Kurs ishining maqsadi va vazifalari.
Kurs ishi oldida ”Sodda gaplarda shakl va
mazmun aloqadorligi”ning ilmiy talqinlarini o’rganish maqsadi turadi. Bayon etilgan
maqsadga muvofiq ravishda kurs ishi oldida quyidagi asosiy vazifa turadi:
o’zbek substansial tilshunosligi talqinlari asosida ”Sodda gaplarda shakl va mazmun
aloqadorligi” haqidagi ilmiy talqinlar bilan tanishish.
Kurs ishining tadqiq manbayi va predmeti.
Kurs ishi tadqiq manbayini
kuzatish, analiz va sintez usullari tashkil etadi.
Kurs ishi tadqiq mavzuyining metodologik asosi.
UMIS VA AHVOdan
foydalanildi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi.
Ishning ilmiy yangiligi shundan iboratki,
”Sodda
gaplarda shakl va mazmun aloqadorligi” haqidagi ilmiy talqinlar kurs ishi
sifatida
markazlashtirildi.
Kurs ishi natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati.
Kurs loyihamizdan o’zbek
substansial tilshunosligi talqinlari (sintaksis) masalasini o’rganish bo’yicha amalga
oshiriladigan izlanishlarda material sifatida foydalanish mumkin.
5
Sodda gaplar haqida ma’lumot
Gap ma’lum bir voqea-hodisa haqidagi xabarni, so’roqni yoki buyruqni
ifodalovchi asosiy sintaktik butunlik; muomala, aloqa-aralashuvining eng kichik
birligi hisoblanadi. Har bir gap biror bir maqsad – mazmunni ifodalaydi. Og’zaki
nutqda ana shu mazmunga mos keladigan tugal ohang bo’ladi. Ohang gap uchun
muhim belgidir.
Gap tilshunosligimizda bir necha tomonlama tasnif qilinar ekan, bulardan biri
tuzilishiga ko’ra turladir. Demak, gap tuzilishiga ko’ra (garammatik asoslarning
miqdoriga ko’ra) ikkiga bo’linadi: a) sodda gaplar; b) qo’shma gaplardir.
Biz ushbu rejamizda sodda gap haqida fikr yuritib, sodda gap tushunchasi haqida
ma’lumot beramiz.
Sodda gaplar gapning tuzilishiga ko’ra turlaridan biri bo’lib, uning tarkibida
kesimlik shakllariga ega bo’lgan bitta kesim bo’ladi. Sodda gaplar tarkibidagi barcha
bo’laklar shu kesim atrofida birlashadi. Fikrimiz isboti sifatida
misol
keltiramiz:
1.
Biz yaqin kunlarda yakuniy test sinovlaridan o’tamiz.
2.
Yaxshi so’z bilan ilon inidan chiqar.
3.
Kuyunchaklik umrni uzaytirmaydi.
4.
Ko’nglimni zavq asir etdi.
5.
Yellar, bir daqiqa to’xtang esishdan.
6.
So’zdir inson aqlin dalili.
Sodda
gaplar fikr bildirishning, o’zaro so’zlashuv nutqining asosiy
xususiyatlaridan biridir. Ma’lum bir fikr biror so’z yoki predikativ munosabatdagi
birikma orqali yuzaga chiqadi. So’z yoki birikma orqali ifodalangan gap sharoitga,
suhbatdoshning fikriga va umuman, fikrning rivojiga qarab kengaya boradi. Natijada,
sodda gaplarning murakkablashgan turi yuzaga keladi. Murakkablashgan sodda
gaplarning qanday tarkibiy birliklardan iborat ekanligini belgilashda turli fikrlar
6
mavjud. Murakkablashgan sodda gaplarning o’zi alohida sintaktik hodisa ekanligi rus
tilshunosligida
A.R.Rudnev tomonidan
asoslangan.
O’zbek tilshunosligida
murakkablashgan sodda gaplar masalasi G’.Abdurahmonov, N.Mahmudov va
boshqalar tomonidan nazariy va amaliy jihatidan o’rganilgan, ishlangan bo’lsa ham,
ular bunday gaplarning chegarasini belgilash masalasiga turlicha munosabatda
bo’lganlar. Murakkablashgan sodda gaplarda bir xil so’roqqa javob bo’lgan bir
sintaktik vazifani bajarib, bog’lovchilar yoki sanash ohangi bilan bog’langan uyushiq
bo’laklar ham ishtirok etadi. Sodda gaplar uyushiq bo’laklar, ajratilgan bo’laklar,
kirish so’z va kirish iboralari, ilova qurilmalari va undalmalar bilan murakkablashadi.
Bunday gaplar murakkablashgan sodda gaplar deb aytiladi. Gapning barcha
bo’laklari uyushiq bo’lak bo’la oladi. Gap tilshunoslikda bir necha tomonlama tasnif
qilinganidek, sodda gaplar ham tilshunoslikda bir necha tomonlama tasnif qilinadi:
a)
eganing ishtirokiga ko’ra;
b)
ikkinchi darajali bo’laklarning ishtirokiga ko’ra;
c)
zaruriy bo’laklarning ishtirokiga ko’ra;
d)
maxsus bo’laklar bilan kengayish (murakkablashish) xususiyatiga ko’ra.
Va bular ham o’z ichida, sodda gaplarning xususiyatlarini aks ettirgan holda shu
xususiyatlarini sodda gap tasnifida namoyon qiladi.
So’zlashuv nutqi emotsionalligini oshiruvchi vositalarga undalma, kirish so’zi,
ilova qurilmalari, ajralgan bo’laklar, uyushiq bo’laklar kiradi. Shuning uchun
murakkablashgan sodda gap bo’laklari tartibida quyidagi masalalarga alohida e’tibor
berish lozim bo’ladi:
1. Undalmalar bilan murakkablashgan sodda gaplarda bo’laklar tartibi;
2. Kirish bo’laklar va kiritmalar bilan murakkablashgan sodda gaplarda so’zlar
tartibi;
3. Ajratilgan bo’laklar bilan murakkablashgan sodda gaplarda bo’laklar tartibi;
4. Ilovali qurilmalar bilan murakkablashgan sodda gaplar va gap bo’laklarining
o’zgargan tartibi;
5. Uyushiq bo’laklar bilan murakkablashgan sodda gaplarda bo’laklar tartibi.
7
Tilning sintaktik vositalari nutqda, ayniqsa so’zlashuv nutqida boy uslubiy
imkoniyat hisoblanadi. Hozirgi o’zbek adabiy so’zlashuv nutqida sodda gaplar uslub
uchun bitmas-tuganmas xazina, ya’ni manbadir.
Sodda gapning mazmun va intonatsiyaga ko’ra turlari (darak, so’roq, undov,
buyruq gaplar), uyushiq va ajratilgan bo’laklar, kirishlar va inversiya (odatdagi gap
bo’lagi tartibining o’zgarishi), sintaktik sinonimiya, qo’shma gap, period, tekst,
takrorlanish va paralellik (muvoziylik) gapning umumiy mazmuni va kontekst talabi
bilan uslubiy vositaga aylanadi. Sintaktik vositalar sifatida ayrim so’z birikmalari va
gaplar xizmat qiladi. Sodda gaplar ommabop uslubda, qo’shma gaplar – ilmiy
uslubda ishlatiladi.
O’zbek tilshunosligining bugungi taraqqiyotiga nazar tashlaganda sodda
gaplarning o’rganilishi lozim bo’lgan jihat va qirralari ko’pligining guvohi bo’lamiz.
Sodda gaplar haqida tilshunoslarimiz tomonidan qancha ishlar amalga oshirilgan
bo’lsa-da, uning ko’z ko’rib ilg’amagan tomonlari diqqatimizni tortadi.
Sodda gaplar haqida ma’lumot turli adabiyotlarda turlicha berilgan, turlicha
yondoshilgan. Masalan,
“
Hozirgi o’zbek adabiy tili” deb nomlangan qo’llanmada
sodda gap tuzilishiga ko’ra sodda yig’iq gap va sodda yoyiq gaplarga ajratiladi.
Bunday tasniflashda ikkinchi darajali bo’laklarning ishtirok etish-etmasligi e’tiborga
olinadi. Faqat bosh bo’laklar (ega va kesim)dan tuzilgan gap sodda yig’iq gap
deyiladi. Sodda yig’iq gaplarda ikkinchi darajali bo’laklar ishtirok etmaydi:
Do’stligimiz mustahkam bo’lsin. Yashasin tinchlik! Mehnat – baxt.
Bosh va ikkinchi darajali bo’laklarning ishtirokida tuzilgan gap sodda yoyiq gap
deyiladi. Bosh bo’laklarning ishtirokiga ko’ra sodda gaplar bir sostavli va ikki
sostavli gaplarga ajratiladi. Ega va kesim ishtirokida tuzilgan gaplar ikki sostavli gap
bo’ladi. Ikki sostavli gap sodda yig’iq gap va sodda yoyiq gap shaklida ham bo’lishi
mumkin. Bundan ko’rinadiki, ikki sostavli gap gapning bosh va ikkinchi darajali
bo’laklarining ishtirok etishiga ko’ra ikkiga bo’linadi. Ikki sostavli sodda yig’iq gap,
ikki sostavli yoyiq gap. Ikki sostavli gap odatda, ikki qismga – ega sostavi va kesim
sostaviga ajratiladi. Ega sostavi ega va unga tobe bo’laklardan, kesim sostavi esa
kesim va unga tobe bo’lgan bo’laklardan tashkil topadi. Sodda gapning sodda gap
8
ekanliginintaminlab turuvchi asoslardan eng asosiysi be kesiklik belgisidir.
O’quvchining yozma yoki og’zaki nutqda o’z fikrini to’g’ri ifodalashi uning gap
bo’laklarini o’z o’rniga qo’ya bilishida bog’liq. Bunda gapning bosh bo’lagi –
kesimning o’z o’rnida qo’llanishi fikrning asosiy mazmunini belgilashda muhim
ahamiyatga ega. Ma’lumki kesim tilshunoslikning yetakchi tushunchalaridan biri
bo’lib, jahon tilshunosligida ham, o’zbek tilshunosligida ham keng tadqiq etilgan.
Sh.Bobomurodovaning fikricha, kesim atamasi o’zbek tilshunosligida 1925-yilda
Elbekning ”Lug’at va atamalar” maqolasi va Fitratning ”Sarf” asaridan keyin
ommalashgan. Fitrat o’zining ”Nahv”ida kesimga quyidagicha ta’rif beradi. Gapdagi
so’zlarning oxirida kelgan, o’z kelishi bilan so’z qo’shumini gapga aylantirgan so’z –
kesim so’zidir. Ko’rinadiki, kesim ta’rifi juda sodda. Ushbu ta’rifda asosiy urg’u
kesimning gap oxirida kelishiga qaratilgan. Shu bilan birga, garchi bu holat kesimni
yuzaga keltiruvchi shu sohaga xos boshqa terminlar, tushunchalar orqali
izohlanmagan bo’lsa-da, turkiy tillardagi gap kesimining asosiy xususiyati juda
to’g’ri ta’kidlangan ”So’z qo’shumini gapga aylantirgan so’z”. Shuningdek,
olimlarimiz tomonidan kesim gapning markazi ekanligi to’laqonli asoslab berilgan.
Ega kesimga ergashi, kesimda ifodalangan ish-harakatning bajaruvchisini ko’rsatadi.
Yoki kesim gap markazi bo’lib, u tasdiq-inkor, zamon, mayl, shaxs-son ma’nolarini
ifodalab keladi. Hukmni ifodalaydi va gapning boshqa bo’laklarini o’z atrofida
birlashtiradi deya ta’riflar berilgan. Gapda kesimgina boshqa bo’laklarga
nisbatlanmagan holda aniqlanadi, chunki uning kesim ekanligi kesimlik shakllari
ko’rsatib turadi. Biz gapning tarkibidagi kesimlar miqdotiga qarab, u sodda gapmi
yoki qo’shma gap ekanligini aniqlaymiz va albatta bog’lovchi vositalariga diqqatni
qaratgan holda. Shunday gaplar borki qo’shma gapni bog’lash uchun xizmat
qiladigan vositalarni ko’rish orqali sodda gap ekanligini tezlikda aniqlab olish
imkonini bermaydi. Shunday paytda biz kesimlar va gapning qurilish qolipiga e’tibor
qaratish orqali farqlaymiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |