiwde yaki onı qayta 
tárbiyalawda durıs sheshim qabıllawına járdemlesedi. 
Onıń salamatlıǵı, shańaraq, mekteptegi, háwlidegi óz qatarları menen qatnasları 
haqqında biliwi zárúr – jeke basınıń kartasın, 

---

ortalıq kartasın júrgiziw arqalı pedagog tiyisli sheshim qabıllaydı. Ol bala 
haqqındaǵı bilimlerdi gúrrinlesiwden, anketa ótkeriwden, qılıqların tallaw hám 
onıń qatnasta bolatuǵın ortalıǵın tallawdan aladı. 
2. Bala menen birge onıń jaǵdayın, onıń túsken jaǵdayın úyrenedi, bunda balanıń 
óziniń qılıǵına ayrıqsha kewil bóledi, onıń átirapınıń bári ayıplı demesten 
úyreniledi. Jaǵdaydı túsinip alıw hám ózi de qatnasıw arqalı krizisten shıǵıw 
jolların ańlap alıw múmkin.
3. Social pedagogqa pedagogikalıq takt hám sheberlik bala menen qatnasta 
ólshemlerdi saqlawda, oǵan bolatuǵın óziniń tárbiyalıq tásir kórsetiwin 
mólsherlestiriw zárúr boladı, qayta mólsherlew balaǵa qısım ótkeriw, onıń menen 
qatnasqa, demek, onı biliwge tosqınlıq boladı. Balaǵa tásir kórsetiw ǵana emes, al 
shańaraqtıń, mektep hám qatarlaslarınıń tásirin, olar menen qatnasta 
koordinaciyalaw da áhmiyetli boladı. Ondaǵı kishigirim tabıstı jollay otırıp, úlken 
maqsetti qoyıw múmkin. 
4. Social pedagogtıń shólkemlestiriwshilik uqıbı balanı tek onıń ózi ǵana óz ómirin 
ózgertiwi hám basına túsken jaǵdaydan shıǵıwı múmkin ekenligine isendiriwinde 
kózge taslanadı. 
Shólkemlestiriwshilik uqıbı-iskerligi baladan ózin-ózi tárbiyalawǵa, ózin-ózi 
shólkemlestiriw jolına túsiniwine erisiwden ibarat. 
5. Social pedagogtıń shólkemlestiriwshilik jumısı bala menen jámiyet, mámleketlik 
hám jámiyetlik shólkemler arasındaǵı daldalshılıqqa, ǵamqorlıq kórsetiwdi 
tayaralwǵa hám rasmiylestiriwge, eń baslısı jańa turmıs shárayatında balaǵa 
beyimlesiwinde járdem beriwge baǵdarlanǵan bolıwı kerek. Social pedagogtıń 
jumıs usılları. Jumıs usıllarınıń diapazonı kóp túrli.
Baqlaw usılı – tárbiya jumısı ushın eń kóp material usı usıldan alınadı. Pedagog 
balanıń qarım-qatnası boyınsha, onıń shańaraqtaǵı qılıqların, mektep, sabaq hám 
qatarları arasındaǵı qılıqların, onıń miynetin baqlaydı. 
Balalar menen qatnasta bolıw hár bir pedagog qolınan kelebermeydi. Bıraq, bul 
uqıbın rawajlandırıw múmkin. Balalardı biliw kerek. Baslanǵısh pedagogqa óz 
baqlawların jazıp barıw kóp járdem beredi, qatnasıqtı eki-úsh bala menen baslap, 
olardı úyrenip alıwı tiyis. Topar menen islesiwde ayırım balalar haqqında jazıp 
baradı, hesh kimdi itibarda shette qaldırmawǵa háreket etiwi kerek. 
Jazıp barıwlar tómen dárejedegi balalarǵada itibar beriwdi iske asıradı. 
Gúrrin usılı. Gúrringe tayarlanıw ushın ankta ótkeriledi, sorawlar aldın ala 
dúzilgen boladı, bala bul mákemege kelgen waqıtta komissiyanıń sheshimi 
úyreniledi. Bala haqqında biliwide, onıń ómir bayanı menen, qılıqları hám minez-
qulıqı menen tanısıw járdem beredi. 

---

Sociometriya usılı. Bunda gúrrin nátiyjeleri, soraw anketaları hám algoritmleri, 
balanıń krizislik jaǵdayınıń bahalanıwı haqqındaǵı maǵlıwmatlar matematikalıq 
qayta islew ushın jıynaladı. Social pedagogtıń jumıs usılları tek usılar menen ǵana 
sheklenbeydi. Pedagog iskerliginde tabıslar da, kemshilikler de ushiraydı. Sońǵısı 
tájiriybesizlikten, bilmewshilikten, eń qorqınıshlı olar biyparwalıqtan kelip shıǵıwı 
boladı. Qátelik tárbiyashı róli arttırıp jiberilgende, balanıń jeke bası qısımǵa 
túskende kelip shıǵadı. Bul balanıń arsızlıq a alıp keledi. Bıraq, ulıwma, anıǵraǵı 
pedagogqa tán bolǵan qátelik, ózin tuta almaw hám tiykarsız qadaǵan etiwler 
boladı.
Social pedagog ámeliyatında xalıq pedagogikası elementlerin qollanadı. Xalıq 
pedagogikasında xalıq dástúrleri tiykarında tárbiyalawdıń, xojalıq alıp barıwdıń, 
xalıq dóretiwshiliginiń, qol óneri sheberliginiń uqıp hám kónlikpelerin beriwdiń 
bay tájiriybesi toplanǵan. Bizlerdiń bárshe áwladtan-awladqa ertek hám ańızlarda, 
qosıq hám obrazlarda, jumbaq hám maqallarda berilip keldi. 
Áyyemgi waqıtlardan-aq miynet hám oyın baslı tárbiya quralı bolıp keldi. 
Sociallıq pedagogikasındaǵı tiykarǵı usıllar is hám sóz, isenim, tábiyat, kórkem-
óner, dástúr, oyın, jámiyetlik pikir boldı.
Sóz arqalı tárbiyalawdıń keń tarqalǵan usılları, isendiriw hám talap etiw, búyrıq, 
májbúrlew, astarlı sóz hám gúrriń esaplanadı. Miynette úlgi hám shınıǵıw. 
Tábiyatta hám kórkem-ónerge baqlaw, salıstırıw, qayta tiklew qollanılǵan. 
Bala jası úlkenler menen birgelikte dástúr hám úrp-ádetlerdi orınlay otırıp, ózleri 
de ulǵayıp olardı keleshek áwladqa beredi.
Oyınǵa qatnasa otırıp ózin shınıqtıradı, jámáát ushın oynaydı, jámááttegi óziniń 
abroyın qorǵaydı. Qadaǵan etiwler, talqılaw, qorqıtıw hám maqtawlar, maqullaw 
hám qadaǵan etiwler jámiyetlik pikirlewine qurılǵan bolıp, insan tárbiyasına tásir 
kórsetedi. 
Bala qustıń sayrawına qarap baǵdarlap waqtın, kún hám túnniń saatın biliwge 
úyretilgen. 
Balalar jıl dawamında ósimlikler hám haywanlardı, máwsimlerdiń almasıwın 
baqlap barǵan. 
Social pedagogtıń huqıqıy jumısı balanı yuridikalıq qorǵawdan ibarat. Ol yurist, 
shipáker menen birge islesiwi tiyis boladı.