So’z boshi

Kosmetik vositalarga qo‘yilgan talablar  
Bugungi kunda samarali kosmetik vositalarini yaratish va assortimentini 
kengaytirish uchun yangi kimyoviy birikmalar ishlatilmoqda. Masalan, yangi 

---

138 
 
organik sintez orqali olingan emulgator, pastalar, bo‘yovchi va hid beruvchi 
moddalar, xom ashyolarning yangi turlari (smolalar, plyonka hosil qiluvchilar, 
mumlar va h.k) SFM shular orasiga kiradi. 
Zamonaviy  kosmetologiyaning  eng  asosiy  yo‘nalishi  —  kosmetik 
vositalarda  BFMni  ishlatish,  ya’ni,  vitaminlar,  biogen  stimulyatorlar,  o‘simlik 
ekstraktlari,  gormonlar,  bakteritsid  preparatlar,  fermentlar,  oqsil  gidrolizatlar  va 
ularning  komplekslari.  Bu  yo‘nalish  juda  istiqbolli  bo‘lib,  kasalliklarning  oldini 
olish va davolashda, ayniqsa, kosmetik defektlarni yo‘qotishda imkon beradi. 
Agar  kosmetik  vositalar  uzoq  vaqt  va  doimiy  ishlatilsa,  unda  kimyoviy 
moddalar epidermis orqali, soch follikullalari va yog‘ bezlarining chiqarish yo‘llari 
orqali so‘rilib, terida juda ko‘p o‘zgarishlar namoyon bo‘ladi, ayrim paytda butun 
organizmning  o‘ziga  ham  umumiy  toksik  ta’siri  bo‘ladi.  SHuning  uchun  sanoat 
miqyosida  chiqarib,  tibbiyotda  qo‘llanilishi  uchun  faqat  shunday  kosmetik 
vositalarni  ishlatish  uchun  ruxsat  beriladiki,  qachon  ular  eksperiment  va  klinik 
tadqiqotlardan o‘tgan bo‘lib, ularning bezarar va samaradorligi isbotlangan bo‘lsa, 
shuningdek, MTHlar ishlab chiqilgan va tasdiqlangan bo‘lsa. Kosmetik vositalarda 
qo‘llanilgan komponentlar OST va DF talablariga to‘g‘ri kelishi va javob berishi 
kerak.  YAngi  kosmetik  vositalari  va  yangi  komponentlar  sinalayotganda  albatta 
preparatning  zararsizligi  aniqlanadi  (o‘tkir  va  surunkali  toksik  xususiyati), 
qizartirish,  yallig‘lanish,  allergiya  va  o‘ziga  xos  spetsifik  ta’sir  ko‘rsatmasligi). 
Undan  tashqari  preparatning  kanserogen  va  teratogen  ta’sirlari  to‘g‘risida 
ma’lumot  bo‘lishi  shart.  Kosmetik  vositalar  retsepturasida  yangi  kimyoviy 
birikmalar  bo‘lsa,  ular  umum  qabul  qilingan  usullarda  toksikologik  baholanishi  , 
ularning zaharliligi, turi va asosiy parametrlari keltirilishi lozim va shular qatorida 
butun retsepturaning toksikologiyasi o‘rganilgan bo‘lishi kerak. 
Kosmetik vositalari sinalganda umumiy toksikologik baholanishdan tashqari 
yana ularning silliq teriga surtilganda (masalan krem va losonlar): 
- izotop  usuli  yoki  boshqa  usullar  yordamida  teri  barerini,  to‘sig‘ini 
moddalar o‘tkazuvchanligi; 
- gistologik, gistokimyo, gistoradiografiya va elektron mikroskop usullarida 
teri strukturasiga ta’sirini; 
- biokimyo ko‘rsatkichlarini; 
- terining rNi va haroratga reaksiyasini o‘rganish lozim. 
Kosmetik  vositasining  keng  omma  tomonidan  ishlatilishi  haqidagi 
yo‘riqnomani  Farmakologiya  markazi  taqdim  etilgan  hujjatlar  asosida  ko‘rib 
chiqadi.  Kosmetik  mahsulotlari  texnologik  reglament  asosida  ishlab  chiqariladi 
(texnologik  talablar  va  retsepturasi)  va  albatta  GOST  29189-91  O‘zRSSV 
tasdiqlagan SanPin 0152-04 qoidalariga rioya qilinishi kerak. 
Kremlar  –  sirtga  ishlatish  uchun  mo‘ljallangan, qovushqoq konsistensiyaga  ega 
yumshoq kosmetik  vositasi.  Kosmetik  kremlar  yuz, qo‘l,  oyoq va  bosh  terisini 
parvarish qilishga mo‘ljallangan yumshoq (mayin) kosistensiyaga ega. 
    Bugungi  kunda  kosmetika  sanoatida  ishlab  chiqariladigan  surtmalar 
(kremlar)ni quyidagi guruhlarga tasniflash mumkin: 
1.  YOg‘li  (noemulsion)  kremlar.  Ushbu  kosmetik  surtmalarni  “krem” holatida 
bo‘lishi,  surtma tarkibiga  kiruvchi  yog‘ va  yog‘simon  moddalar  (vazelin, 

---

139 
 
parfyumer moylar va h.k.) yoki ularning aralashmasiga bog‘liq. 
2.  Emulsion  kremlar.  Ushbu  kosmetik  surtmalarni  konsistensiyasi  tarkibidagi 
yog‘ va suv miqdoriga bog‘liq  bo‘ladi. 
3.  YOg‘siz  kremlar  yoki  gellar  –  kolloidlar  (gidrozol,  jele),  yog‘ kislotalari  yoki 
mumlarni  suvdagi  yuqa  dispersli  osilmalari  (suspenziyalari)  bo‘lib,  ular  tarkibida 
yog‘lar juda oz miqdorda bo‘ladi yoki umuman bo‘lmaydi. 
    Qo‘llanilishi  bo‘yicha  kosmetik  kremlar  gigienik  (profilaktik:  shamol, 
namlik, quyosh 
nurlaridan himoyalovchi 
yoki 
oziqlantiruvchi hamda 
teri 
faoliyatini  faollashtiruvchi)  va  davolovchi  (maxsus:  xusunbuzar, qorayish, 
dog‘ hosil  bo‘lishi,  seboreya,  terlashni  davolashga  mo‘ljallangan)larga  tasniflash 
mumkin.  
    XI-DF  ko‘rsatmasi  bo‘yicha  dori  moddalar  kremalar  tarkibiga  ularni  fizik-
kimyoviy holatiga asoslangan holda kiritiladi. 
    Asosda  eriydigan  dori  moddalarni  krem  asosida  eritish  lozim.  YOg‘li  asosda 
eriydigan  dori  moddalarga  misol qilib quyidagilarni  keltirish  mumkin:  anestezin, 
benzoy  kislotasi,  betanaftol,  kamfora,  mentol,  timol,  fenol,  fenilsalitsilat  (salol), 
follikulin,  xloralgidrat.  SHuningdek,  suvda  yaxshi  eriydigan  dori  moddalar  (kaliy 
yodid,  rezorsin,  sulfatsil  natriy  (albutsid),  novokain  gidroxlorid,  efedrin 
gidroxlorid)ni  PEG.  MS. Na-KMS  va  boshqa  gidrofil  asosolarga  suvda 
erigan holda qo‘shiladi, ularni ham gomogen tipdagi kremlarga kiritish mumkin. 
    Uchuvchan  moddalar  krem  tarkibiga  ohirgi  navbatda  kiritiladi.    Gomogen 
kosmetik  kremlarda  dori  modda  asos  tarkibida  eritma  yoki qotishma  (molekula 
yoki mitsella maydalik darajasida) bo‘ladi. Olinishi bo‘yicha gomogen kremlar 
1) qotishma; 
2) eritma; 
3) ekstraksionga tasniflash mumkin. 
     Qotishma  tipdagi  kremlar  bir  nechta  o‘zaro  eriydigan  tarkibiy qismdan  tashkil 
topgan  bo‘lib,  ular  yog‘,  mum,  uglevodorod,  smola,  yuqori  molekulyar 
yog‘ kislotalarni bir-biri bilan birikishi orqali hosil bo‘ladi. Ularni ayrimlari qattiq, 
ayrimlari yumshoq, ayrimlari esa suyuq bo‘lishi mumkin. Ushbu guruhga kiruvchi 
kremlarni  tayyorlashda  avval qiyin,  so‘ng  o‘rta  va  ohirida  oson  eriydigan 
moddalarni 
eritish 
tavsiya 
etiladi. 
SHunda 
oson 
eruvchan 
molddalarni  ortiqcha qizishiga yo‘l qo‘yilmaydi. 
    Eritma  tipidagi  kremlarda  dori  modda  asosda  erishi  kuzatiladi.  Ularni 
tayyorlashda  oldin  asos  eritiladi,  so‘ng  dori  modda qo‘shilib,  erib  ketgunicha 
aralashtiriladi.   
     SHuningdek  o‘simlik  yoki hayvon  xom  ashyosida  ta’sir  etuvchi  moddani 
surtma asos yordamida ajratib olingan ekstraksion surtmalar ham gomogen tipdagi 
kremlarga  tasniflanadi.  Gomogen  tipdagi  aralashma hosil qilishida  ko‘p  dori 
moddalar  evtektik  aralashma hosil qiladilar,  ya’ni  ularni  erish harorati  bir qancha 
pasayshi  kuzatiladi.  Bunday  kosmetik  kremlarni qovishqoqligini  oshirish  uchun 
ular 
tarkibiga 
strukturalovchi 
(lanolin, 
mum, 
serezin, 
parafin) 
kabi 
moddalar qo‘shiladi. 
 
 Veterinariya amaliyotida qo‘llaniladigan dorilar ta’rifi, tasnifi 

---

140 
 
Veterinar  farmatsiya  farmatsevtik  fanining  bir  maxsus  sohasi  bo‘lib, 
hayvonlarning  jismoniy,  anatomiya,  fiziologiya  tuzilishi  o‘ziga  xos  bo‘lishlarini 
hisobga olgan holda mustaqil ravishda rivojlangan. 
Veterinariyada  ishlatiladigan  dori  turlari  maxsus  dorixonalarda,  ba’zan 
meditsina dorixonalarida tayyorlanadi. 
Bu dori turlarining retseptlari veterinariya vrachlari va feldsherlari tomonidan 
yozilib, ular ham tibbiyot retseptlariga qo‘yiladigan talablarga javob berishi kerak. 
Retseptda kasal bo‘lgan hayvon haqida ma’lumot, turi, laqabi, yoshi bo‘lishi lozim. 
Veterinariyada  ishlatiladigan  dori  turlari,  ularning  tarkibidagi  dorivor  va 
yordamchi  moddalar  va  tayyorlanishi  odatdagi  dori  turlari  texnologiyasidan  hech 
qanday  farq  qilmaydi.  Faqat  ba’zi  dori  turlarining  hajmi,  miqdori  ko‘p  bo‘ladi 
(masalan, bolyuslar- 0,5-50,0g, shamchalar 200,0 g gacha) 
Qo‘shimcha moddalar sifatida javdar uni va ko‘pincha dorilar ta’mi va xidini 
yaxshilovchi moddalar qo‘shiladi. 
Veterinariyada  qo‘llaniladigan  dorilar  ko‘proq  dozada  berilishi  va  ayrim 
o‘ziga xos dori turlarga ega bo‘lishi bilan ajralib turadi. 
Masalan,  bo‘tqalar,  bolyuslar  kabi  dori  turlari  ishlatiladi.  Veterinariyada 
ishlatiladigan dori turlari quyidagicha tasniflanadi: 
1. Qattiq dori turlari 
2. YUmshoq dori turlari 
3. Suyuq dori turlari. 
Qattiq  dori  turlariga  kukunlar,  yig‘malar,  tabletkalar,  xab  dorilar,  bolyuslar 
kiradi. 
YUmshoq dori turlariga bo‘tqalar, surtmalar, linimentlar kiradi. 
Suyuq  dori  turlariga  eritmalar,  elimshaklar,  emulsiyalar  va  suspenziyalar 
kiradi.