Menga xotirjamlik yoʻqdir ravoying (?)
Qabr ekan eng soʻnggi yoʻlim (?)
Tilshunoslikda soʻz valentligi tushunchasi borki, agar buni soddalashtirib aytmoqchi boʻlsak, bu
soʻzning boshqa soʻzlar bilan munosabatida mohiyatan “kabutar bo kabutar, jins ba jins” qoidasi
amal qiladi deganidir. Yaʼni muayyan soʻz istalgan boshqa soʻz bilan mazmunan bevosita
bogʻlanavermaydi, uning oʻzi bogʻlana oladigan soʻzlar doirasi bor. Oʻzbek tilidan foydalanuvchilar
balki, “soʻz valentligi” deganini eshitmagan ham chiqar, lekin tilni qoniqarli darajada bilgan odam
unga amal qiladi, chunki sogʻlom mantiq shuni taqozo etadi. Shuning uchun ham, masalan,
“ogʻiz”ga “yopmoq” feʼlini bogʻlaganimiz holda, uni “lab”ga nisbatan ishlatmaymiz. Shoirimiz esa,
“oʻziga xos boʻlishga” intilishi oʻta kuchli ekani boismi, bilmadim, “Lablaring yopilmas dir-dir
titraysan” deyaveradi. Yoki har ne toʻpori boʻlsa ham, oʻzbek yigiti “Sevgim narxin bilmading, Yolgʻiz
yorim boʻlmading” demasa kerak, chunki savqi tabiiysi bilan “sevgi” soʻziga “narx” muvofiq
kelmasligini his qilib turadi. Baʼzan soʻzlarning bogʻlanishi mantiqdan shu qadar yiroqki, “bu
shunchaki adashish emas-ov, axir, shuniyam bilmaslik mumkin ekanmi?! Hoynahoy, bu shoir
oʻquvchisini hayratlantirish uchun qoʻllagan bir uslubiy priyom-u, men bexabar boʻlsam kerak”
degan oʻy keladi. Masalan, aqlga ayonki, odam degani “yonboshlab”, “choʻzilib”, “yastanib”,
“chalqancha”… yotishi mumkin, lekin “tik yotish”i, ayniqsa, qabrda “tik yotish”i aslo mumkin emas.
Chamasi, Ahad Qayum boshqacha fikrda. Shunga oʻxshash gʻayrimantiqiy bogʻlanish mana bu
misralarda ham yaqqol koʻrinadi:
Sensiz men gʻoʻzachoʻp oʻtinman,
Kam-koʻstsiz navrasta yetimman.
Bu oʻrinda “kam-koʻstsiz” soʻzining “etim”ga bogʻlangani mantiqiy gʻalizlikni keltirib chiqaradi.
Negaki, “etim” soʻzining oʻzida “kamlik” maʼnosi bor, zero, yetimga hech boʻlmaganda
ota-ona
yetishmaydi, bas, u “kam-koʻstsiz” boʻlolmaydi. Yaʼni shoir bu oʻrinda “kam-koʻstsiz” soʻzini, ehtimol,
“chin yetim” va yo “gʻirt yetim” – ham otadan, ham onadan judo boʻlgan yetim maʼnosini ifodalash
uchun qoʻllaydi-yu, soʻzlarning mazmuniy-mantiqiy aloqa imkonlarini bilmaganlikdan yana qovun
tushirib qoʻyadi.
Ahad Qayum koʻp hollarda soʻzlarni grammatik jihatdan notoʻgʻri bogʻlaydi, ifodalash koʻzlangan
mazmunga nomuvofiq shakllarni qoʻllaydi:
Soʻzlarni oʻynatadi,
Koʻzlarni oʻynatadi,
Jonimni qiynatadi,
Aldoqchi!
Dastlabki ikki misrada feʼlning orttirma nisbati qoʻllangani maʼqul: yor koʻzlarni, soʻzlarni oʻynatishi
mumkin, biroq uchinchi misrada “jonimni qiynatadi” deyilishi bilan oshiq jonini yor oʻzi emas, balki
“kimdir birovga qiynatadi” degan maʼno kelib chiqadiki, bu umumiy mazmunga yopishmaydi. Feʼl
nisbatlarining maʼno va uslubiy xususiyatlarini, xususan, ayrim feʼllar majhul nisbatda
qoʻllanmasligini bilmaslik boshqa bir sheʼrda ham koʻrinadi:
Har kimsa ham sevolmaydi, sevilmaydi,
Har kimsa ham kutolmaydi, kutilmaydi,
Har kimsa ham kuyolmaydi, kuyilmaydi…
Ehtimol, shoir tilshunos emas, bas, til qoidalarining barini bilishi ham shart emas, deya eʼtiroz
qilinar? Toʻgʻri, biroq u “kuymoq” feʼli “sevilmoq”dagiga monand maʼno beruvchi shaklga ega
emasligini bilishi kerak-da, axir. Zero, shoir til amaliyotining ilgʻorida boradi, bas, oʻzi qoʻllayotgan
tilning goʻzalligiyu jozibasi, maʼno nozikliklariyu imkonlarini namoyon etishga ham masʼul. Afsuski,
Ahad Qayum ayni vazifasini yo bilmaydi, yo tan olmaydi. Yoʻqsa, sheʼrlarida, masalan, kelishik
qoʻshimchalarini ishlatish bilan bogʻliq uslubiy xatolar hozirgidek qalashib yotgan boʻlarmidi?!
* * *
Xulosa oʻrnida ayrim fikrlarni taʼkidlash bilan cheklanaman.
Avvalo, shuncha tanqidiy fikrlar faqat Ahad Qayumga emas, balki uning misolida ayrim
xonandalarni qoʻshiq soʻzlari bilan taʼminlashning uddasidan chiqayotgan “shoir”larga, nafaqaga
chiqqach tuyqus oʻzlaridagi shoirlik iqtidorini fahmlab qolgan otaxonu onaxonlarga, xullas, yaxshi
niyat bilan qalam surayotgan barcha havaskorlarga taalluqli. Shoyadki, yuqoridagi mulohazlarimiz
sabab ayrimlar sheʼriyat muqaddas dargoh ekanligini his etsa…
Yana tilga eʼtiborsizlik, bepisandlik oqibatida kundalik muloqotlarda chala, dumbul iboralar urchib
ketayotganiga ham mana shunday mantiq neligini bilmaydigan “shoirlar” sabab boʻlayotganini
anglamogʻimiz zarur.
Dilmurod QURONOV
“Sharq yulduzi” jurnali, 2016–2
Ahad Qayum. Begim demang, begoyim.- Buxoro, 2012.- B.102-103; koʻchirma qilib olingan
sheʼriy parchalar imlosi va tinish belgilari kitobdagi holicha qoldirildi.
Alisher Navoiy. Mukammal asarlar toʻplami. 20 tomlik. 16-tom.-T.,2000.- B.93
[1]
[2]
