Soʻnggi vaqtlarda nazmbozlik kasaliga yoʻliqqanlar joʻn gaplarni ham sheʼrga soladigan, eng

Bu dunyodan sevgisin izlab,

Kimlardir oʻzini charchatdi.

Mening baxtim sizni topganim,

Sizni menga Xudo uchratdi.

 

Bir qarashdayoq bandning mazmuniy-mantiqiy tashkillanishidagi izchillik yaqqol koʻzga tashlanadi:

dastlabki ikki misra nisbiy tugallikka ega fikrni ifodalaydi, uchinchi misra unga qarshi qoʻyiladi,

toʻrtinchi misra esa uchinchi misradagi holatning sababini izohlab keladi. Misralar orasidagi

zidlash va izohlash munosabatlari asosidagi mantiqiy aloqa mazmuniy butunlikni taʼminlaydi.

Ikkinchi banddan boshlab ayni shu xususiyat kuzatilmaydi, natijada, mantiqiy-mazmuniy

parokandalik yuzaga keladi:

 

Uchrashdig-u, birga boʻlmadik,

Yigʻladig-u, ammo kulmadik.

Topishdig-u, baxtga yetmadik,

Sizni menga Xudo uchratdi.

 

Koʻrib turganimizdek, dastlabki uch misra bir xil sintaktik qolipdagi uyushiq gaplardan iborat,

tanlangan sheʼriy shakl shuni taqozo etadi. Shakl qoʻyayotgan ushbu talab mazmunni izchil –

oʻsish, pasayish yo kengayish tartibida ifodalash imkonini cheklaydi. Shu bilan birga, bunday

uyushiq gaplarning tarjeʼ misra mazmuniga mos boʻlishi, sheʼr ritmik tarxida tarjeʼ sanash ohangida

aytilgan uyushiq gaplardan soʻng ayricha urgʻulangani kabi, mazmuniy tashkillanishida ham xuddi

shunday “zarb” olishi kerak boʻladi. Demak, sodda koʻringani bilan, bu sheʼriy shaklda chinakam

badiiy qimmatga molik mazmunni ifodalash oson emas. Masalan, yuqoridagi bandning uchinchi

---

misrasi birinchi misra maʼnosining oʻzini oqlamagan takrori boʻlsa, ularning oʻrtasiga pona boʻlib

kirgan ikkinchi misra beoʻxshovroq koʻrinadi. Eng yomoni – uchala misradan kelib chiqayotgan

maʼno tarjeʼga nomuvofiq. Mantiqan ulardan soʻng, masalan, “Xudoyimning taqdiri ekan”

mazmunidagi misra kelishi toʻgʻriroq boʻladi. Hozirgi holatida esa band tayinli bir mazmunga ega

boʻlmay qolgan, buning sababi oʻzaro qofiyalangan uchta misra bilan tarjeʼ orasidagi mazmuniy

munosabatning buzilganida. Xuddi shunday hol keyingi uchta bandda ham kuzatiladiki, bu sheʼriy

shaklning oddiygina “qolip” boʻlib xizmat qilganidan dalolat.

Afsuski, yuqoridagi holatni shu shaklda yozilgan barcha sheʼrlarda kuzatish mumkin. Diqqat

qilinsa, bu sheʼrlar uchun umumiy bir qonuniyat borligi koʻrinadi: mazmuniy tashkillanishi jihatidan

birinchi band yaxshigina saviyada va u sheʼr oxirida aynan takrorlanadi. Bu bilan sheʼr (qoʻshiq)ning

oʻquvchi (tinglovchi) tomonidan qabul qilinishi dasturlashtiriladi. Dastur algoritmi esa quyidagicha:

birinchi band sheʼr mazmunini modellashtiradi – model sheʼriy ohang orqali tinglovchi shuuriga

koʻchadi  – keyingi bandlar ham shu model bilan analogiya asosida qabul qilinadi – birinchi bandni

takrorlash bilan taassurot yaxlitlashadi. Yaʼni shu tarzda qabul qilgani uchun ham yetarli darajada

oʻqish tajribasiga ega boʻlmagan tinglovchi bitta-ikkita banddagi mantiqiy nomuvofiqliklarni

ilgʻamaydi. Qatʼiy aytish mumkinki, omma badiiy didi bilan bemaza sheʼrlar oʻrtasida teskari

proporsiyadagi bogʻlanish mavjud: did pasaygani sari bemaza sheʼrlar koʻpayadi va, aksincha,

koʻtarilgani sari kamayadi.

Murabbaʼ shaklida mazmun izchilligi va mantigʻini taʼminlash yuqorida koʻrib oʻtilgan shakldagiga

nisbatan osonroq. Sababi, bunda tarjeʼ yoʻq, demak, barcha bandlar mazmunini bitta misra

mazmuniga muvofiqlashtirish talab qilinmaydi, bu esa banddan bandga mazmunni izchil

rivojlantirishga keng va qulay imkon beradi. Biroq toʻplamlardagi shu nav sheʼrlarni koʻzdan

kechirarkan, gap shakldagina emas, balki, ijodkorning oʻzi qilayotgan ishga, Xudo bergan

isteʼdodiga, bir soʻz bilan aytsak, SOʻZga munosabatida ekaniga amin boʻlamiz. Ayniqsa, shakl

bobidagi tajriba oʻlaroq yozilgan ayrim soʻz tizmalari borki, muallif umrini behuda sovurayotganini

koʻrib achinib ketasan kishi. Shularidan biri mana bunday: